ساناعا سىلكىنىس كەرەك
بۇگىنگى جاريالىلىق كەزەڭىنىڭ ارقاسىندا كومەسكى بولىپ كەلگەن كوپ جايلاردى ءۇعىپ-بىلىپ، كوكىرەك كوزىمىزدى اشۋ ۇستىندەمىز. ارينە، ءار جاڭالىق قوعامدىق ومىرگە بىردەن ءسىڭىپ، كىرىگىپ كەتپەيدى، سول سەبەپتەن بۇل تۇستا ءتۇرلى قيىندىقتاردىڭ بولۋى دا زاڭدى دەپ ويلايمىن.
قازىرگى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ساياسي-الەۋمەتتىك احۋال جاقسارىپ كەلە جاتقانداي نىشان بايقالادى. ەلدىڭ، ءبارىمىزدىڭ كۇتكەنىمىز دە وسى ەدى. دەگەنمەن، ەل-جۇرتىمىزدىڭ تۇرمىسىنداعى وسى ءبىر ەلەۋلى كەزەڭدە كوڭىلىمە كىربىڭ سالىپ جۇرگەن كەيبىر كولەڭكەلەردى ايتپاسا بولمايتىن سەكىلدى.
ەڭ اۋەلگىسى — كادر ماسەلەسى.
بۇل ءوزى كوپ جىلداردان جۇيەلى ارناعا تۇسە الماي، بىرەۋ بىرەسە بىرەگەي كادر بولىپ اسپانداپ، ەرتەڭىندە ايدالادا قالعان جارالى مارالداي كۇي كەشەتىن ساتتەرى ءجيى كەزدەسىپ جۇرگەن سىڭارجاق ماسەلە. اسىرەسە، 1986-1987 جىلدارى وسى جاعداي ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا قاسىرەتتەي كورىنىس بولدى.
الدىمەن، ادامنىڭ ىسكەرلىگىنە، وي-پاراساتىنا، ادامگەرشىلىك ورەسىنە قاراماي، قولىنان جەتەلەپ اكەلىپ باسشى ەتىپ قويا سالۋ، كەيبىرەۋلەردى ءبىر قاتەلىك جاسادىڭ دەپ، كەمەدەن لاقتىرعانداي قىلىق كورسەتۋ — كەمەل قوعامعا كەشىرىلمەس كۇنا. دۇنيەگە قادام باسقاننان كەيىن جاقسى، جايلى ءومىردى اڭسامايتىن، ارماندامايتىن ادام اتاۋلى بولمايدى، «جامان بولايىن» دەپ ەشكىم دە ماقسات تۇتپايدى. قوعام — ادامنىڭ اتا-اناسى ءتارىزدى، ەڭ ءبىرىنشى قامقورشىسى. ال قانداي جامان بالا بولسا دا، اتا-انا ودان بەزبەيدى، قالاي دا ونى قاعىس قالدىرماي، قاتارعا قوسۋعا، ادام ەتۋگە ارەكەت ەتەدى. سوندىقتان كادر جونىندەگى ءجۇمىستىڭ ءبىرىنشى ساتىداعى جۇيەلى بولۋى قوعام ءۇشىن زاڭدىلىق بولۋى شارت. مۇرنىنا ءيىس بارمايتىن، شالاعاي-بىرەۋلەردىڭ ەل باسقارۋىنان، جۇرتتى اۋزىنا قاراتا المايتىن، شەشىمدى ءىسى، وزىندىك پىكىرى جوق ادامداردىڭ ءار سالادا شارۋاشىلىق باسقارىپ، ماشينا مىنگەنىنەن باسقا بىتىرەرى جوق بۇقپانتايلاپ جۇرۋىنەن حالىقتىڭ نارازىلىعى تۋىندايدى. شارۋاشىلىقتىڭ دا ىلگەرى باسپاۋىنىڭ توركىنىن شالاعاي باسشىلىقتان ىزدەۋ كەرەك دەيتىنىمىز سودان.
مەنىڭ پىكىرىمشە، كوڭىل اۋداراتىن ءبىر كەلەڭسىز ءجاي — باسشى قىزمەتكەرلەردىڭ ءوز جەرىنەن بولماۋى. بۇل — قايدان، قاي «كوسەمنەن» شىققان اكسيوما ەكەنى بەلگىسىز: اۋدان، وبلىستاردىڭ باسقارۋ ورىندارىنا كادرلار جان-جاقتان اكەلىنىپ قويىلادى. جەرگىلىكتى جەردىڭ وتكەنى تۇگىلى، كۇنى بۇگىنگى جاعدايىن، الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق احۋالىن ۇعىپ بىلمەيتىن ادام ەلمەن، جەرمەن ابدەن ءسىڭىسىپ كەتكەنشە، ءبىراز ۋاقىت وتەدى. «بىلمەيتىن جەردىڭ وي-شۇقىرى كوپ»، ءبىر جەردە ءسۇرىنىپ، ءبىر جەردە ءمۇلت كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ارينە، ول باسشى بايسالدى، حالىق مۇددەسىن ءبىرىنشى كەزەككە قوياتىن، سول ەلدىڭ ىسكەر، ويلى ازاماتتارىن اينالاسىنا جيناي بىلەتىن اقىل يەسى ادام بولسا، ارمانىڭ بار ما؟! اناۋ دا جامان، مىناۋ دا جامان دەپ، جەرگىلىكتى كادرلاردى يتەرىپ تاستاپ، قالتىراسا دا، اياعىنان تىك تۇرا الاتىن قاعىسقان-سوعىسقان بىرەۋلەردى انا جاق، مىنا جاقتان اكەلىپ قويا سالۋ — قىلمىس. ءبىراق بۇل قىلمىس، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جازاعا تارتىلمايدى. ونداي باسشىنىڭ الدىنا بىرەۋ شىقپاۋى كەرەك، شىققان جان جامان ادام بولىپ قۋدالانادى. ارينە، باسشى ادامنىڭ مۇنداي جۇگەنسىزدىكتەرى ايتەۋىر ءبىر كەزدە اشكەرەلەنۋى مۇمكىن. ءبىراق ەلدى ءبۇلدىرىپ، كادرلاردى بىلىقتىرىپ، اسارىن اساپ، جاسارىن جاساعاننان كەيىن، ەلدىڭ، ەڭبەكشىلەردىڭ جاعدايىن الاساپىران ەتىپ بولعاننان كەيىن «مىناۋ جامان ادام ەكەن» دەپ، توي وتكەسىن داڭعارا سوققاننان نە پايدا؟!
اڭگىمەمىز ادرەسسىز بولماس ءۇشىن ناقتى مىسالمەن سويلەيىك. استانالىق الماتى وبلىسى — رەسپۋبليكاداعى بەتكە ۇستار ايماقتىڭ ءبىرى. ال وسىنداعى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە، وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىندە وبلىس ەڭبەكشىلەرىنىڭ جاي-كۇيىن جەتىك بىلەتىن، جەرگىلىكتى جەردەن شىققان ءبىر دە-بىر ءبىرىنشى باسشى جوق. سول سەكىلدى الماتى وبلىستىق، قالالىق، ءتىپتى قالاداعى اۋداندارعا دەيىن سوت، پروكۋراتۋرا، زاڭ سالاسىندا ىستەيتىن وبلىس كادرلارىن ىزدەپ تابۋ قيىن. وتىرعاندار — اننان-مۇننان اكەلىنىپ قويىلعاندار. سوندا بۇل وبلىستا باسشى بولار ازاماتتار جوق پا؟! الدە «وسىلاي بولسىن» دەگەن، ءبىراق ءبىز ەستىمەگەن اۋىزەكى زاڭدىلىق بار ما؟ رەسپۋبليكاداعى كادر ماسەلەسىنىڭ پارتيادا دا، كومسومولدا دا جۇيەلى بولماي كەلە جاتقانى زاڭدى سەكىلدى كورىنەدى ماعان. ويتكەنى قاي-قايسىسىندا دا نە كادر جونىندەگى حاتشىلار، نە ۇيىمداستىرۋ بولىمدەرىنىڭ مەڭگەرۋشىلەرى حالقىمىزدىڭ تابيعاتىن بىلە بەرمەيتىن، جان-جاقتان كەلگەندەر.
بۇرىن جامبىل اۋدانىندا بەكبولات تۇرىسجانوۆ دەگەن ءبىرىنشى حاتشى بولدى. شارۋاشىلىقتى جەتىك بىلەتىن، ءبىلىمدى، ىسكەر، شولاق ويلامايتىن، ادامگەرشىلىگى مول ازامات. سونىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ءجۇرىپ، كەشەگى الاساپىران كۇندەردە ورنىنان الدىردى، پارتيادان شىعاردى. جاڭاشىلدىق — راسيونالدىق ەڭبەكتەرىن دە بەكىتتىرمەي، حالىق جاۋى سەكىلدى ەتىپ كورسەتۋدى ماقسات قىلعان باسشىلار دا بولدى. ول كىسىنى بىلەتىنىم — بۇل اۋدان استاناعا جاقىن، تالاي ادەبيەت جيىندارى ءوتىپ، كەزىندە شەتەلدىك، وداقتىق قوناقتاردى قابىلدايتىن. وسى اۋدان شارۋاشىلىقتارىندا بولعان قوناقتار «قازاق دەگەن حالىق وسىنداي بولادى ەكەن» دەگەن اسەرمەن كەتەتىن. سول قوناق قابىلداۋلارعا دەيىن جاڭاعى حاتشىنىڭ جەكە مۇددەسىنە جاسالعان شاراداي، وعان ايىپ بولىپ تاعىلدى.
باياعىدا، مەن جاساڭداۋ كەزىمدە، «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ باتىس وبلىستارداعى ءتىلشىسى بولدىم. سول جىلدارى ماڭقىستاۋ وبلىس بولىپ قۇرىلدى. تۇتقاباي اشىمبايەۆ دەگەن اعامىز ءبىرىنشى حاتشى بولىپ باردى. ماڭقىستاۋ — تاريحى دا، تابيعاتى دا ەرەكشە ايماقتارىمىزدىڭ ءبىرى. ۇلكەن ەل. تۇتقاباي اعامىز 2-3 جىلدىڭ ىشىندە سول ەلدىڭ ءاربىر اۋىلىنىڭ، ءاربىر شاڭىراعىنىڭ دەرلىك جاناشىر ۇلىنا اينالدى. نەگە؟
سول ەلدىڭ قولىنان ءىس كەلەتىن، ويلى، قابىلەتتى ازاماتارىن ءوسىردى. وبلىستىڭ شارۋاشىلىعى، ونەركاسىبى تەز ارادا وركەن جايدى. تۇتقاباي اعامىز كەتكەسىن ول ەلدەن بەرەكە كەتتى. ودان كەيىنگى باسشىلار سوۆحوزدىڭ ديرەكتورىنا دەيىن، مۇناي وندىرىستىك بىرلەستىكتەرىنىڭ قاتارداعى ينجەنەرلەرىنە دەيىن وزگە وبلىستان اكەلىپ قوياتىن بولدى. نەمەسە، كاۆكاز، رەسەي وڭىرلەرىنەن كەلگەندەرگە «جاسىل كوشە» جاعىلدى. ايتەۋىر، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءىلىپ الار ازاماتتارىن كوزگە ىلمەۋ، قاساقانا ەلەمەۋ — باستى پرينسيپ بولدى. تۇتقاباي اعامىز تاربيەلەگەن پارتيا، كەڭەس، شارۋاشىلىق كادرلارىن، سىنىققا سىلتاۋ تاۋىپ، قۋدالاۋ باستالدى. تۇتقاباي سەكىلدى باسشىلار — حالىقتىڭ ماڭدايىنا دارا بىتكەن تۇلعالار. وندايلار «انا اۋىلدىڭ مۇددەسى، مىنا اۋىلدىڭ مۇددەسى» دەپ ەمەس، قازاق حالقىنىڭ جالپى مەرەيىنە قىزمەت ەتەدى. مۇندايلار كوپ تۋا بەرمەيدى. ماڭقىستاۋ ەلى ول كىسىنى «الماتىدان كەلگەن ادام» دەگەن جوق، ويتكەنى ول مۇندا ءوز ادامى بولا ءبىلدى. ويتكەنى ول كورەگەن، دانا باسشى ەدى. ءقازىر دە ماڭقىستاۋ وڭىرىندەگى ەلدى ەل ەتىپ جۇرگەن وسى تۇتقاباي اعامىز تاربيەلەپ وسىرگەن ازاماتتار. ءبىراق قازىرگى ءبىز كورىپ جۇرگەن باسشىلاردا مۇنداي بيىك پاراسات كەزدەسە بەرمەيتىنى وكىنىشتى-اق. ارينە، ءار جەردە جۇرگەن ىسكەر، ويلى، پاراساتتى ازاماتتار جوق ەمەس. مەن وتكەندە جەزقازعان وبلىسى ۇلىتاۋ اۋدانىنىڭ قۇرىلعانىنا ەلۋ جىل تولعانىن سالتاناتپەن اتاۋ تويىندا بولدىم. بۇل ولكە — حالقىمىزدىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار، قاسيەتتى مەكەن. بۇل كۇندە تابيعي، الەۋمەتتىك جاعدايىندا قيىندىقتارى دا جەتەرلىك: جەرى شولەيت، جەر استىن دۇڭكىلدەتىپ جاتقان جارىلىستارى بولماسا دا، جەر بەتىندەگى سىناقتار جەتەرلىك. اۋداندا 3-4 كۇن بولعاندا ءبىراز ءىرىلى-ۇساقتى باسشى كادرلارمەن، ەڭبەكشىلەرمەن اڭگىمەلەسۋگە تۋرا كەلدى. سولاردىڭ كوبىنەن كورگەندىلىك، كورەگەندىك، ءمانىس ءبىلۋ سەكىلدى ازاماتتىڭ بويىنداعى ىسكەرلىك قاسيەتتى تولىققاندى دارەجەگە جەتكىزەر، ىزگىلىكتەردى بايقادىم. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ساعادات دۇيسەبەكوۆ، ءدال سول اۋداننىڭ پەرزەنتى بولماسا دا، ەلدىڭ كوزى اشىق ازاماتتارىن اينالاسىنا جيناي بىلگەن، تالانتتى باسشى بوپ كورىندى. «ەگىندى» سوۆحوزىنىڭ جاپ-جاس مەحانيزاتورى، قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى گۇلبانۋ سۇلەيمەنوۆانى كورىپ، «دەپۋتات وسىنداي-اق بولسىن» دەپ سۇيسىندىك: پىكىرلەسسەڭ، ەلدىڭ، جەردىڭ تاريحى مەن اۋىز ادەبيەتىنەن باستاپ، بۇگىنگى اتوم عاسىرىنىڭ كۇردەلى بۇرىلىستارى مەن ادام قولى جەتكىزگەن جەڭىستەرى جايلى ويلارىن تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى. ەكى تىلدە بىردەي سويلەيدى.
اۋىل بولسىن، اۋدان بولسىن، ءتىپتى شاعىن مەكەمە بولسىن — كوپ ءجاي ءبىرىنشى باسشىنىڭ كورەگەندىگىنە بايلانىستى ەكەنىنە وسى اۋداندا بولعانىمىزدا تاعى ءبىر كوز جەتكىزگەندەي بولدىق. اركىم ءوزىنىڭ جۇمىس اۋقىمىندا ءبىرىنشى باسشى عوي.
باسقا جاقتان كەلگەن كادرلاردىڭ توقسان بەس پروسەنتىنىڭ كوڭىلىندە «بۇل جەردە ۋاقىتشا ءجۇرمىن» دەگەن پيعىل تۇرادى. جاعدايىن تۇزەپ، نومەنكلاتۋراعا ەنىپ العاسىن «موسكۆا قايداسىڭ» دەپ تارتىپ وتىرادى. باسشىلار كەتەدى، حالىق سول جەرىندە قالادى. بارلىق تاۋقىمەتتى، بۇلىنگەن ەل، بۇزىلعان شارۋاشىلىقتىڭ بەينەتتى زاردابىن تارتاتىن دا تۇرعىلىقتى حالىق.
ءبىزدىڭ ەكى وبلىسىمىزدىڭ قايتا قۇرۋ قيقۋىنىڭ اراسىندا قىسقارىپ كەتكەنى ونسىز دا بەينەتتى حالقىمىزدىڭ باسىنا كەلگەن تاعى ءبىر زاۋال بولدى. حالىق ءوزىن دالادا قالعانداي سەزىندى. «بۇيتكەن قايتا قۇرۋلارى ءقۇرىپ كەتسىن!» — دەپ جىلاعان قاريالاردى ءوز كوزىممەن كوردىم.
تۋعان جەرىنە، اتا-باباسىنىڭ زيراتىنا تەلىنگەن ءبىر حالىق بولسا، ول — ءبىزدىڭ حالىق.
اتا-مەكەن، قىستاۋىن، ءۇي-ورمانىن تاستاپ، باسقا جاققا كوشۋ — قازاق ءۇشىن قاسىرەت. سولاي بولا تۇرسا دا، ەل امان، جەر قارادا اۋدان بىرىكتى، كولحوز بەن كولحوز بىرىكتى. وسىدان مەملەكەت نە ۇتتى؟
مىسالى، جايىق وزەنىنىڭ كاسپييگە قۇياتىن ساعاسىندا اتىراۋدىڭ ارعى جاعىنان كوشىپ كەلگەن ءتورت بالىقشى كولحوزى بار ەدى. ونداعى جۇرت — بۇرىن استراحان مەن اتىراۋدىڭ اراسىن مەكەن ەتكەن ەل بولاتىن. ول جاقتىڭ سۋى تارتىلعاننان كەيىن 50ء-شى جىلداردىڭ اياعىندا وسى جاڭا مەكەنگە جىلاسىپ-ەڭىرەسىپ، امالسىز قونىس اۋدارعان. سولاردى ىرىلەندىرەمىز دەپ، وتكەن جىلى بىر-بىرىنە قوستى. اراسىندا مەن تۋعان اۋىل دا كەتتى. ەڭ العاش، مەنىڭ اكەم ۇيىمداستىرىپ، «قىزىل بالىق» دەپ اتىن دا ءوزى قويعان ىرگەلى كولحوز ەدى. ونىڭ دا اتىن قۇرتىپ، «وكتيابردىڭ 70 جىلدىعى» دەپ قويىپتى. ال ەندى سولاردى، اتىراۋ ماڭىنداعى باسقا دا كولحوز-سوۆحوزداردى، 30-جىلداردان ءجۇمىس ىستەيتىن ۆ.ي.لەنين اتىنداعى بالىق-كونسەرۆى كومبيناتىن بىرىكتىرىپ، ۇياداي بولىپ وتىرعان بالىقشى اۋدانىن تاراتىپ، پالەن شاقىرىم جەردەگى ماحامبەت اۋدانىنا قوستى. ءبىر جاپىراق قاعازىن مورلەتىپ الۋ ءۇشىن ەل اۋدانعا جەتە الماي، جەتسە، كەلە الماي جۇرەتىن كۇيگە ۇشىرادى. دەمەك، ەل-جۇرتتىڭ تۇرمىستىق، مادەني مۇقتاجى، كۇندەلىكتى كۇن كورىس-تىرشىلىگى ەشقانداي باسشىنى الاڭداتپايدى. ماحامبەت اۋدانىنىڭ تەرريتورياسى كولەمى جاعىنان بۇرىننان دا بالتىق جاعالاۋىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ بىرىندەي، شارۋاشىلىقتارىنىڭ ەتەك-جەڭىن جيا الماي جاتاتىن. ەندى ىرىمشىككە ماي قوندىرعانداي بولدى. حالىقتىڭ ءومىرىن ورگە باستىرۋ، شارۋاشىلىقتى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن ەمەس، ايتەۋىر كۇل بولماسا، بۇل بولسىن، قايتا قۇرۋعا تىلگە تيەك ەتەتىن ۇلەس قوسايىق دەگەن جارىمجان نيەتكە بولا ەلدىڭ حال-جاعدايىن قۇرباندىققا شالۋ بولىپ شىققان شارا بولدى. بالىقشىلار بالىق اۋلاپ، ونى استراحانداعى گلاۆكاعا تاپسىرۋى كەرەك. ويتكەنى كاسپيي مەن جايىقتىڭ بالىق ونىمدەرى رەسپۋبليكامىزدىڭ بالانسىنا كىرمەيدى — تىكەلەي ورتالىققا كەتەدى. بۇرىن، بالىقشى اۋدان بولىپ تۇرعان كەزدە بالىق اۋلاۋ، وتكىزۋ پروسەستەرىمەن تىكەلەي اينالىسىپ وتىراتىن. ەندى اۋلانعان بالىقتى قابىلدايتىن جەر جوق. ەل بەينەت شەگۋدەن باسقا ەشنارسە كورىپ وتىر دەۋگە بولمايدى.
شىمكەنت وبلىسى دا — حالقىمىزدىڭ ءازىر قۇيقاسى تارتىلماي قونىس تەپكەن ولكەمىزدىڭ ءبىرى. ەكەۋ بولسا — بىرەۋى، بىرەۋ بولسا — ءوزى. ال، وسىندا دا وبلىس، اۋدان باسشىلارىن قاراڭىزشى — جان-جاقتان كەلگەن قىرىق رۋ، ارەڭ دەگەندە، بيىل ەرمەك الدانوۆ دەگەن ازامات بارىپتى دەپ ەستىپ قۋانىپ قالدىق. ەلدىڭ جاعدايىن، تاريحي ونەگەسىن، اتا-بابادان قالعان قاسيەتتى ءسالت-داستۇردى بىلمەيتىن، ايتەۋىر جوسپار مەن ەسەپ دەپ قيا شابۋىلداپ جۇرگەن باسشىلاردان ۇرپاققا ۇلاعات بولارداي بەلگى-مۇرا قالعان ەمەس، قالمايدى دا.
مىسالى، بوگەن اۋدانىن ارىسقا اپارىپ جاپسىرىپ قويدى. ەل نارازى. تەمىرلان دەگەن بۇرىنعى اۋدان ورتالىعى دالادا قالدى. ول تاريحي ورىننىڭ ءبىرى ەدى؛ ەكىنشىدەن، جەرى شۇرايلى، سۋلى، قۇنارلى مەكەن بولاتىن. ارىس بولسا، سۋسىز، شولەيتتى جەر. ال وسىنىڭ ءبارى ەلدىڭ، ولكەمىزدىڭ تاعدىرىن، ەرتەڭىن ويلاعان ادامداردىڭ ءىسى مە؟ جوق، ارينە. «ە، ءوزىم ءىلدالدالاپ، جاماناتقا قالماي وتىرسام جارار» دەگەن ۋاقىتشالاردىڭ، ەل مۇددەسىن ويلامايتىن ساياز باسشىلاردىڭ ءىسى.
نەمەسە، شىمكەنتتىڭ وڭتۇستىك اۋداندارى ەلىمىزدەگى ماقتالى ايماقتاردىڭ بىرىنە اينالدى. ماقتا — بەينەتى مول، دەنساۋلىققا دا پايداسىنان زيانى كوپ ءونىم. ماقتارال اۋدانىنىڭ قوڭىرات سەلوسىندا نە زاماننان سول ماڭداعى ەلدىڭ تىرشىلىك كوزىنە اينالعان ماقتا زاۆودى بار بولاتىن. قايتا قۇرۋدىڭ جەلەۋىمەن وبلىس باسشىلارى سول زاۆودتى شىمكەنت قالاسىنا كوشىرىپ تورت-بەس ءجۇز جۇمىسشىنى كۇنكورىس كوزىنەن ايىرىپ، جەرگە قاراتىپ وتىر. سول زاۆودتىڭ ىستىق-سۋىعىمەن بىتە قايناسقان ارداگەر جۇمىسشىلاردىڭ الدى موسكۆاعا، سوڭى الماتىعا كەلىپ، بارىنەن دە شىعارىپ سالۋدان باسقا ناتيجە تاپپادى. مۇنداي «قايتا قۇرۋعا» كىم سەنەدى سوندا؟
تورعاي وبلىسىنداعى شارۋاشىلىقتاردىڭ جاي-كۇيى دە وسىنداي. بۇل تۋرالى كەزىندە اراشا ءتۇسىپ، وبلىستاردى قورعاپ قالۋ ءۇشىن وبلىستاردا نە رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە جانى اشىپ، شىرقىراعان، ورتالىقتى سەندىرۋگە، دالەلمەن كوزدەرىن جەتكىزۋگە جانىن سالعان ەشكىم بولماعانى وكىنىشتى. ەلدى، ازاماتتاردى بىت-شىت ەتىپ، جەرگە قاراتقاننان باسقا ناتيجە بولماي وتىر. بۇل — قىلمىس پا؟ قىلمىس! وسىعان كىم جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى؟
30-40 جىلدارى پالەنشە پالەن قىلمىس ىستەگەن دەپ، بۇگىن — داۋرىعامىز. ابدەن بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەننەن كەيىن، حالىق ابدەن زاردابىن تارتىپ بولعاننان كەيىن، بۇگىنگى كۇنى باتىرسىپ، ايقايلاعانىمىزدان نە پايدا ؟
ءبىز اۋەلدەن جايباسار حالىقپىز. باسىمىزدان قويىپ قالعانشا «ىڭعايسىز بولادى» دەپ جۇرە بەرەمىز. ونىڭ ۇستىنە، جوعارىدان قاۋلى كۇتىپ، سحەما بويىنشا جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەنىپ قالدىق، مۇنى كادر ماسەلەسىنە تىرەيىن دەپ ايتىپ وتىرمىن.
ازاماتتارىمىزدى قورعاي المايمىز. حالىق ۇندەمەيدى. ارينە، مۇنىڭ ەكىنشى جاعى دا بار: حالىقتىڭ، ءمانىس بىلەدى دەگەن ويلىلاردىڭ پىكىرىنە قۇلاق سالىپ جاتقان باسشىلار جوق. دەگەنمەن، بوسقا كۇيىپ كەتىپ جاتقان ازاماتتار تۋرالى ءوز ويلارىن ايتىپ، اراشالاۋ دەگەن ءبىزدىڭ حالىق اراسىندا بۇل كۇندە ۇمىتىلىپ بارادى. «ويباي، وزىمىزگە ءبىر پالەسى ءتيىپ كەتەر» دەپ جانساۋعالاۋعا جاپپاي بوي ۇيرەتىپ بارا جاتقاندايمىز.
ءبىز وتكەندى عانا ايىپتاۋعا شەبەر ۇيرەنىپ الدىق قوي. سەبەبى كەزىندە ايتقانىمىزدى قۇلاعىنا ىلگەن ەشكىم بولمادى. 1986 جىل مەن ودان كەيىنگى 2-3 جىل حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى، ءدال 1932، 1937-جىلدارداعىداي بولماعانمەن، الاساپىران وتكەل بولدى. حالىقتىڭ بەتكە ۇستار تالاي ازاماتتارى ءجون-جوسىقسىز ورىندارىنان الىنىپ، قوساق اراسىندا كەتتى. مەن رەسپۋبليكا باسپاسوزىندە شيرەك عاسىر ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن. قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ گازەت-جۋرنال باسپاسى — رەسپۋبليكا مەرزىمدى ءباسپاسوزىنىڭ قازانى. وسىندا ديرەكتور بولىپ ىستەگەن انۋاربەك تىلەۋلەسوۆ جاستايىنان وسى باسپانىڭ ىستىق-سۋىعىنان وتكەن، بالالار باسىلىمدارىنان باستاپ، پارتيالىق گازەت-جۋرنالدارىمىزدىڭ ۋاقىتىلى جانە ساپالى شىعۋىنا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن ازامات بولاتىن. تىلەۋلەسوۆتىڭ تۇسىندا باسپا پالەنباي ءجۇز مىڭ تازا پايدا تۇسىرەتىن دارەجەگە جەتتى. كوپتەگەن ۇلتتىق كادرلاردى ءوسىردى. باسپاحانا جۇمىسشىلارى مەن ءىرىلى-ۇساقتى رەداكسيالاردىڭ قىزمەتكەرلەرىن تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن دە ءبىر شاما شەشىپ كەلىپ ەدى.
ءدۇبىر اراسىندا تىلەۋلەسوۆ تە ورنىنان الىنىپ، پارتيادان شىعارىلدى.
ىسكەر، قابىلەتتى باسشىنى ورنىنان الىپ تاستاپ، باسقا ادام قويىلدى. تۇرعىن ءۇي، رەداكسيالاردىڭ ىشكى تۇرمىسىنداعى قاجەتتىلىكتەردى كەزىندە وتەپ وتىرۋ — ءبارى باقىلاۋسىز مالداي جايىلىپ كەتتى. ترانسپورت سالاسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەرەكە جوق. بۇرىن رەداكسياعا جۇمىسقا كەلگەن جاس ەڭ ءارى كەتكەندە - 3-5 جىلدا ءۇي الاتىن ەدى. ونىڭ ءبارى جايىندا قالدى.
ادامنىڭ، ءاربىر كادردىڭ تاعدىرىنا وسىلاي ءاتۇستى قاراۋ مەملەكەتكە دە تەك زياننان باسقا تيگىزەرى جوق.
شىمكەنت وبلىسىنىڭ سارىاعاش اۋدانىندا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ ىستەگەن، كومسومولدان وسكەن نۇرلان سەيتجاپپاروۆ تا وسى الاساپىران كەزەڭىنىڭ قۇربانى بولعانى وكىنىشتى-اق.
نەمەسە، رەسپۋبليكانىڭ پارتيا، كەڭەس قىزمەتىندە كوزىن اشقالى ادال ەڭبەك ەتكەن بوريس ۆاسيليەۆيچ مەششەرياكوۆ تە الماتى قالالىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىندەگى باسشىلىق جۇمىسىنان قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى جاڭا كەلگەن ءبىرىنشى حاتشىسىنا «جاقپاي»، ىعىستىرىلدى.
مەن ءبۇل ادامداردى ايتىپ وتىرعانىم — مۇنداي كورىنىستەر قايتالانباسا، ىلگەرىدە وسىنىڭ ءبارى ساباق بولسا دەگەن نيەتىم. ادام، ونىڭ ىشىندە پارتيا، كەڭەس قىزمەتىندە كەزىندە تەر توككەن ادال كادرلار جەردە جاتقان جوق. سوۆحوزدىڭ ءبىر لاعى جوعالىپ كەتسە، قيقۋ سالىپ ىزدەپ، بىرەۋلەر ايىپتالىپ، جازالانىپ جاتادى. ال تابيعاتتىڭ، قوعامىمىزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى بايلىعى — ادامدى كىم قورعايدى، كىم جاقتايدى؟ ءبىر سولاقاي نۇسقاۋشى «جامان» دەسە، كىم بولسا دا، جامان بولىپ شىعا كەلەدى.
وتكەندە، ماڭقىستاۋداعى ەرالييەۆ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ايدارحانوۆ تەرگەۋ دەگەن ازامات ورنىنان الىندى. جوعارىدا ايتقان ت. اشىمبايەۆتىڭ ەڭ ءتاۋىر كادرلارىنان قالعاندارىنىڭ ءبىرى ەدى. جەتىبايدا تولقۋ بولعان كەزدە، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن جالعىز ءوزى سولاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، جۇرتتى توقتاتىپ، بەيباستاق جىبەرمەي، اسكەر شاقىرتپاي، ەلدىڭ كوڭىلىن جايلاندىرىپ ەدى. تاعى دا «بىرەۋدى جازالاۋ كەرەك» دەگەن ساياز ساياساتتىڭ قۇرباندىعىنا، ەلدىڭ سورىنا، ويى، پاراساتى، جاناشىرلىعى، ادامگەرشىلىگى، ىسكەرلىگى جونىنەن بەتكە ۇستايتىن ايدارحانوۆ شالىندى دا، ال ونىڭ اينالاسىندا اس ءىشىپ، اياق بوساتىپ جۇرگەندەر ستولدارىنىڭ باسىندا وتىرۋمەن امان قالدى. وسى جىگىتكە دە ونىڭ قابىلەتىن، ىسكەرلىگىن بىلەتىن ادامداردىڭ وزدەرى اراشا تۇسپەدى. جوعارعى جاقتا شەشىلدى — ءبىتتى...
— مۇنىڭ ءبارى — ەكونوميكا، شارۋاشىلىق سالالارىنداعى قايتا قۇرۋدى بەتكە ۇستاپ، بۇرا تارتىلىپ جاتقان سولاقايلىقتاردىڭ قاراپايىم حالىق تۇرمىسىنا ءتۇسىرىپ جاتقان كولەڭكەلى كورىنىستەرى.
«جاستار اراسىندا جۇگەنسىزدىك، قىلمىس، دورەكى مىنەز-قۇلىق ەتەك الىپ بارادى» دەيمىز. ءتىپتى كورشى وتىرعان ەكى قازاق اۋىلىنىڭ بوزبالالارى ءبىرىن-بىرى پىشاقتاپ كەتۋ فاكتىلەرى دە ءجيى ۇشىراسىپ، جاعامىزدى ۇستايتىن بولدىق. نەگە؟ ادام نەگە ادامگەرشىلىكتىڭ جۇگەنىن ۇزگىش بولىپ بارادى؟
قازاقتا كيەلى، قاسيەتتى دەگەن ۇعىم بار. ول ۇعىمدار اسپاننان سالبىراپ تۇسپەگەن، حالىقتىڭ عاسىرلار بويعى تاجىريبەسىنەن تۋىنداعان. ال، وسى ۇعىمدارمەن حالىق ءوز ۇرپاقتارىن ادالدىققا، يناباتتىلىققا تاربيەلەپ كەلگەن. سەبەبى، جينالىسقا سالىپ سوگىس بەرەتىن نە تۇرمەگە جاباتىن امالدار ءبۇرىن بولماعانى بەلگىلى. بۇل ۇعىمدار ادام ساناسىنا ۋاقىت، ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر، ادەبيەت ارقىلى سىڭەدى. ءبىزدىڭ تابيعاتىمىزداعى وسىنداي كيەلى جەرلەرىمىز بۇرىن «اۋليە» دەپ اتالىپ كەلگەن. «اۋليە» دەپ جۇرگەنىمىز — حالىقتىڭ ءار زامانداعى قايماعى بولعان ۇل-قىزدارىنىڭ زيراتتارى، «اۋليە» دەگەن ءسوزدى ەستىسەك، ءدىني ۇعىم، ەسكىلىكتىڭ سالدارى دەپ ات-تونىمىزدى الا قاشىپ كەلدىك. ءبارىن ويران-اسىر قيراتتىق. سونىڭ سالدارىنان بۇگىندە كوبىنەن ايىرىلىپ تا قالدىق. «ارىستانباب» ايدالادا قۇلاعالى ءتۇر. ازىرەت سۇلتان، ايشا ءبيبىنىڭ ءجايىن جىلدا بارىپ كورىپ كەتەم. قانشا بارسام دا، جوندەۋ ءجۇرىپ جاتادى. «ارىستانبابتىڭ»، ايشا ءبيبىنىڭ جانىنان ءۇي سالدىرىپ، كۇتۋشى قويىپ، جان-جاقتان كەلگەندەرگە سۋ-سۋسىن، ءشاي بەرەتىن ورىن جاساۋ ەشكىمنىڭ ميىنا كىرگەن ەمەس. ايشا ءبيبىنىڭ تۇرعان جەرى «گولوۆوچيەۆكا» دەپ اتالادى. قازاقستان تەرريتورياسىندا حالقىمىزدىڭ تاريحىنا، بۇگىنگى ومىرىنە التى الاسى، بەس بەرەسىسى جوق «گولوۆوچيەۆكالار» كوپ ەكەنىن ەل بىلەدى. «گولوۆوچيەۆ»، «انتونوۆ»، «ۆاننوۆ» سەكىلدى اقتاردىڭ ءجۇزباسى، ونباسى بولعانداردىڭ ەسىمدەرىمەن اتالعان اۋىل، قالا، جەر، سۋ اتتارى سول كۇيىندە قايماعى بۇزىلماي كەلەدى. ونى ويلاپ جاتقان وبلىس، اۋىل باسشىلارى جوق. سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەمەن جاماناتتى بولماۋدىڭ ءجايى وسى دەپ، اۋىل تۇگىلى، «قازاقستان» دەگەن اتتى «جوڭعارستان» دەسە دە، ءۇنسىز وتىرۋعا بارمىز. ءبارى دە رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنەن نەمەسە ورتالىق پارتيا كوميتەتىنەن شەشىم كۇتەدى. ول جاقتاردا وتىرعانداردىڭ باسقا شارۋاسى دا جەتكىلىكتى ەكەنى كوڭىلى سوقىردان باسقاعا بەلگىلى بولسا كەرەك-تى.
ءبىراق جوعارعى جاق نە ايتادى دەپ، بۇعىپ وتىرعان بىرەۋ.
مۇحيت، اقان سەرى، ءبىرجان، ماحامبەت سەكىلدى تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ باستارىندا بەلگى جوق. ايتەۋىر اباي مەن جامبىلدىڭ باسىنا بىردەڭە قويعانىمىزعا دا شۇكىرشىلىك. وسىدان ەكى جىل بۇرىن اۋىل ازاماتتارى جيىلىپ، اقان سەرىنىڭ باسىن قارايتامىز دەپ ماملەگە كەلسە، قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنەن كومانديروۆكاعا بارعان ءبىر نۇسقاۋشى «ۇلتشىلدىق» دەپ بىرەۋدى ورنىنان الدىرىپ، بىرەۋگە سوگىس بەرگىزىپ قويىپتى. «ورنىمنان ايىرىلىپ قالام» دەپ قورىقپايتىن وركوڭىل قازاق اۋىلدا دا سيرەدى عوي.
سودان اقان سەرىنىڭ باسى سول كۇيىندە قالدى. ماحامبەتتىڭ زيراتى دا بەلگىسىز. ءبىر اقىن جىگىت — قويشىعۇل جىلقىشييەۆ — ماحامبەتتىڭ باسىنا بەلگى تۇرعىزۋ، زيراتىنا باراتىن اسفالت سالدىرۋدى زاڭسىز جولمەن جاساعان ەكەن، ونى اتىراۋلىقتار پالەن جىلعا سوتتاپ تىندى. «ويپىرىم-اي، بۇل جىگىتگىڭ ءوزى ىشىپ-جەگەن ەشتەڭەسى جوق ەكەن، قۇتقارىپ قالايىق» دەگەن ەشكىم بولمادى. سەبەبى ولارعا ماحامبەت — سۇيەگى قۋراپ قالعان بىرەۋ.
اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ قازاق پوەزياسىنا كوركەمدىك، اعىل-تەگىل سەزىم اكەلگەن تالانت ەدى. ونىڭ زيراتى قاراقالپاق تۋىستاردىڭ توپىراعىندا. كورەي اعايىنداردىڭ قاۋىمىندا قۇم باسىپ، ەلەۋسىز جاتىر. ءبىز ءوز جەرىمىزدەگى كيەلىلەرىمىزدى قاستەرلەي الماي ءجۇرىپ، قاراقالپاق باۋىرلارىمىزعا قالاي ناز ايتامىز.
كيە تۇتۋ، قاستەرلەۋ، قاسيەتتەۋ دەگەن ۇعىم جويىلسا، ادامنان دا قاسيەت كەتەدى. «ادامنىڭ ءبارى شايتان بولىپ كەتەدى» دەپ كەلگەن بۇرىنعى ادامدار. ءبىز «شايتان» دەگەن نەمەنە، ومىردە جوق نارسە، ءدىندارلاردىڭ ساندىراعى دەپ ۇعىندىرىپ كەلدىك. «شايتان بولۋ» دەگەننىڭ ماعىناسى ءپاتۋاسىز، كەز-كەلگەن جەردە وتىرعىزىپ كەتەتىن، وزىندە دە، سوزىندە دە تۇرلاۋ جوق دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. ياعني، ۇشىپ كوكتە، قونىپ سايدا جوق ادامسىماقتاردى حالىق وسىلاي اتاپ كەلگەن، ونداي بولماۋعا تاربيەلەۋ ءۇشىن اتاعان.
مىسالا، يدەولوگيا ءبولىمى، يدەولوگيالىق حاتشى دەيمىز. كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستايتىن وبەكتى جوق بۇلاردا. رۋحاني جۇمىس. بۇل سالانىڭ قيىندىعى دا وسىندا. ادامدى سەندىرىپ قىزمەت ىستەي الماسا، ول ءبولىمنىڭ، حاتشىنىڭ ءرولى نولگە تەڭ. ءبىز كەيىنگى ۇرپاققا قاستەرلەۋ، كيە تۇتۋ سەكىلدى ۇعىمداردى سىڭىرمەي، رۋحاني بيىكتىككە جەتە المايمىز.
وسى كەزگە دەيىن بىزدە اۋىلدىق كەڭەستەر جەتەكشى رول اتقارا الماي، اتى بار دا، زاتى جوق مەكەمە بولىپ كەلدى. ەندى بۇگىنگى تۇستا قوعامىمىزدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى پايدالانىپ، سوۆەتتەردىڭ دە ۇيقىدان وياناتىن مەزگىلى جەتكەن سياقتى.
ءبىز كوپ بالالى وتباسى، باتىر-انا دەپ كەيبىر جينالىستاردا قولپاشتايمىز. سوزبەن. ءىس جۇزىندە كوپ بالالى وتباسىلارىنا كورسەتىلىپ جاتقان جۇيەلى، ناتيجەلى قامقورلىق جوق. بۇل، ەڭ الدىمەن، كەڭەستەردىڭ جۇمىسى، ءوز تەرريتورياسىنداعى كوپ بالالى انالاردىڭ ءتىزىمىن الىپ، جاي-كۇيىمەن تانىسۋ، ءۇي-جايىنا، قىزمەتىنە كومەكتەسۋ — سولاردىڭ مىندەتى. جالعىزىلىكتى قاريالار سوڭعى جىلدارى كوبەيىپ كەتتى. بۇل دا — جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. ءبىرقاتارىنىڭ بالالارى تاستاپ كەتكەن. ادام-اسىل بولىپ العاسىن، «كەلىن ءوزى كەلگەندەي، بالا ءوزى وسكەندەي» اتا-انانىڭ بالاعا دا، كەلىنگە دە قاجەتى شامالى بولىپ شىعا كەلەدى. ال كەيبىر ادامداردىڭ پەرزەنتى جوق. اق شاشتى انانىڭ جانىندا كۇڭكىلدەسىپ وتىراتىن اقساقالى بولسا، جاقسى. قوساعىنان ايرىلىپ، جالعىز وتىرعان قاريا شە؟ كەيدە اۋىرىپ-سىرقاعاندا، ءشاي قويىپ، ءسۇت، نان اكەلۋدىڭ ءوزى ول ادامدارعا ءبىر دۇنيە. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، وسىنىڭ ءبارى — قوعام مۇشەسى، ياعني بارشاسىنا قوعام تاراپىنان قامقورلىق كەرەك. اۋىلدىق كەڭەستەر مەزگىلىندە سەسسيا وتكىزىپ، قالعان ۋاقىتتا ەرتە جاتىپ، جاي تۇرىپ جۇرەدى.
جالپى مۇنداي ادامنىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ورىندارعا، ەلدىڭ قاجەتىن، مۇقتاجىن ويلاي بىلەتىن ادام وتىرۋى كەرەك، كەرەناۋ، سىلبىر ءجۇرىپ، سىلبىراپ تۇراتىن ادام ورىندى بوساتقانى ءجون.
شاماسى، باياعى زاماننىڭ پاتشاسى سەكىلدى، قاي اۋىلعا، قاي زاۆودقا بارسا دا، كىنالى ادامداي الدىنان جاپىرىلىپ شىعىپ سالەم بەرىپ، ماشينانىڭ دا جىلتىراعىنا وتىرىپ ۇيرەنگەن كوكىرەككە اتتان اۋدارىلىپ تۇسە قالۋ وڭاي بولماسا كەرەك. ءبىراق قازىرگى كەزەڭ حالقىمىزدىڭ رۋحاني، مادەني، تۇرمىس-تىرشىلىك دارەجەسى وسىنداي شارالاردى ىسكە اسىرۋدى قاجەت ەتىپ وتىر.
رەسپۋبليكامىزدىڭ ەكونوميكاسىن شارۋاشىلىق ەسەپكە كوشىرۋ ماسەلەسىنىڭ ويداعىداي ۇيىمداستىرىلۋى كادرلاردان كوپ جايدى تالاپ ەتەدى. ادام — ءبىرتۇتاس كۇردەلى قۇبىلىس. شارۋاشىلىق پەن ەكونوميكا سالاسىن ادامنىڭ، حالىقتىڭ رۋحاني الەمىنەن ءبولىپ قاراۋ — ماڭگۇرتتىككە اپاراتىن ايقارا جولدىڭ ءبىرى. ول جولدىڭ دا ءبىراز قىزىق-شىجىعىن كورە قالدىق. ءبىز حالقىمىزدىڭ تۇسىنىك ورەسىن، رۋحاني، مادەني دارەجەسىن كوتەرۋ ءۇشىن ءوز پسيحولوگيامىز بەن تابيعاتىمىزعا لايىق تىرشىلىك ەتۋگە ءتيىسپىز. ءار حالىقتىڭ تۇتاستىعى عانا ونىڭ تىرشىلىك عۇمىرىن ساقتاي الادى. ەلدىك، حالىقتىق تۇتاستىق رۋحاني بىرلىك جوق ورتادان ادامي الەمدىك دارەجەدەگى ساياسي، ادەبي، مادەني قايراتكەر شىعۋى مۇمكىن ەمەس.
اۋىلداعى بولىمشەدە ىستەيتىن كىتاپحاناشىدان باستاپ سوۆحوز كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسىنا دەيىن — بۇگىنگى قوعامىمىزدىڭ كادرى دەگەن تالاپپەن، سەنىممەن قاراۋىمىز شارت. ءوز كوللەكتيۆىنىڭ، جولداستارىنىڭ، ەلدىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى اركىم سوندا عانا سەزىنە الادى.
ءار ۇلتتىڭ رۋحاني تۇتاستىعى مەن ماقساتتىلىعى — جاراسىمدى تىرلىگىنىڭ بىردەن-بىر كەپىلى.
قوعام مەن ادام اراسىنداعى ۇيلەسىم — ادامزاتتىڭ و باستاعى ىزگى ارمانى.
ول ارماندى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جاس پەن كارى بىردەي جاۋاپتى.
مەنىڭ كوڭىلىمدە جۇرگەن وي-تولعامدارىمنىڭ ءبىر ۇزىگى وسى جايلار ەدى.
You Might Also Like
-
سوۆەت وداعى جازۋشىلارىنىڭ كەزەكتى سەزىنە دەلەگات بولىپ قازاق ەلىنەن باراتىنداردىڭ تىزىمىنە مەن دە ءىلىنىپپىن. 1986-جىل ەدى. جۇبان، سىرباي، مۇقامەدجان قاراتايەۆ، سەرىك قيرابايەۆ، تاحاۋي، ءابدىجامىل، ءاب...
-
تۋعان حالقىمىز ەجەلدەن مەكەن ەتىپ، ايشىلىق جەرگە ات شاپتىرىپ، بىرىنەن-بىرى حابار ۇزبەي، ءبىر شەتىنە جاۋ تيسە، ەكىنشى شەتى جايباراقات جاتپاي اتقا قونعان، قاسيەتتى قازاق توپىراعىنىڭ ءار بۇرىشى ماعان كي...
