تۇركياداعى قازاقتار
تۇركياعا بارۋ كوپتەن بەرگى ارمانىم ەدى. اقىرى وتكەن جىلعى جەلتوقسان ايىندا سونىڭ ءساتى ءتۇسىپ، ءبىر توپ قازاقستاندىق جاستاردى باستاپ، تۋىسقان تۇرىك حالقىنىڭ ەلىنە بارىپ قايتتىم.
تۇركيا مەن قازاقستان رەسپۋبليكالارىنىڭ اراسىندا جۇرەك جىلىتارلىق قارىم-قاتىناس، بايلانىستار بولعان ەمەس، ءار جىلدارى بىرەن-ساران وقىمىستىلاردىڭ از كۇنگە بارىپ كەتكەنى بولماسا، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي، جاقىندىقتى ۇلاستىرار، ۇشتاستىرار جول-ساپارلاردىڭ رەتىن كەلتىرۋ ءالى دە قيىنداۋ.
الماتىنىڭ ءار ءتۇرلى جوعارعى وقۋ ورىندارىندا شەت ەلدەردە تۇراتىن ءبىرسىپىرا قازاق بالالارى وقيدى. ولاردىڭ ءبىرقاتارى ماعان كەلىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇراتىن جانە «اپاي، ءسىزدىڭ ولەڭ-جىرلارىڭىزدى شەت جەرلەردەگى قازاقتار ىزدەپ وقيدى»، — دەيتىندەرىن ەستيتىنمىن.
تۇركياعا جۇرەر الدىندا استانامىزداعى شەت ەلدەردەگى وتانداستارىمىزبەن بايلانىس جاساۋ ماقساتىمەن قۇرىلعان «قازاقستان» قوعامىنا (بۇرىن «وتان» دەپ اتالىپ كەلدى) تەلەفون شالىپ، ءتىپتى ءوزىم اياقتاي بارىپ، تۇركياداعى ەلدەستەرىمىزگە مەنىڭ كەلەتىنىم جايلى حابار بەرىڭىزدەر — تۇركيانىڭ باس-اياعىندا جۇرگەن قازاقتاردىڭ ەڭ بولماسا ءبىرسىپىراسى قۇلاقتانسىن دەگەن پىكىردى ايتىپ ەدىم، ونداعى جولداستار ءوزىم ونسىز دا بىلەتىن كەيبىرەۋلەردىڭ ءاتى-جونىن ايتىپ، تەلەفوندارىن بەرۋدەن اسا المادى. ءوزىمىزدىڭ سالبوكسەلىگىمىزدى ايتەۋىر ءبىر جەردە بولماسا، ەكىنشى جەردە كورسەتىپ الىپ جۇرەمىز عوي. بۇل قوعامداعى ارنايى جالاقى الىپ وتىرعان قىزمەتكەرلەردەن سورپا سۋىمايتىنىن بىلگەسىن، جوعارىدا ايتقان ستۋدەنتتەردىڭ بىرىنەن ستامبۋلداعى اعايىندارعا تەلەفون سوعۋدى ءوتىنىش ەتتىم.
ءسويتىپ، ماسكەۋدىڭ شەرەمەتيەۆو — 2 دەگەن حالىقارالىق اۋە الاڭىنان كوتەرىلىپ، ەكى ساعات ەلۋ مينۋت وتكەندە تۇركيانىڭ استاناسى انكاراعا كەلىپ قوندىق. اسپاندا كۇزدىڭ الا-قۇلا بۇلتتارى كەتىپ بارادى. جۋىردا عانا جاڭبىر جاۋىپ وتكەنگە ۇقسايدى — ءار جەردە ويدىم-ويدىم جىلتىراعان قاق جاتىر.
جانىمداعى قىز-جىگىتتەر - قالادا تۋىپ-وسكەن، قازاقشالارى ءتىلى جاڭا عانا شىققان سابيدەي بىلدىرلاعان، كيىم كيىس، مىنەز-قۇلىقتارى فرانسۋزدىڭ قىز-جىگىتتەرىن باياعىدا جولدا قالدىرعان باۋىرلارىم. مەنىمەن قازاقشا سويلەسىپ، قازاقشا ەمەۋرىنىڭدى كوزىڭنەن ۇعاتىن سۋرەتشى ءىنىمىز بەكسەيىت تۇلكى ۇلى انكارا اۋە جايىندا:
— اپاي، مىنا اۋە جايداعى قىزمەتكەر تۇرىك قىزدارى «سىزدەردىڭ قىزدارىڭىزدىڭ تاماعى مەن قولدارى قارا دا، بەتى اق بولۋ سەبەبى نە؟» — دەپ تاڭدانادى، تۇرىك ءتىلىن تۇسىنۋگە بولادى ەكەن، — دەپ جانىما كەلدى. اۋە جايداعى جولاۋشىلار وتىراتىن زالدا باستارىنا اق جىبەك جاۋلىق سالعان جاپ-جاس كەلىنشەكتەر كادىمگى قازاق اۋىلىنىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىنەن اۋمايدى. شەتتەرىنەن ءيمانجۇزدى، ارتىق ەت-مايسىز، قىپشا بەل ايەل-قىزداردى، كوبىسى مۇرت قويعان، قاراتورى جىگىتتەردى كورىپ، جامبىل وبلىسىنىڭ ءبىر اۋدانىنا كەلگەندەي اسەردە تۇردىق.
كەشىكپەي انكارا — ستامبۋل باعىتىمەن ۇشاتىن سامولەتكە وتىرىپ، ءبىر ساعاتقا جەتپەي ەجەلگى تۇرىك جۇرتىنىڭ رۋحاني استاناسى ستامبۋلعا دا جەتتىك-اۋ! بۇل جەردىڭ ۋاقىتى ماسكەۋمەن سالىستىرعاندا ءبىر ساعات كەيىن ەكەن، ءبىز ستامبۋلعا ساعات ءتۇس قايتارعى 17.00-دە تۇستىك. ال بۇل — ماسكەۋدە 18-00 ساعات. تۇركيا جەرىندەگى قازاقتار ءۇشىن دومبىرا قات دەگەسىن الماتىنىڭ دۇكەندەرىن كەزىپ ءجۇرىپ، ەكەۋىن ساتىپ الىپ ەم، جۇكتەردى العاندا بارىپ ەسىمىزگە ءتۇستى — سامولەتتە قالىپ قويىپتى. ماسكەۋدەن شىعاردا ءوزىمىزدىڭ ءبىر بالانىڭ قولىنا ۇستاتقام — تۇسەر جەردە ۇمىتىپ كەتىپتى. سودان سامولەتكە كەرى بارىپ، ارەڭ دەگەندە دومبىرالاردى الىپ، ەندى زاتتارىمىزدى تۇگەندەي بەرىپ ەدىك، اۋە جايدىڭ اينەك قابىرعالارىنىڭ سىرتىندا جاپىرلاسىپ، بىزگە قاراپ تۇرعان جىگىتتەر، قىز-كەلىنشەكتەردى كوزىمىز شالدى.
«فاريزا اپاي قايدا؟» — دەپ جامىراسقان قازاقشا داۋىستار ەستىلەدى. بوتەن ەلگە كەلە جاتىرمىز دەپ ەكىۇداي سەزىممەن الابۇرتقان مەنىڭ قاسىمداعى جاستار، مەنى قورشاپ الىپ، قۇشاقتاي قاۋىشىپ جاتقان جيىرما-وتىز قازاق جىگىتتەرى مەن قىزدارىن كورگەندە، كوڭىلدەرى كوتەرىلىپ، جۇزدەرى جايناپ سالا بەرگەن.
ءبىزدى كۇتىپ تۇرعان تۇرىك رەسمي اكىمشىلىگىنىڭ ءتىلماشى ءراسىم دەگەن تۇرىك جىگىتى ەكەن — ول جايىنا قالدى. قازاق باۋىرلار مەنى قولدان-قولعا تۇسىرەتىن ەمەس.
— ال، اپا، كەتتىك! ءبىزدىڭ ۇيگە بارامىز — ءوزىڭىزدى بۇكىل قازاق اتاۋلى كۇتىپ وتىر، — دەپ ءاشىم پولات دەگەن ادەمىشە قاراتورى قازاق جىگىتى قولتىقتاي جونەلدى. اۋە جايدىڭ سىرتىندا ونشاقتى جەڭىل ماشينا وقشاۋ ءتىزىلىپ تۇر — ءبارى دە ءبىزدى كۇتكەن قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ كولىكتەرى بولىپ شىقتى. — مىناۋ سامبىرلاعان مۇرتتى جىگىت — زاھير دەگەن ءىنىڭىز، اناۋ كوزاينەكتى —زەينەل، قاسىڭىزداعى جۇقالتاڭ اقسارى جىگىت — ءازيز، مىنا ۇزىن بويلى مۇرتتى — ءبىزدىڭ وقىمىستى ازاماتىمىز يسلام، ءسىزدىڭ كەلەتىنىڭىزدى بارشامىزعا حابارلاعان وسى جىگىت.
قوناق ۇيگە جايعاسىپ ورنالاسقاننان كەيىن جانىما 7-8 قىز-جىگىتتى ەرتىپ ءاشىمنىڭ ۇيىنە كەلدىم. كادىمگى قالانىڭ بەس قاباتتى ءۇيىنىڭ ءۇش قاباتىن ءاشىمنىڭ باۋىرلارى، ءوزىنىڭ سەمياسى مەكەندەيدى ەكەن. ءار قاباتىندا ءتورت بولمەلى ءبىر پاتەر، ءوزى ساتىپ العان جەكە مەنشىگى.
ءاشىمنىڭ قوناق بولمەسى ەداۋىر كەڭ ەكەن، ءبىراق جۇما كۇنى مەشىتتەگى نامازعا جينالعان حالىقتاي سىعىلىسقان ادام، ينە شانشارعا جەر جوق. ىلعي ەر-ازاماتتار. قىز-كەلىنشەكتەر باسقا بولمەدە ەكەن.
كوپتەن كۇتكەن باۋىرلارى كەلگەندەي ىقىلاس كەلبەت-كەيىپتەرىنەن كورىنگەن جۇرتتىڭ نازارى مەنىڭ لەبىزىمدە. جانىمداعى ءتورت قىزدى باسقا بولمەگە الىپ كەتتى دە، جىگىتتەرمەن بىرگە مەن قالدىم.
بۇلاردىڭ قازىرگى تۇرعان جەرى — ستامبۋل قالاسىنىڭ زەيتىنبۋرنو اۋدانى، ءبىراق سول جەردەگى ءۇش جۇزگە جۋىق قازاقتاردىڭ ءبارى 1970-جىلدارى يراننان، اۋعانستاننان كوشىپ، وسى تۇركياعا كەلگەندەر. ءاشىمنىڭ جۇبايى — ايشا، يناباتتى، سۇيكىمدى كەلىنشەك، ءۇش بالانىڭ اناسى بولسا دا، ون بەس جاسار قىزداي ۇلبىرەپ تۇر. توركىنى جامبىل وبلىسىنىڭ مويىنقۇم اۋدانىندا كەرىنەدى. ءاشىمنىڭ ءوزى قىزىلوردا جاقتان. بۇلاردىڭ ءبارى — اۋعانستان توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاقتار.
زەينەل ءابدين دە — سول اۋعان جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن جىگىت بولعانمەن، جان-جۇرەگى اتا-بابا مەكەنى دەپ لۇپىلدەگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى. زەينەلدىڭ نەمەرە تۋىسى ەستاي مۇنايداروۆ بۇرىن جامبىل قالاسىنىڭ دەپو كوشەسىندەگى № 8-ۇيدە، ەندى ءبىر تۋعاندارى قاراقالپاق جەرىندەگى تاحتاكوپىردە تۇراتىنعا ۇقسايدى. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا تۋىستارىنان بۇل كۇندە كىم بار، كىم جوق — بەيحابار.
تۇركياداعى قازاقتاردىڭ ءبارى دەرلىك ءبىزدىڭ قازىرگى ءارىپ جازبامىزدى بىلمەيدى. اراب نە لاتىن جازباسىن جاقسى ۇعادى. سوندىقتان، حات-حاباردىڭ ءبارىن، ادرەسكە دەيىن، لاتىن جازباسىمەن جولداعان دۇرىس.
مۇحاممەديار مايلىباي ۇلىنىڭ اتا مەكەنى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قارماقشى اۋدانىندا. ارعى اتاسى مالايدى بۇكىل ەل بىلەتىن بەلگىلى ادام بولعان. مۇحاممەدياردىڭ اكەسى مايلىباي اقساقال اۋعانىستان جەرىندە وتىزدان استام جىل تۇرسا دا: «بالام، ءۇي سالما — ەلگە كەتەمىز عوي»، دەۋمەن دۇنيەدەن ءوتىپتى.
مالايمەن بىرگە تۋعان قالەن، الەن، ادەن اتتى اعالارىنىڭ اماندىق-تىرلىگىن بىلگىسى كەلەدى. حات-حابار كۇتەدى.
زاھير سەرمەحان ۇلى — اڭقىلداعان اقكوڭىل جىگىت. ول تەمىرقۇلدان تاراعان ساعات، سەرىكقالي اعالارىنان كىم بار، كىم جوق ەكەنىن ءبىلىپ بەرۋدى ماعان ءوتىنىش ەتىپ ايتىپ ەدى. ولار دا قىزىلوردانىڭ قارماقشى اۋدانىندا سەكىلدى. زاھير دا ستامبۋل قالاسىنداعى زەيتۇنبۋرنودا تۇرادى.
بۇقارباي ايتپەمبەت ۇلى — اۋعانىستاننان تۇركياعا كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ ءبىرى. ورنىقتى، كوپ سويلەمەيتىن بۇقارباي اعايدىڭ دا ەسى-دەرتى قازاقستانداعى تۋعان-تۋىستارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ادرەستەرىن ءبىلۋ، مۇمكىن بولسا، كەلىپ، اتا-بابا توپىراعىنا اۋناپ-قۋناپ قايتۋ. قىزىلوردانىڭ جالاعاش اۋدانىنداعى اپايى ۇرجان، جەزدەسى دانىشپاننىڭ، ولاردىڭ بالا-شاعالارىنىڭ ءبىر حابارىن بىلسەم دەپ ارماندايدى. قارماقشىدا تۇراتىن ناعاشىسى قالمۇراتتان قالعان كىم بار ەكەن دەپ ەلەڭدەيدى.
بەرداۋلەت جاراس ۇلى — ماڭعىستاۋ ولكەسىنەن. ول كىسى ارابستاندا وسكەن، بايبىشەسى ءالى دە سوندا تۇرادى. ال ءبىرقاتار بالالارى وسى ستامبۋلداعى ۇيلەرىندە تۇرىپ وقيدى، ەڭبەك ەتەدى. بەرداۋلەت تە اعىس، ورداباي اعالارىنىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارىنان حابار بىلگىسى كەلەدى.
ماڭعىستاۋدان 1930-جىلدارى اۋىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى يران، اۋعانستان جەرىندە كورىنەدى.
تۇركيا جەرىندە ون مىڭنان استام قازاق تۇراتىن كورىنەدى. بالالارى تۇرىك مەكتەبىندە وقيدى. ءبىزدىڭ ورىس ءتىلىن بىلۋگە ماجبۇرلىگىمىز سەكىلدى، ولاردىڭ دا ەڭبەكتەگەن جاس، ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن تۇرىكشە سويلەيدى. جاس بالالارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى بولماسا، ءبارى دەرلىك قازاق تىلىندە سويلەيدى. تەك يراندا وسكەندەرىندە پارسى ءتىلىنىڭ، اۋعانستاندا وسكەندەرىندە اۋعان تىلدەرىنىڭ اۋەن-ىرعاعى بايقالادى.
قازاق ءتىلىن قۇرتىپ الماس ءۇشىن ولار قالادا بولسىن، دالادا بولسىن ءبىر جەرگە ورنالاسۋدى ماقسات ەتكەن. توي، ساداقا سەكىلدى جيىنداردى بىرگە اتقارىساتىن كورىنەدى. ءبىز ىرگەمىز تۋعان توپىراعىمىزدا وتىرىپ-اق، ادەت-عۇرىپ، داستۇرىمىزگە داق ءتۇسىرىپ ءجۇرمىز، ال شەتتە جۇرگەن قازاقتار سونىڭ ءبارىنىڭ ءتىنىن ءۇزىپ الماۋعا ۇمتىلىسادى. قازاقتار كوپ ءتۇراتىن شەت ەلدەردە ديپلوماتيالىق ورتالىعى نەمەسە كونسۋلدىق مەكەمەدە قازاقستان وكىمەتىنىڭ وكىلى جوق بولعاندىقتان، ەلگە، تىم بولماسا، كەلىپ-كەتۋ ءۇشىن، كىمگە جولىعىپ، قايدان شەشىمىن تابۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى جوق.
تۇركيا — دىنىنە داق تۇسىرمەگەن مۇسىلمان ەلى. ءار اۋىلىندا ايلى مۇناراسى سونادايدان قول بۇلعاپ مەشىت تۇرادى. بالا-شاعا، جاس جىگىت، ايەل-قىزدارىنا دەيىن ورازا ۇستاپ، بەس ۋاقىت ناماز وقيدى. جۇما كۇنى مەشىتكە بارىپ، قاسيەتتى ساجدەگە ماڭدايلارىن تيگىزەدى. قۇدايعا، تابيعاتتىڭ قۇدىرەتتى كۇشىنە سەنىم بار جەردە، ار الدىنداعى تازالىق بولادى. سوندىقتان كىسى ءولتىرىپ كەتۋ، ءۇيدى-ۇيدى توناپ كەتۋ سەكىلدى قۇدايدى دا، ار-ۇياتتى دا ۇمىتقانداردىڭ ءىسى ول جاقتا كەزدەسە بەرمەيدى.
تۇركيا قازاقتارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى جاقسى — ءبارى دە قولدارىنان كەلگەنشە ەڭبەك ەتەدى. كوبىسىنىڭ كاسىبى — تەرى وڭدەپ، كيىم تىگەدى، دۇكەن ۇستايدى، ياعني ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسادى. ول بۇيىمداردى سول تۇركيا جەرىنە جانە ەۆروپا ەلدەرىنە ساۋداعا شىعارادى. بالالارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى باتىس گەرمانيا، شۆەسيا، فرانسيا جەرلەرىندە وقيدى، ەڭبەك ەتەدى.
تۇركيا قازاقتارى ءۇشىن ەۆروپا، ازيانىڭ قالالارىنا نەمەسە امەريكاعا بارىپ كەلۋ ءبىزدىڭ جامبىل نە قىزىلوردا قالالارىنداعى تويعا بارىپ قايتۋىمىز سەكىلدى.
داستارحان باسىندا اراق-شاراپ قۇيۋ اتىمەن جوق. ەۆروپادا وقىپ كەلگەن جاستاردىڭ اراسىندا «تەنتەك سۋ» ۇرتتاۋعا اۋىزدانعاندارى بولسا، نەمەسە باسقا جاقتان كەلگەن قوناقتارعا ىشكىزىپ-جەگىزۋ قۇرمەتى قاجەت بولسا، بار، رەستورانعا اپارادى. ايتەۋىر ۇيلەرىندە ىشىمدىك ۇستاۋ دەگەن — مۇلدە داستۇرگە ەنبەگەن ادەت.
تۇركيا قازاقتارىنىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى تۇگەل دەرلىك اعىلشىن، فرانسۋزشا، پارسىشا سايراپ تۇر! ءبىز شەت ەلگە جازاتايىم شىعا قالساق، مىلقاۋ ادامداي مىڭگىرلەپ، بەيشاراداي كۇي كەشەمىز. ال ولاردىڭ وقىماعاندارىنىڭ ءوزى بىرنەشە شەت تىلدەردى مەڭگەرگەن.
تۇركيانىڭ كەز كەلگەن جەرىندە تەلەفون بار، ۇيدە وتىرىپ، سوۆەت وداعىنان باسقا بارلىق ەلدەرمەن ون-ون بەس مينۋتتا تەلەفونمەن سويلەسە بەرۋگە بولادى. ارينە، تەگىن ەمەس — اقشاعا.
ءبىراق بىزدە، اقى بەرسەڭ دە، باسقا ەل تۇگىلى، الاقانداي قازاقستاننىڭ قالالارىمەن قاپەلىمدە حابارلاسۋ قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن وتۋمەن بىردەي عوي.
ارينە، شەت جەردە جۇرگەننەن كەيىن ادامعا سول ەلدىڭ توپىراعىنا ءسىڭىسىپ، ءتىلىن، عۇرپىن ءبىلۋ ونىڭ تىرلىگىنىڭ باستى شارتى بولاتىنى بەلگىلى. ءبىراق ءوز حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسىن بايىتۋعا بوتەن جەردە مۇمكىندىك بولا بەرمەيدى. بىزدە، قازاقستاندا، قانشا ۇلت وكىلدەرى بولسا، ولاردىڭ تاراپىنان ۇكىمەتكە سونشا تالاپ قويىلىپ جاتادى: ءوز تىلدەرىندە مەكتەپ اشۋ، راديو، تەلەديدار حابارلارىن جۇرگىزۋ جانە تاعى باسقالار. ءاربىر ۇلتتىق رەسپۋبليكانىڭ ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن توپىراعىن باسىپ جۇرگەندەردىڭ تالاپ-تىلەگىن قاناعاتتاندىرۋعا تىرىسىپ باعاتىن ءبىزدىڭ ەلىمىز بولسا كەرەك.
ايتپەسە، تۇركيا جەرىندە تەلەديداردان قازاق تىلىندە حابار بەرىلسىن دەپ، ول جەردە قانشا مىڭ قازاق بولسا دا، تالاپ قويا المايدى.
سوندىقتان ول جاقتا قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى تۋرالى ءسوز ەتۋ ەرسى، سەبەبى، وعان نەگىز جوق. ان-كۇي، ونەر، ادەبيەت توڭىرەگىندە دە قۋانارلىق ەشنارسە كورىنبەيتىنىنە تاڭدانۋعا بولمايدى. مۇرتازا سەكىلدى دومبىرا شەرتەتىن بىرەن-ساران جاس جىگىتتەر بولماسا، ۇلتتىق بولمىسقا كەيىنگىلەردى باۋليتىن ورتا جوق.
تۇركيا جەرىندە مەملەكەتتىك مەنشىكتەگى كەيبىر مەكتەپتەر مەن جوعارعى وقۋ ورىندارى عانا، قالعان دۇنيەنىڭ ءبارى — ماشينا شىعاراتىن زاۆودتارعا دەيىن — جەكە ادامداردىڭ مەنشىگىندە. دۇكەن، ەمحانا، اۋرۋحانا، جەر، جول، گازەت، جۋرنال، فابريكا، ترانسپورت، اسحانا جانە باسقا قوعامداعى ءوندىرىس، ونەركاسىپ سالالارىنىڭ ءبارى — جەكە مەنشىك يەلىگىندە.
ءبىزدىڭ جول باستاۋشىمىز ءارى ءتىلماشىمىز ءراسىم گۇرگەنىش ايگەن — تۇرىك جىگىتى، كەلىستى، ورنىقتى دا ويلى جاس. ءوز ماماندىعى بويىنشا دارىگەر-ەپيدەميولوگ ەكەن، ءبىراز جىل دارىگەر بولىپ ىستەگەسىن، مەكتەپ بالالارىنىڭ گيدى بولىپ قىزمەتىن اۋىستىرىپتى. اراسىندا، ورىس ءتىلىن وقىپ ۇيرەنىپ، سوۆەت وداعىنان كەلگەندەرگە ءتىلماش ءارى جولباستاۋشى بولىپ ىستەگەنىنە باس-اياعى ءۇش ايداي بولعان ەكەن.
ستامبۋل — ءمارمار تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان نە زاماننان تۇرىك ەلىنىڭ رۋحاني استاناسى بولىپ كەلە جاتقان قالا. مۇندا اتى مۇسىلمان الەمىنە ايگىلى «كوك مەشىت» بار. «كوك مەشىت» — XVII عاسىردا سالىنعان. تۇرىك جەرىندە تۇڭعىش جاسالعان مۇنارالى مەشىت. مەحمەت اعا دەگەن ىسمەر جاساپتى دەسەدى. باسىندا جارتى اي — يسلامنىڭ يشاراتى.
ەڭ ۇلكەن مۇنارانىڭ استىڭعى جاعى — مەشىتتىڭ ناماز وقيتىن نەگىزگى ورتالىق ۇلكەن زالى. توبە جاعى كيىز ءۇي قۇرىلىسىنا كەلەتىن بۇل مۇنارانىڭ بيىكتىگى ەدەنىنەن ولشەگەندە 43 مەتر دە، ەنى 23 مەتر؛ جان-جاعىندا كۇن نۇرىن بىردەي قالىپتا تۇسىرۋگە ەسەپتەلگەن 32 تەرەزە بار. مۇنارانى ۇلكەن-ۇلكەن ءتورت باعان ۇستاپ تۇر. ايەلدەر ناماز وقيتىن زال كىرگەننەن كەيىن سول جاقتا ورنالاسقان.
«كوك مەشىتتىڭ» قارسىسىندا، كوشەنىڭ ارعى بەتىندە، قىزعىلت رەڭدى اتاقتى «ايا سوفيا» سوبورى تۇر. جانىندا سول زامانداردا سالىنعان تۇرىك مونشاسى. بۇل حريستيان دىنىندەگىلەردىڭ سالدىرعان شىركەۋى، تۇرىكتەر باسىپ العاننان كەيىن، «ايا سوفيانى» مەشىتكە اينالدىرعان. يسلام ءدىنى ادامنىڭ، جانۋاردىڭ بەينەسىنە، جالپى سۋرەت اتاۋلىعا رۇقسات ەتپەيتىن بولعاندىقتان، شىركەۋدىڭ ىشىندەگى سۋرەتتەردى كەتىرىپ، بەتىنە ارابشا قۇراننان الىنعان اياتتاردى جازعان كورىنەدى. تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى اتا تۇرىك 1935-جىلى «ايا سوفيانى» مۋزەي جاساۋ قاجەت دەپ بۇيرىق شىعارعان. مۋزەي جاساۋ ۇستىندە العاشقى كەسكىن-كەيپىنە كەلتىرۋ ءۇشىن ارابشا جازۋلاردى كەتىرۋگە تۋرا كەلگەن. سوندىقتان «ايا سوفيانىڭ» ءىشى جۇپىنىلاۋ كورىنەدى.
ءبىز ستامبۋلدان باسقا ءىزمىر، ەفەس، شاناققالا (ەجەلگى ترويانىڭ جانىندا) دەگەن قالالارعا اۆتوبۋسپەن باردىق. ءار جەردە بەنزين قۇياتىن بەكەتتەرگە توقتاعاندا، جۇرگىزۋشى اۆتوبۋسىنان ءتۇسىپ ۇلگەرمەي جانىنا ەكى جىگىت جۇگىرىپ كەلەدى دە، قانداي قىزمەت كورسەتۋ قاجەتتىگىن سۇرايدى، سوسىن بىردەن ىسكە كىرىسەدى. بىرەۋى بەنزين قۇيادى دا، ەكىنشىسى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا تۇتىكتى اشىپ جىبەرىپ، اۆتوبۋستى جۋىپ شىعادى. بىزدەگىدەي اكەسىنىڭ وتكىزىپ قويعانى بارداي شالقايعان قىزمەتشىلەردى كورمەيسىڭ. جانىڭ سۇيسىنەدى. ءبىزدىڭ قوناق ۇيلەرگە كەلگەندە ەسىك الدىنداعى بوساعا باعارلارلان باستاپ، ءۇي سىپىراتىندارعا دەيىن كوكەسىنىڭ سالدىرىپ كەتكەن ۇيىندەي شەكەسىنەن شىكىرەيىپ قاراپ قورلايدى عوي. جانە بىزدە ءبىر قوناق ۇيدەگى قىزمەتكەرلەر سانى قوناقتاردان ءسال عانا ازىراق بولىپ كەلەدى.
تۇركيادا قوناق ءۇي جەكە مەنشىككە قارايتىن بولعاندىقتان، قىزمەتشىلەر سانى از، ءارى كىمگە بولسا دا قىزمەت ەتۋگە دايىن، ەلپىلدەپ تۇرادى. اسحانالارىندا دا ءبىر ساعات كۇتتىرىپ، قىسىمىڭدى شاپشىتىپ شەكەڭە شىعارمايدى. تابەتىڭ تارتپاعان تاماقتان باس تارتساڭ، «بىزدە باسقا ەشتەڭە جوق» دەپ توبەڭنەن قويىپ قالمايدى — جەگىڭ كەلگەن تاماقتى تەزدەتىپ دايىنداپ بەرۋگە تىرىسادى، ايتەۋىر اش كۇيىڭدە كەتپەۋىڭ ءۇشىن بايەك بولىسادى.
تۇركيا — كوپ پارتيالى ەل. پارتيالاردىڭ جالپى سانى وننان اسادى. پارلامەنتكە سول پارتيالار سايلاعان 450 وكىل مۇشە بولا الادى. ەلدەگى تۇرىك سانى 57 ميلليون شاماسىندا، ال جالپى سانى — 65-66 ميلليون تۇرىك ەلىنىڭ بۇگىنگى باسشىسى تۇرعۇت ءوزال امەريكا قۇراما شتاتتارىندا مەنەدجەرلەر مەكتەبىن ءبىتىرىپ، ەڭبەك جولىن سوندا باستاعان، شارۋاشىلىقتى قايتكەندە وركەندەتۋگە بولاتىنىن جاقسى بىلەتىن، ويلى، ىسكەر، تۋعان حالقىنىڭ ءتۇرمىسىن جاقسارتۋدى مۇرات تۇتقان قايراتكەر دەسەدى. سوندىقتان دا كوپ جىلدار ورتا عانا تىرلىگى بار ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن تۇرىك رەسپۋبليكاسى — سوڭعى 5-6 جىلدا باتىس پەن شىعىستىڭ وزىق دامىعان ەلدەرى دەڭگەيىنە جەتىپ قالعان، ەشكىمگە تاۋەلدىلىگى جوق مەملەكەت. ەلدە جيىرما توعىز ۋنيۆەرسيتەت بار، ونىڭ بىرەۋى — جەكە مەنشىكتەگى جوعارعى وقۋ ورنى. مەكتەپتەرىندەگى وقۋ جاعدايى ءۇش ساتىدان تۇرادى:
باستاۋىش مەكتەپ — I - V كلاستار؛
ورتالاۋ مەكتەپ — VI -VIII كلاستار؛
ورتا مەكتەپ — IX - XI كلاستار.
سوڭعى جىلدارعا دەيىن مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسى تومەن بولىپ كەلىپتى. ءقازىر ولاردىڭ ەڭبەك اقى دەڭگەيىن كوتەرىپ، ءار قالادا جان-جاقتان كەلگەن مۇعالىمدەر تەگىن توقتايتىن قوناق ءۇي جۇمىس ىستەيدى. تۇركيا دارىگەرى ايىنا 1 ميلليارد ليردەي تابىس تاباتىن كورىنەدى. ءبىزدىڭ ەلدە وقۋلارى دا، وقۋعا ءتۇسۋى دە ەڭ قيىن وقۋ ورنى بولا تۇرا، دارىگەرلەر بەيشارا كۇن كەشەدى عوي.
تۇركيانىڭ ۇلكەندى-كىشىلى قالالارىنا كەلىپ، قونىپ شىعاتىن جەر تابا الماي ساندالىپ جۇرەتىن ادام كەزدەسپەيدى. ويتكەنى جەكە ادامدار قوناق ءۇي ۇستايدى دا، ونى باسقالاردان جايلى، ادەمى، قوناق كوپ كەلەتىن ورىن ەتۋگە قىزمەت ەتەدى. سوندىقتان شەكەسىنەن قاراۋ، جۇرە تىڭداۋ، «تۇنگى ون ەكىدە كەل» دەگەن سەكىلدى كوكىرەك كوتەرگەن سۇقبىتىن ۇقتىرار قۇلىقتار كورسەتپەيدى، كەرىسىنشە، ەسىكتىڭ الدىنا شىعىپ جۇگىڭدى كوتەرىسىپ، تۇراتىن بولمەڭە اكەلىسىپ، ءوزىڭدى ادام دەپ ەسەپتەيتىن بىرەۋلەر بارىنا كوزىڭ جەتىپ، توبەڭ كوككە تيگەندەي، قۋاتتانىپ قالاسىڭ. قوناقتى قارسى الۋ، كۇتۋ دەگەن — تەك تەكتى حالىقتاردا بولاتىن قاسيەت.
تۇرىك ەلىنىڭ اقشاسى — تۇرىك ءليرى. ماسەلەن، 50 سوم كەڭەس اقشاسىن 185000 تۇرىك ليرىنە اۋىستىرۋعا بولادى. بىزشە سانى كوپ كورىنگەنمەن، بۇل پالەندەي كوپ قارجى ەمەس.
تۇرىكتەر مىناۋ ۇيعىر، اناۋ قىرعىز دەپ بولمەيدى، تۇركى تىلدەس ۇلتتاردىڭ ءبارىن تۇرىك دەيدى جانە ولارعا «تۇركيا — بۇكىل تۇرىكتىڭ جەرى» دەپ، قامقورلىق، كەڭدىك كورسەتۋگە تىرىسادى. تۇرىكتەر — ءبىر ءسوزدى، ۋادەدە تۇراتىن، دوستىق-جولداستىققا بەرىك، ەڭبەكقور حالىق. تەرى يلەۋ، يلەنگەن تەرىدەن نەشە ءتۇرلى ادەمى كيىم تىگۋ — باستى كاسىپتەرىنىڭ ءبىرى. ءزايتۇن اعاشىن ءوسىرىپ، ءزايتۇن مايىن ارنايى زاۆودتاردا ايىرىپ شىعارادى.
ستامبۋلدان التى ءجۇز شاقىرىم قاشىقتىقتا بۇگىنگى تۇركيانىڭ ۇلكەن ونەركاسىپتى ءىزمىر قالاسى بار. ول ەگەي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا ورنالاسقان ادەمى قالا. ءبىر جاعى تەڭىز قولتىعىنا كىرىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان تاۋ كومكەرىپ تۇر. قالانىڭ ەڭ جوعارى نۇكتەسى — تەڭىز دەڭگەيىنەن ەكى ءجۇز مەتر بيىكتە سالىنعان الەكساندر ماكەدونسكيي قورعانى. قورعاننىڭ بەس مۇناراسى بار. ءىزمىر قالاسىندا تۇراتىن شەريزات داۋىر اتتى قازاق ازاماتى بار، وتە ۇلكەن ادام — دەگەندى ستامبۋلداعى باقىركوي اۋدانىندا تۇراتىن ءوزىم اتىن باياعىدان بىلەتىن حاليفا اعاي، سالەم بەرۋگە بارعانىمدا، ايتقان ەدى. حاليفا التاي — ادەبيەتشى، «ەستەلىكتەرىم» اتتى ولەڭمەن جازىلعان تاريحي شىعارماسىن بۇرىنىراق وقىعانىم بار-دى. 1970-جىلدارى الماتىدا بولعان. ارابشا وقىعان، كوكىرەك كوزى اشىق ادام. قازاقستاندىقتار ول كىسىگە: «قۇراندى قازاق تىلىنە اۋدارىپ بەرسەڭىز، جەكە كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارامىز» — دەپ ۋادە بەرىپ، سودان حاليفا اعا ۇلى ءابدىرايىمدى جانىنا وتىرعىزىپ، ءبىزدىڭ تىلدەگى ماشينكاعا جازدىرىپ، اۋدارمانىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويۋ ۇستىندە ەكەن. «قازاق ادەبيەتى»، «ءبىزدىڭ وتان» گازەتتەرىن الدىرىپ تۇرادى.
سونىمەن، اۆتوبۋسپەن ءىزمىر قالاسىنا كەلدىك. بۇكىل قازاق جانىمىزعا ەرىپ جۇرگىسى كەلەدى. وعان مۇمكىندىك جوق. پارسىشا، تۇرىكشە وقىعان، ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا «قازاق جەرىندەگى مادەني، تاريحي ەسكەرتكىشتەر» دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاسيا جازىپ جۇرگەن، كوزى اشىق جىگىت ءيسلامدى جانىمىزعا ەرتىپ الدىق.
ءيسلام جەمەنەي — يران جەرىندە وسكەن قازاق جىگىتى. پارسىشا وقىعان، ونشاقتى جىل مەكتەپتە پارسى تىلىنەن ساباق بەرگەن. باسقا ۇلت وكىلىنە كەز-كەلگەن مەملەكەت كەڭ جول اشا بەرمەيدى. جاسىنان عىلىم جولىنا ءتۇسۋدى، ايتەۋىر پايدالى ءىس قىلۋدى ارمانداعان ول تۇركياعا كەلىپ، اسپيرانتۋراعا تۇسكەن ەكەن.
— ەگەر ءوز جەكە باسىمنىڭ پايداسىن عانا ويلاسام، يران جەرىندە اسىپ-تاسىپ باي بولىپ وتىرۋىما مۇمكىندىك بار ەدى، — دەيدى ءيسلام اڭگىمە اراسىندا. — ءقازىر «قازاقشا-پارسىشا سوزدىك»، «قازاقشا-تۇرىكشە سوزدىك» دايىنداپ قويدىم. ەكەۋى ەكى كىتاپ. «قازاقستان جەرىندەگى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر» دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاسيا جازىپ ءجۇرمىن. قازاقستانعا بارىپ، بەس-التى اي ماتەريال جيناسام دەپ ەدىم جانە ورىس ءتىلىن ۇيرەنسەم دەگەن ماقساتىم بار ەدى.
ءبىزدىڭ بەكسەيىت ءىنىمىز يسلاممەن باياعىدان بىرگە وسكەندەي دوس بولىپ الدى. ەكەۋى ەگىز قوزىداي، وي-پىكىر، دۇنيەتانىم دەڭگەيلەرى كەرەمەت جاراسىم تاۋىپ، سۇيسىنەرلىك كۇندەر كەشتى.
ستامبۋلداعى قازاقتار حابارلاپ قويسا كەرەك، شەريزات: «فاريزا كەلگەن بولسا، تاي سويىپ قوناق ەتەمىن»، — دەپ حابار بەردى.
ءبىز ۋاقىتتىڭ تارلىعىن ايتىپ، ابىگەر بولماۋىن وتىندىك. سونىڭ اراسىندا قىزى ەسىمحان مەن ۇلى ابىلايحاندى ەرتىپ، شەريزات ءوزى ءبىز توقتاعان «بيليۋر» قوناق ۇيىنە كەلە قالدى. ءبىز ەرتەسىنە ىزمىردەن الپىس-جەتپىس شاقىرىم جەردەگى ەفەس قالاسىنا بارۋىمىز كەرەك-تىن. ءوزىمىز جولسوقتى بوپ شارشاپ كەلدىك.
دەگەنمەن ميكرواۆتوبۋسقا سىيعانىمىزشا وتىرىپ، شاكەڭە ەرۋگە تۋرا كەلدى. اۆتوبۋس ىشىندە تەلەفون ورناتىلعان. جول بويى شەريزات اڭگىمە ايتىپ، باياعىدان تانىس ادامدارشا، سىر شەرتىسىپ كەلەمىز. كەنەت تەلەفون شىرىلداپ قويا بەردى دە، شاكەڭ اعىلشىنشا زۋىلداتىپ سويلەسە باستادى. تەلەفون لوندوننان سوعىلعان ەكەن. ءالى ءجۇرىپ كەلەمىز. قالانىڭ سىرتىنا شىقتىق. الدىمىز — تاۋ بوكتەرى. شاكەڭ جۇرگىزۋشى تۇرىك جىگىتىنە ماشينانى توقتات دەگەندەي بولدى دا:
— فاكە، اناۋ اعارعان ءۇيدى كورىپ وتىرسىز با؟ — دەپ وڭ جاقتى نۇسقادى. ءاپپاق كيىز ءۇي كورىندى.
— سىزگە قالانىڭ ءۇيى تاڭسىق بولماس دەپ، وسى ساياجايعا دەمالدىرۋدى ءجون كوردىك...
ون ەكى قانات كيىز ءۇي نۇسقاسىندا سالىنعان ادەمى بيىك ءۇيدىڭ ءىشى كادىمگى قازاقتىڭ باياعى ۇيىندەي كىلەم، اينالا كورپە-جاستىق، جايناپ تۇر، شاكەڭنىڭ كەلىنشەگى جاناي اشاڭ ءجۇز، سۇڭعاق بويلى، سۇلۋ، جان دۇنيەسىنەن مەيىرىمدى جىلىلىق ەسكەن كەلىنشەك، قۇراق ءۇشىپ، باۋىرساق پەن شاي بەرىپ، قازى سالىپ اسقان قويدىڭ جاس ەتىمەن سىيلادى.
شەريزات وسى كيىز ءۇيدىڭ جوباسىن ءوزى جاساپ، بيىل بىتىرتكەن ەكەن. ويى — بيە بايلاتىپ، قىمىز جاساپ، جۇما كۇندەرى وسى جەردى قازاقتىڭ تاعامدارى بەرىلەتىن كافە سەكىلدى ورىن جاساۋ.
تۋعان توپىراعىمىزدان ون ءبىر جاسىندا كەتۋگە ءماجبۇر بولعان، بۇل كۇندە ەل اعاسى، سانالى، پاراساتتى شەريزات داۋىر، قاي جەرگە بارسا دا، ءوزىن قازاق حالقىنىڭ پەرزەنتىمىن دەپ جۇرەتىن، ادەبيەتتەن، رۋحاني دۇنيەدەن مول حاباردار ازامات. ۇلكەن قىزى شولپان ۇستىنە قازاقي كيىم، باسىنا ۇكىلى تاقيا كيىپ كەلىپتى. شولپان، ەسىمحان، ابىلايحان — ۇشەۋى دە، قۇراق ۇشىپ، بىزگە قىزمەت كورسەتىپ ءجۇر، ءبىراق ۇندەمەيدى. مەن قاسىمداعى ءبىر توپ جاس ءوز انا تىلدەرىندە بىلدىرىقتاپ وتىرسا دا:
— شاكە، ادام ارتىنا التىننان ساراي سالدىرىپ قالدىرسا دا، ءتىلىن، رۋحىن جالعاستىرار بالا بولماسا، بوس اۋرەشىلىك، — دەپ قالدىم.
— سوزىڭىزگە قۇلدىق، فاكەسى! ءسىز نە ايتساڭىز دا كوتەرەمىن، ورىندى، — دەپ شەريزات كۇلدى.
تۇندە ءان سالىپ، دومبىرا تارتىپ، ءبىراز وتىردىق. ەرتەسىنە بولمەدەگى تەلەفون شىر ەتە ءتۇستى. كوتەرسەم — شەريزاتتىڭ ۇلكەن قىزى شولپان.
— فاريزا اپاي! ءسىزدى قالاعا قىدىرتايىن دەپ ەدىم — پاپامنىڭ اياعى اۋىرىڭقىراپ، مازاسى بولماي تۇرعانى. سوسىن مەن كەلىپ ەدىم، — دەپ قازاقشا، اراسىندا ءسال ءمۇدىرىپ قالسا دا، ءبىزدىڭ ورىس مەكتەبىندە وقىعان شالاپايلارىمىزدان كوش ىلگەرى سويلەپ تۇر.
ىزمىردە جاۋىن جاۋىپ تۇر، اڭگىمە سوقتىق. شەريزات — شەت ەلدەرگە شىعاراتىن كيىم-كەشەك دۇكەنىنىڭ باستىعى. شولپان دا جانىندا جۇمىس ىستەپ، وتكەن جىلدان بەرى ءوزى جەكە دۇكەن ۇستايدى ەكەن. ەكەۋمىز شاكەڭنىڭ جۇمىس ورنىنا كەلدىك. الدىمىزدان ەكىنشى قىزى ەسىمحان شىعىپ قارسى الدى. بۇل ورتا بويلى شولپانعا قاراعاندا سۇڭقاقتاۋ، جۇقالتاڭ قىز. ەسىمحان دا اكەسىنىڭ جانىندا قىزمەت اتقارادى. ابىلايحان ۋنيۆەرسيتەتتە وقيدى.
شاكەڭ تۇسكى تاماقتى بىرگە، وسىندا ىشەمىز دەپ جىبەرمەدى دە، جۇمىس بولمەسىنە تاعام الدىردى، ۇزىلىستەن كەيىن ەسىمحان ەكەۋمىز قالا ارالاۋعا شىعاتىن بولدىق. شاكەڭ ءبىز كەتەردە:
— اپاسىنىڭ ەمتيحانىنان ءوتسىن دەپ، شولپان مەن ەسىمحاندى ادەيى جولباسشى ەتىپ وتىرمىن، — دەپ كۇلدى.
ەسىمحان ەكەۋمىز اڭگىمەلەسىپ، مەنىڭ قازاقشا سويلەسۋدەن جۇرگىزگەن «سىناعىمنان» وتكەنىنە ەكەۋمىز دە ءماز بولدىق.
تۇركيا جەرىندە بولعان ءبىر جۇما ۋاقىت كۇرمەۋگە كەلمەي كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وتە شىقتى.
— سوزىڭىزگە، لەبىزىڭىزگە قانباي قالدىق، — دەپ شۋلاسقان تۇرىك جەرىندەگى باۋىرلاستاردىڭ كەسكىن-كەيپىنەن توگىلگەن قيماستىق سەزىمدەر جۇرەگىمدى ەلجىرەتتى. ءبىز ەلگە قايتاتىن كۇنى ستامبۋل قالاسىنداعى «ەردال» قوناق ءۇيىنىڭ اينالاسى دا، ءىشى دە قازاقتارعا تولىپ، قىز ۇزاتاتىن اۋىلداي، ابىر-سابىر بولدى. سول جەردە قيىسپاي قوشتاسىپ، ءتۇس الەتىندە اتا تۇرىك اتىنداعى اۋە الاڭىنا اۆتوبۋسپەن اتتاندىق. جول بويى وقىعان فيلوسوف ءىنىمىز ساعادي مەن بەكسەيىت ۇشەۋمىز كوزدەرى مولتەڭدەپ، ماشينالارىنىڭ جانىندا تۇرىپ قول بۇلعاپ قالعان باۋىرلارىمىزدى قيماي اڭگىمە ەتۋمەن بولدىق. ۇشەۋمىز دە ىشتەي قاتتى تولقۋلى ەدىك. ءبىز تۇرىك جەرىندە بولعان از عانا كۇندەردە ولار بۇكىل قازاق ەلى كوشىپ كەلگەندەي، ەندى كوز جازباستاي، قوشتاسار كۇن تۋماستاي، ەتەك-جەڭدەرى جايىلا، كەڭ جۇرگەن ەدى.
جارتى ساعاتتاي مەرزىمدە ءبىز كەلگەلى «ات ايداۋشى» بوپ جۇرگەن، ءبىزدىڭ ءازىربايجان باۋىرلاستارىمىزدان اۋماي قالعان، ويناقى، اقجارقىن ەردۋان اتتى تۇرىك جىگىتى اۆتوبۋستىڭ قۇلاعىندا ويناپ وتىرىپ، اتا تۇرىك اۋە جايىنا الىپ كەلدى. باعانا قوناق ءۇي ماڭىندا قوشتاسىپ قالعان قازاق جىگىتتەرى — زەينەل، سمايىل، ءيسلام، مۇحامەديار، ءاشىم، قايىر — ءبارى الدىمىزدا تۇر! ولاردى اۋە جايعا كىرگىزبەيدى. تاعى جامىراسا قوشتاسىپ، ءبىز ىشكە ەندىك. ءبىز ۇشاتىن سN 504 رەيسىنە جولاۋشىلاردى تىركەۋ ءالى باستالماپتى. كەنەت:
— اپاي! — دەدى سىرت جاعىمنان بىرەۋ. قاراسام مۇرتازا! كەرەمەت ءان سالادى، دومبىرا تارتادى، كەسكىن-كەلبەتى قازاقتان گورى تاۋ حالىقتارىنىڭ ۇرپاعىنا ۇقسايتىن، جاسى 19-20-لارداعى — مۇرتازا جاس تا بولسا، كورگەندى، ءجون-جوسىقتى دا جاقسى بىلەتىن، شەشەن سويلەيتىن مىنەزى جارقىن جىگىت. قازاقستاندا ءبىر رەت بولعانى بار. اعىلشىن ءتىلىن وقىعان. الماتىدا وقۋ اعىلشىنشا نەمەسە قازاقشا جۇرەتىن بولسا، ەكونوميكا ءبولىمى بار جوعارى وقۋ ورنىندا وقىعىسى كەلەتىنىن ءوزى ماعان ايتقان. ەندى، مىنە، شىعارىپ سالۋشىلاردى ىشكە كىرگىزبەيتىن اۋە جايدىڭ ءبىر ساڭىلاۋىن تاۋىپ، ءبىزدىڭ جانىمىزعا جەتىپ كەلگەنى.
ءبىزدى قيماي، كوڭىلى الابۇرتىپ تۇرعانى ديدارىندا جازۋلى تۇر.
اتا-بابا توپىراعىنىڭ تارتۋ قاسيەتى ەشبىر ولشەمدەرگە سىيمايتىن قۋاتتى كۇش بولسا كەرەك. اتامەكەندى كورمەي، بىلمەي عۇمىر كەشسە دە، كوڭىلى سول جاققا الاڭ، تۇلا بويىن كەرنەگەن ساعىنىش پەن اڭساۋ توقشىلىق پەن بايلىقتى مىسە تۇتتىرماي، جانىنا ايتەۋىر ءبىر نارسە جەتپەيتىندەي، كوڭىلدى تولىقسىتپايدى. تۇسىندە باباسىن كورەدى. جاسىل جايلاۋ، جاسىل شىرشالى تاۋلى ايماق پەن قاتپار-قاتپار تاستى شوقىلاردى ارالاتىپ جۇرەدى.
وڭىندە ەلگە قالاي جەتسەم دەپ اڭسايدى. وندا بارعاندا، ەشكىمگە تاۋەلدى بولماي، ءوزىڭنىڭ ادال ەڭبەگىڭمەن مامىراجاي كۇن كەشسەڭ جاقسى. الدەكىمدەرگە الاقان جايىپ، كۇلدى بادام كۇنەلتىس قامىنىڭ كۇيبەڭىمەن جۇرەر بولساڭ، اتا-بابا جەرىنىڭ قاسيەتىن دە سەزىنە الماي قالۋىڭ مۇمكىن-اۋ. ىقىلىم زاماننان كۇنەلتىس كوزى بولعان مالى مەن جايلاۋىن، ءتىپتى جيعان-تەرگەن دۇنيە-مۇلكىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن زاننەمنىڭ تۇبىنە جەر اۋدارىپ جاتقاننان كەيىن، اتا-بابا تۋعان جەر، تەربەتىلگەن بەسىگىن تاستاپ، بەلگىسىز ەل، بەيمالىم تىرلىكتى بەتكە الۋعا ءماجبۇر بولىپتى. سونداعى جالعىز ارمان — ەشكىمگە جاۋتاڭداماي، ەمىن-ەركىن كۇن كەشۋ. الىستان جەتكەن حابار ادەتتە اشىتقىداي ءىسىنىپ، نەشە ءتۇرلى كۇيدەن ءوتىپ كەلەدى. قازاقستان توپىراعىندا كۇن كەشكەن قازاق حالقىنىڭ سوۆەت داۋىرىندەگى تىرلىگى تىرلىك ەمەس — ءبارى بىردەي ءتىلىن، ءدىنىن ۇمىتىپ شوقىنىپ كەتكەن؛ «تىڭ دالانى يگەرەمىز» دەپ، تۇرمەدەن قاشقان، ءوز جەرىندە بۇزاقى، ۇرى-قارى بولعان ورىس اتاۋلىنىڭ ءبارى سولتۇستىك وبلىستاردى جايلاپ الىپتى؛ ءار مەكەمەدە ەكى باسشىنىڭ ءبىرى ورىس بولۋى شارت كورىنەدى؛ ەلدىڭ بارلىق ماسەلەسىن ماسكەۋ شەشەدى... مىنە، وسىنداي ۇزىن حابارلار شەتتە جۇرگەن ءار قازاقتىڭ جۇرەگىن مۇز بولىپ قارىپ، ونسىز دا جارالى جانىنا تۇز قۇيعانداي تىزىلداتادى.
جەر شارىنىڭ ءار نۇكتەسىندە اسپان جۇلدىزدارىنداي شاشىراپ جۇرگەن ەلدەستەرىمىز بارشىلىق. تۇركيا، جۇڭگو، مونعولستان، اۋعانستان، يران سەكىلدى ەلدەردە سان مىڭداعان وتانداستار تىرشىلىك ەتەدى. ولار وزدەرىنىڭ كىندىك تامىرى — قازاقستاندى كورۋگە، بىلۋگە تالپىنادى. ءبىزدىڭ شەت ەلدەردەگى باۋىرلاستارىمىزبەن جۇمىس جۇرگىزۋگە ءتيىستى «قازاقستان» قوعامىنىڭ بۇگىنگى قىزمەتىمەن قاناعاتتانۋعا بولمايدى. شەت جەردە جۇرگەن ەلدەستەر ءبىزدى، قالاي بولعاندا دا، ىرگەلى ەل دەپ قارايدى. ولارعا «قازاقستان» قوعامىنىڭ كەيبىر قىزمەتكەرلەرى جىبەرگەن جىل قۇسىنداي جىلت ەتكەن حات-حابار نەمەسە ءبىر سانى كەلسە، ەكى-ۇش سانى زىمقيا جوق بولىپ كەتەتىن «ءبىزدىڭ وتان» گازەتى رەسپۋبليكانىڭ تىرشىلىك تىنىسى، ءومىرى جايلى جارىتۋلى ماعۇلىمات بەرە المايدى؛ سەبەبى، ول ەلدەردەن حابار-وشار الىپ، بايلانىس جاسار تىلشىلەرى جوق. ادەبيەت، ونەر، ءتىل سالالارىنان ولار مۇلدە بەيحابار. ءبىزدىڭ گازەت-جۋرنالدارىمىزدى ولار جازدىرىپ الا المايدى.
رەسپۋبليكا ۇكىمەتى شەت ەلدەردەگى وتانداستارىمىز جايلى جۇيەلى ماسەلەلەر تىندىراتىن ىستەردى قولعا الۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر.
الدىمەن، ەلدەستەرىمىز قالىڭ تۇراتىن ەلدەردەگى كەڭەس كونسۋلستۆولارىندا قازاق ەلىنىڭ ءتىلىن بىلەتىن وكىلى بولۋى كەرەك. سوندا زاماننىڭ لاڭى، تاعدىردىڭ تالقىسىمەن ءبىر كەزدەرى ەل-جەرىنەن ايىرىلۋعا ءماجبۇر بولعان باۋىرلارىمىز وتانىن كورىپ كەتۋ ءۇشىن قازىرگىدەي قيامەت قايىم ازابىن كەشپەي، قيىندىقسىز كەلىپ-كەتۋ، تاعى باسقا ماسەلەلەرى شەشىلەر ەدى.
رەسپۋبليكامىزدا شىعاتىن گازەت-جۋرنالداردى ولاردىڭ جازدىرىپ الۋ مۇمكىندىگىن تۋعىزۋ قاجەت-اق.
ادەبيەتشىلەردى، ءتىل ماماندارىن، ءانشى، جىراۋلاردى جىبەرىپ تۇرۋدى ويلاستىرىپ ون جىلدا بىرەۋىن ەمەس، جۇيەگە كەلتىرگەن دۇرىس بولار ەدى.
شەت جەرلەردەگى قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى تۋرالى زەرتتەۋ ماتەريالدار جازۋ دا ۇرپاق ءۇشىن قاجەت شارۋانىڭ ءبىرى بولسا كەرەك...
تۇرىك جەرىندەگى تۋعاندارمەن قاس-قاعىم ساتتىك كورىسۋلەردەن تۇجىرىمداعان ويلارىم وسى.
1989.
You Might Also Like
-
سانانى تۇمىس بيلەگەن زاماندا ادام بالاسىنىڭ رۋحاني قالىپتاسۋ پروسەسىندە كوركەم ادەبيەتتىڭ الاتىن ورنى جايلى وي قوعامدى دا، قوعامدى بيلەۋشى قايراتكەرلەردى دە ەلەڭدەتكەن ەمەس. قازاق حالقىنىڭ تاريحىند...
