InfoHub Logo

(وزەن كەنى اۋماعىنا تۇڭعىش رەت ەل قونىستاندىرىپ، جۇمىس كۇشىن جيناعان جانە وسىنداعى العاشقى ىزدەستىرۋ، بارلاۋ جۇمىستارىن باسقارىپ، وسى وڭىردە ومىرلىك ءىز قالدىرعان قامىسباي مىرزاعالي ۇلى تۋرالى اڭگىمە)

مىرزاعالييەۆ قامىسبايدىڭ ەسىمى ەلگە ءماشھۇر جان. ءوزىن تانىستىرۋ قاجەت بولعان جەرلەردە ەڭبەك ارداگەرى، ماڭعىستاۋ قازىناسىن العاشقى يگەرۋشىلەردىڭ ءبىرى رەتىندە عانا كورسەتىپ، ۇستىرتتەۋ سويلەپ كەتە بەرەتىن بۇل اعانىڭ شىن مانىندە جارتى ارال بايلىعىن ەل يگىلىگىنە جاراتۋداعى ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. مۇناي ىزدەستىرۋ بارلاۋ جۇمىستارىنىڭ باستاۋىندا بولعان تۇبەكتە تۇڭعىش قۇرىلعان گەولوگيالىق مۇناي ىزدەستىرۋ ەكسپەديسياسىنىڭ باستىعى رەتىندە ەسىمى الدىڭعى قاتاردا اتالاتىن، ونداعان كەن ورىندارىنىڭ كىندىگىن كەسكەن، اتاقتى جەتىباي مەن وزەن جەرلەرىنە ەڭ العاش ەل قونىستاندىرىپ، ءتۇتىن تۇتەتۋگە باس بولعان قامىسباي مىرزاعالي ۇلى — ءقازىر اقتاۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى. جاسى جەتپىس بەسكە كەلىپ قالعان. الايدا ءجۇزىن كۇن قاققان، ءجۇرىس-تۇرىسى ءالى شيراق، سەرگەك ويلى وسى اعاعا الپىستى ارەڭ بەرگەندەيسىڭ. كوزدەرى ءجىتى كورەتىنى سەزىلىپ تۇر. ومىردەن تانىپ-بىلگەنى مول، كوپ جايلاردى زەردەلەپ، تەرەڭ تۇسىنەتىن جان ەكەنى دە نازاردان تىس قالمايدى.

1. بۇرالاڭ باسپالداقتار بويىندا نەمەسە تاعدىر ايداۋىنداعى جىلدار.

تىرشىلىكتە ادىلەتسىزدىكتىڭ ءجيى كەزدەسەتىنى جاسىرىن ەمەس. الايدا ادىلەتسىزدىكتىڭ دە ادىلەتسىزدىگى بار. سونىڭ مىسالى رەتىندە وسى ادىلەتسىزدىكتى بۇتىندەي ءبىر جۇيەگە اينالدىرعان كەڭەس وكىمەتى دەگەن جارىقتىقتىڭ تالاي ارەكەتتەرى ءوزىنىڭ قيسىنسىز قيسىقتىعىمەن تايعا تاڭبا باسقانداي قالپىمەن بۇگىندە ايداي الەمگە اشكەرە بولدى.

كەڭەس وكىمەتىمەن كوزىن قاتار اشىپ، ەسىن بىلە باستاعاننان سونىمەن بىرگە تىنىستاپ، بىرگە جەتىلگەن قامىسباي تاعدىرىندا سول ءبىر كەر زاماننىڭ ءمورى باسىلعان تۇستار بارشىلىق ەكەن. ەتىك تىگىپ، ەمشىلىك جاساپ، اۋقاتتى تۇرمىسىمەن ءوز قولىمەن، تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن جاساعان ۇلكەن اكەسى قۇرىقتىڭ بالالارىنا قالدىرعانى دا از بولماعان سەكىلدى. ايتەۋىر، مۇنىڭ اكەسى مىرزاعالي باستاعان اعايىندى جىگىتتەر وكىمەت ادامدارىنىڭ تىزىمدەرىنە بايلار قاتارىندا ەنىپ، سالىقتان كوز اشپاپتى. سونىڭ سالدارىنان اتىراۋ وڭىرىنەن ماڭعىستاۋعا قاراي، ماڭعىستاۋ وڭىرىنەن اتىراۋعا قاراي بوي تاسالاپ، كوشە بەرسە كەرەك. ءبىراق ءتورت تۇلىك مال ءوسىرىپ، مال مەن جانىن قاتار اتاعان قازاققا كوشپەلى تۇرمىس تا تاڭ بولىپ پا، ءسويتىپ ءجۇرىپ-اق مىرزاعالي وتباسىندا ون بالا ءوربىپتى. "اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا" دەگەندەي، ءارقيلى شاقتاردا دۇنيەگە كەلگەن سول بالالاردىڭ تاعدىرىنا دا كوشپەلى كۇندەر ءوز تاڭباسىن سالىپ كەتە بەرىپتى. مىرزاعالي قۇرىق ۇلى ءبىر بالاسىنىڭ ەسىمىن كوشباي قويۋى دا سودان بولسا كەرەك. بۇل رەتتە قامىسباي مىرزاعالي ۇلىنىڭ دا ەسىمىنە توقتالماي ءوتۋ قيىن.

— مەنىڭ عۇمىرىمنىڭ العاشقى كەزەڭىندە كەزدەيسوق جاعدايلار كوپ، ەسىمىمنىڭ ءوزى دە سولايشا كەزدەيسوق قويىلعان. اكەلەرىمىز ەڭبەگىمەن بايىسا دا، سول بايلىعىنىڭ زەينەتىنەن گورى بەينەتىن كوپ كورىپتى. سالىمنان كوز اشتىرماعان وكىمەت ادامدارىنان بوي تاسالايمىز دەپ، قاشىپ-پىسىپ جۇرگەندەرىندە دۇنيەگە كەلگەن جەرىم "قامىساقتى" دەپ اتالادى ەكەن دە، سول جەردىڭ اتاۋى ماعان بۇيىرىپتى. ءقازىر ءتىپتى سول جەردىڭ اتىراۋعا قارايتىنىن نەمەسە ماڭعىستاۋ ايماعىندا ەكەنىن بىلمەيمىن، — دەيدى قاماڭ...

جالپى مىرزاعالي قۇرىق ۇلىنىڭ وتباسىندا ون بالا دۇنيەگە كەلگەنىمەن، تىرشىلىك قولايسىزدىقتارى، اۋىر تۇرمىس اسەرىنەن شىعار، سول ون بالانىڭ تورتەۋى عانا ەرجەتىپ، ەسەيۋ باقىتىنا يە بولىپتى. ەركىن ءجۇرىپ، ەتەككە ءتۇسىپ، جادىراپ جايلاۋعا شىعىپ، قوي قۇرتتاپ، قوزى جامىراتىپ، بيە ساۋىپ، تۇيە مىنگەن كوشپەلى قازاقتىڭ ارمانى بار ما... ءبىراق جاس قامىسبايدىڭ پەشەنەسىنە مۇنداي ەمىن-ەركىن تىرشىلىك جازىلماپتى. ەلسىز جەردە كوشىپ-قونىپ، سۋسىز جەردە ارىپ-اشىپ، قورعالاقتاپ ءجۇرىپ، قۇم جايلاعان قۋ دالانى پانالاپتى. قىستا جاۋعان قاردىڭ سۋىن ساقتايمىز دەپ، تەرەڭ ەتىپ ور قازىپ، سوعان قاردىڭ سۋىن كومىپ ىشكەن قازاقتاردى ەستۋىڭىز بار ما؟! تەرىسكەي بەتتە تەرەڭدە جاتقان سول قاردى قازىپ الىپ، سۋ جاساعان شاقتارى قاماڭنىڭ ەسىندە ەمىس-ەمىس ساقتالىپتى. ەگەر ويىنا ورالا قالسا، بەينە ءبىر تۇسىندە كورگەندەي، كەيدە تەزىرەك ۇمىتقىسى كەلسە، كەيدە ەلەستەر جەتەگىنە ەرىپ، ۇزاق وتىرىپ قالاتىنى دا بار.

... وتىزىنشى جىلداردىڭ دۇربەلەڭىندە اتاسى قۇرىقتىڭ ءتورت بالاسى دا مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، ايدالىپ كەتەدى. ايداۋدا كەتكەن تورتەۋدەن ەكى بالاسى — ەسەنباي مەن تۇگەلباي قايتادان ورالمايدى. ولاردىڭ نەلىكتەن ءىزسىز جوعالىپ كەتكەنىنەن قاماڭدار ءالى كۇنگە دەيىن حابارسىز.

بالا قامىسباي ءۇشىن بالالىق شاقتىڭ بازارلى كۇندەرى ايدالۋ جىلدارىنان سوڭ دا تۋا قويماپتى. ەمىس-ەمىس ەلەستەر ونىڭ كوز الدىنا تاعى دا ءبىر ۇمىتىلا باستاعان سۋرەتتەردى اكەلەدى.

...الدەبىر توبەنىڭ باسىندا ءبىر توپ ۇلكەن كىسىلەر جينالىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن. بەس-التى جاسار بۇل سولاردى توڭىرەكتەپ ويناپ جۇرەتىن. سول توبەدەن تومەنگە كوز جىبەرگەندە ەكى-ۇش شاعىن اۋىل كورىنەتىن.

ءبىر كۇنى اناسى مەن ەكەۋىنىڭ اتىراۋ وڭىرىندە تۇراتىن اپاسىنا بارۋ ءۇشىن جولعا جينالعاندارى ەسىندە. ايتەۋىر تۇيەگە ءمىنىپ كەتكەندەرى ەسىندە. قالاي بارعاندارى جادىندا ساقتالماپتى. تەك الدە ساعىنعاننان نەمەسە وزگە ءبىر سەبەپتەرى دە بولعان شىعار، اپاسىنىڭ بۇلاردى كورىپ، ەگىلىپ، ۇزاق جىلاعانىن ۇمىتپاپتى. سول ساپاردان بۇلار قايتا ورالعاندا اۋىلدارىنىڭ ورنى عانا قالىپتى، الدەقايدا كوشىپ كەتكەن ەكەن. قاي باعىتقا كەتكەندەرىن شانشىپ كەتكەن ۋىققا قاراي باعدارلاعان... (كوشپەلى حالىقتىڭ وزدەرى عانا تۇسىنەتىن بەلگىسى.)

سويتسە، الگى ەكى-ۇش اۋىلدىڭ ۇستىنەن شىققان كەڭەس وكىمەتىنىڭ وكىلدەرى بۇلاردىڭ ءبارى باندا دەپ، شەتىنەن قول-اياقتارىن بايلاپ، كوشىرىپ الىپ كەتىپتى. قاتتى نازالانعان كەيبىرەۋلەرى قارسىلىق تا كورسەتكەن ەكەن، ول "باندالارمەن" قارۋ ارقىلى سويلەسىپتى. وسىنداي ساتتەردىڭ بىرىندە قارسى شىققان قامىسبايدىڭ نەمەرە اعالارىنىڭ ءبىرى ءدارىبايعا دا وق ءتيىپ، ول عۇمىرلىق مۇگەدەكتىككە ۇشىرايدى.

ارينە، اۋىلىمەن ايدالعان ادامداردى تۇرمەدە ۇستاۋ وڭاي ەمەستىگى بەلگىلى، ءبىراز كۇننەن سوڭ كوپشىلىگىن بوساتىپ جىبەرەدى. ءبىراق اكەسى مىرزاعالي تۇرمەدە قالا بەرەدى. مىرزاكەڭنىڭ تۇڭعىش ۇلى، ۋىزداي جاس نۇرعالي ەندى وسى وتباسىنىڭ باس كوتەرەر ازاماتى ەسەبىندە قالادى. الايدا بۇل وتباسىنىڭ ناعىز سەرگەلدەڭگە تۇسەر كۇندەرى دە ەندى باستالادى.

مالدىڭ ءبارىن باياعىدا سىپىرىپ اكەتكەن. اقىل قوسار اكە قاماۋدا. بۇلار ەندى تەڭىز بويلاي ءجۇرىپ، بالىق اۋلاپ كۇن كورۋدى ويلايدى. الايدا ۇيرەنبەگەن كاسىپ اۋىر ءتيىپ، تاپقاندارى تاماق اسىراۋعا جەتپەيدى. ولار ەندى جايىق بويىن ساعالاپ، ەگىن ەگىپ، مال تابۋدى ويلايدى. ودان دا ماردىمدى ەشتەڭە شىعارا المايدى. سول قىسىلتاياڭ كۇندەردە نارىنعا بارىپ، سول جەردە بۇلار قۇمارشىق تەرىپ جەپ، جاندارىن ساقتايدى. "مەنىڭ ءتىرى قالعانىم سول قۇمارشىقتىڭ ارقاسى"، — دەيدى قاماڭ اقتارىلا شىنىن ايتىپ...

اڭىزدىڭ ىزىنە ەرسەك، ءبىر ارۋانا بوتاسىنان ايىرىلىپ، جەلىنىن ءسۇت كەرنەپ، شىداي الماعان ساتتە اققان اپپاق ءسۇت تامعان جەرلەردەن وسى قاسيەتتى وسىمدىك ءوسىپ شىعىپتى. تىكەن تەكتەس، جاپىراق تەكتەس داندەرى بولادى ەكەن. ولاردى ۇرىپ ءتۇسىرىپ، كەلىگە تۇيەدى. سودان سوڭ ونىڭ ۇنتاعىنان نان ءپىسىرىپ جەۋگە دە، كوجە جاساپ ىشۋگە دە بولادى. "ولمەگەنگە ءولى بالىق جولىعادى" دەگەن عوي، ءسويتىپ ءجۇرىپ بالا قامىسباي دا تىرلىك كوشىن جالعاي بەرىپتى.

— اكەمىز مىرزاعالي تۇرمەدەن بوساعانشا اعامىز نۇرعالي ءبىزدى اسىراپ، باقتى. اكەمىز قايتا-قايتا ورالعان سوڭ، جاسى سەكسەنگە جاقىنداپ بارىپ، 1955-جىلى قايتىس بولدى، قۇلسارى ماڭىندا، باسشى اۋليەنىڭ قورىمىندا جاتىر. انامىز تاز رۋىنان نۇرماعامبەت دەگەن ادامنىڭ قىزى ەدى، ول كىسى اكەمىزدەن ءسال كەيىن 1961-جىلى دۇنيە سالدى. ال جازىقسىز باندا قاتارىنا قوسقانى ءۇشىن وكىمەت ادامدارىنا قارسى شىققانىندا وق تيەتىن اعامىز ءدارىبايدىڭ كەيىنگى تاعدىرى وزگەشەلەۋ بولدى. مال-جاننان تۇگەل ايىرىلىپ، ايداۋدا جۇرگەنىندە قاشىپ، رەسەي جەرىنە ءوتىپ كەتىپتى. سول جاقتا ەلەش جاقسىلىقوۆ دەگەن جاسىرىن اتپەن كۇن كەشىپ، ومىردەن كەتتى، — دەپ، قاماڭ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى...

جاس قامىسباي جاسى توعىزعا قاراعان شاعىندا تالعانساي جەرىندە تۇراتىن اپا-جەزدەسىنىڭ قولىندا بولادى. التىنشى كلاستى ماقتاۋ قاعازبەن بىتىرگەن سوڭ گۋريەۆ قالاسىنا وقۋعا تۇسكىسى كەلەدى. ارينە، ءقازىر التى كلاستىق بىلىممەن ماماندىق الاتىن وقۋعا ءتۇسۋدى ويلاۋ قيسىنسىز كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق ءبىلىم العىسى كەلگەن ادام ءۇشىن ول كەزدە بۇل دا از وقۋ ەمەس، ساۋات اشىلعان، تالاپ بار. نە كەرەك، بالا قامىسباي ءوز تالابىمەن باستاۋىش سىنىپتارى ءۇشىن مۇعالىمدەر دايارلايتىن وقۋ ورنىنىڭ دايارلىق كۋرسىنا ءتۇسىپ، ءبىر جىل وقيدى. ءبىراق ول كوپ ۇزاماي، ءوزىنىڭ جان-جۇرەگى قالايتىن ماماندىقتىڭ بۇل سالادا ەمەستىگىنە كوز جەتكىزىپ، مۇناي تەحنيكۋمىنا اۋىسادى. ارمانى دا سول تۋعان ولكەنىڭ ءوزى كەزگەن ساي-سالالارىمەن، تاۋ-تاسىمەن وزەكتەس ەكەندىگىن دە سوندا ۇعادى.

— مىنە، مەن ءسويتىپ ءوزىمنىڭ ومىرلىك جولىمدى دا كەزدەيسوق سۇرلەۋلەردە اداسا ءجۇرىپ، ارەڭ تاپقان ەكەنمىن، — دەپ، كۇلەدى ەندى ول كىسى ءوزى سوعان ابدەن ريزا ەكەندىگىن ۇقتىرىپ.

وسى تەحنيكۋمدا وقىپ جۇرگەن جىلدارىندا دا جاس قامىسباي ءومىرىنىڭ تاريحقا وشپەس تاڭبا باسىپ كەتكەن ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىستى ءبىراز كەزەڭدەرىن باستان كەشىرەدى. 1943-جىلى سوعىس قاجەتتەرى ءۇشىن ەلدەن جينالعان ءۇش ءجۇز باس سيىردى كۋرسك دوعاسىندا شايقاسىپ جاتقان جاۋىنگەرلەرگە جەتكىزۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ ۋليانوۆسك، پەنزا، تامبوۆ، ريازان، موسكۆا، ورەل وبلىستارىن باسىپ ءوتىپ، بەس-التى ايلىق ۇزاق ساپارعا ءجۇرىپ قايتادى. سوعىس اياقتالاردان ءبىر جىل بۇرىن ولاردى قايتا دايارلىقتان وتكىزىپ، گەولوگ-گەوفيزيك ماماندىعىن يگەرتۋ ماقساتىمەن دەگەن جەلەۋمەن گروزنىيعا اۋىستىرادى. كەيىن انىقتالعانىنداي، مۇنداي "اۋىستىرۋلاردىڭ" ول كەزدە وزگە ساياسي استارلارى دا بولعان ەكەن. سونىڭ الدىندا چەچەن-ينگۋشتاردى تەگىس دەرلىك قازاقستانعا جەر اۋدارىپ جىبەرىپ، الگىندەي جولمەن جىبەرىلگەندەر بىرتىندەپ قاڭىراپ قالعان سول ايماقتى تولتىرۋعا دا كەرەك بولىپتى.

ءبىراق ول جولى قامىسباي مىرزاعاليۇلىمەن بىرگە بارىپ، وقۋلارىن گروزنىيدا جالعاستىرعان ون بەس جاستىڭ اراسىنان ەكى-ۇش قىز بالا عانا تۇرمىسقا شىعىپ، قالىپ قويادى دا، قالعاندارى تەگىس ەلگە ورالادى. ءبىر قىزىعى، الگى ون بەستىڭ ىشىندە تەك قانا ەكى جاس جىگىت بار ەكەن دە، قالعاندارىنىڭ بارلىعى قىزدار بولىپتى. ال قازاعى ءبىر عانا قامىسباي مىرزاعالي ۇلى ەكەن. ونىڭ نەگىزگى ءبىر ۇلكەن سەبەبى، سول كەزدە سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندىعى ەدى. اۋەلدە وقۋعا بىرگە تۇسكەن قازاق جىگىتتەرىنىڭ ءبارى دە سوعىس باستالعان سوڭ ءتۇرلى سەبەپتەرمەن تەحنيكۋمدى تاستاپ كەتە بەرگەن. وسىلايشا ول سول كەزەڭدە مۇناي ونەركاسىبىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى ماماندارى شوعىرلانعان گروزنىيدان مۇنايدى ۇڭعىلاردىڭ كومەگىمەن قالاي ىزدەستىرۋدى ۇيرەنىپ، سونىمەن قاتار گەوفيزيك ماماندىعىن يگەرىپ، قازاقستانعا قايتا ورالادى...

2. ءوندىرىستىڭ كىرىسپە ساباقتارى

قامىسباي مىرزاعالي ۇلىنىڭ ەڭبەك جولى وسىلايشا اتاق تاپ قوسشاعىلدا تەحنيك وپەراتورلىقتان باستالادى. ول ۋاقىتتا بۇكىل ەمبى اۋدانىندا جالعىز عانا كاروتاجدىق پارتيا جۇمىس ىستەيتىن، اۋداننىڭ بارلىق كاسىپشىلىكتەرىنە، ىزدەستىرۋ پارتيالارىنا جانە تەرەڭ بۇرعىلاۋ بارلاۋىنا قىزمەت كورسەتەتىن دە سول. پارتيادا ون-ون بەس ادام عانا بولاتىن. باستىقتارى س.ن.يۆانوۆ دەگەن ورىس جىگىتى ەدى.

تەحنيك وپەراتوردىڭ دا اتقاراتىن مىندەتى وڭاي ەمەس ەكەن. ەڭ قيىنى، جۇمىستىڭ قاي ساعاتتا باستالىپ، قاي ساعاتتا اياقتالاتىندىعىن جان بالاسى تاپ باسىپ ايتا المايتىن. كۇن مەن ءتۇن تۇتاسىپ، ۋاقىتتىڭ ەسەبىنەن جاڭىلعان شاقتارى كوپ بولعانى عانا ەسىندە. ويتكەنى ولار ءۇشىن تاپسىرما قاي كەزدە الىناتىنى بەلگىسىز، ال تاپسىرما قۇلاققا تيگەن بويدا جۇمىس تا باستالىپ جۇرە بەرەدى. اياقتالعانشا كەش باتىپ، ءتۇن اۋىپ جاتقانىندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى بولمايدى. ولار سوعىس مايدانىنا تۇسكەن جوق، ءبىراق بۇلار كەشكەن مايدان قيىنشىلىقتارى سوعىستاعىدان كەم ەدى دەۋگە ەشكىمنىڭ دە باتىلى بارماس. ەندى ويلاسا، ادامدار قانشالىقتى جان اياماي ەڭبەك ەتسە، سونشالىقتى اۋىز جالاسقان تاتۋ بولادى ەكەن. ولاردى باسقا تۇسكەن بارلىق قيىنشىلىقتارعا توزدىرگەن دە وسى بولۋ كەرەك.

ەڭبەك جولىن دا وسىنداي قيىن-قىستاۋ جىلداردا باستاعان قامىسباي مىرزاعالي ۇلى ۋاقىت وتكەن سايىن ومىردەن كورگەنى مەن تۇيگەنى مول، شىمىر دا شيراق جاستاردىڭ قاتارىنا قوسىلا بەرگەن. سوعىستان كەيىنگى ەلۋىنشى جىلداردا لەنينشىل كوممۋنيستىك جاستار وداعى جاس ەڭبەك وزاتتارىنىڭ بۇكىلوداقتىق كەڭەسىن وتكىزەتىن بولعاندا، وعان قاتىساتىن گۋريەۆتىك جاستاردىڭ ءبىرى رەتىندە قامىسباي مىرزاعالي ۇلىنىڭ دا تىزىمدەلۋى تەگىن ەمەس ەدى. سول جولى سول كەزدەگى قازاقستانداعى مۇناي ءوندىرۋ ءىسىنىڭ دوكەيى سافي وتەبايەۆ:

— كەڭەستە بايباقوۆتىڭ ءوزى بايانداما جاسايتىن كورىنەدى. سەن جيىن سوڭىنان سول كىسىگە ارنايى جولىعىپ، سويلەسۋدىڭ قامىن جاسا. رەتى كەلسە، جارىسسوزدە دە ايتۋعا بولار ەدى، ءبىراق اۋىزبا-اۋىز سويلەسىپ، سول بويدا ءبىر ناتيجە شىعارۋعا تالپىنۋىڭ كەرەك، — دەپ، ءۇش ءتۇرلى ماسەلەنى ايىرىقشا تاپسىرعان: ءبىرىنشىسى — قۇلسارى كەنتىندە جاستاردىڭ دەمالىسىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن كلۋب اسا قاجەت.

ەكىنشىسى — ماقات پەن قۇلسارى اراسىنداعى تار تاباندى تەمىرجولدى قاراتونعا دەيىن جەتكىزۋ اسا قاجەتتىگىن دالەلدەۋى كەرەك.

ءۇشىنشىسى — مۇنايلىعا سۋ قۇبىرىن تارتۋ ماسەلەسىن شەشۋگە ءتيىس.

"بىلمەسە بريگادير قويا ما" دەگەندەي، سافي اعا دا قامىسبايدىڭ جاس بولعانىمەن، باس بولارلىق جاعدايى بار ەكەنىن سەزگەن بولۋ كەرەك. ايتقانىنداي-اق، ەسەبىن تاۋىپ، بايباقوۆتىڭ ورنىنا بايانداما جاساعان ەۆسەنكوعا جولىعىپ، اسىقپاي اڭگىمەلەسۋدىڭ رەتىن كەلتىرگەن، باستىعىنىڭ بارلىق سالەمىن قولمەن قويعانداي ەتىپ جەتكىزگەن. ءومىردىڭ سول ءبىر شاقتارىنا قويىلعان ەسكەرتكىشتەي، قۇلسارى كەنتىندە ءالى كۇنگە دەيىن تۇرعان كلۋب ءۇيىن كورگەن سايىن قاماڭ ءبىر جاساپ قالادى.

دەگەنمەن وسى ءبىر ماسكەۋ ساپارىن ءسوز ەتۋ بارىسىندا ءبىز قاماڭنىڭ تەك قانا وسى كلۋب ءۇيىنىڭ سالىنۋىنا ىقپالى تيگەنىن ايتايىق دەمەگەن ەدىك. بۇل ساپار ول كىسىنىڭ بويىنداعى ۇلكەن ازاماتتىق بولمىسىنىڭ دا ءبىر ۇشىعىن بەرى شىعارىپ، جۇرەگىنىڭ ىزگىلىگىنەن حابار بەرەتىندەي ءبىر ۇلكەن ارەكەتكە دە جول اشقان.

بۇل كەزدە ول مۇناي ونەركاسىبى ماماندارىنان ءدارىس الىپ قانا قويعان تاجىريبەسىز جاس ەمەس، بىرنەشە جىلدان بەرى ءوندىرىستىڭ ىستىق-سۋىعىن كورىپ، ءبىرتالاي سىرلارىنان حابار الىپ قالعان. گۋبكين اتىنداعى مۇناي، حيميا جانە گاز ونەركاسىبى ينستيتۋتىن بىتىرگەن جوعارى ءبىلىمدى مامان دارەجەسىنە جەتكەن، ىسىلعان. سول سەبەپتى دە جاس ءوندىرىس وزاتتارىنىڭ بۇكىلوداقتىق سەزىندە ءسوز بولعان ماسەلەلەرگە تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءوزىنىڭ باعاسىن دا بەرىپ وتىرۋى زاڭدى ەدى. ماسكەۋلىك باسشىمەن نەگىزگى تاپسىرما بويىنشا جۇمىستارى بىتكەن سوڭ سول كەڭەستە جان-جاقتى ءسوز بولعان مۇناي مەن گاز وندىرىسىندەگى كادر جەتىسپەۋشىلىگى تۋراسىنداعى اڭگىمەنى قايتا ءوربىتتى. ءسويتىپ وتىرىپ، ءسوز اراسىندا ءوزىنىڭ كەيبىر ويلارىن دا جاسىرماي ايتىپ سالعان.

سوعىس كەزىنىڭ قاتاڭ ءتارتىبىنىڭ اسەرى دە بولار، سونىمەن بىرگە اكىمشىلىك اپپاراتىندا وتىرىپ، بيلىكتىڭ كۇشىمەن عانا جۇمىس ىستەيتىن، ءوندىرىس ىسىنە قاتىستى كەيبىر ماسەلەلەردىڭ بايىبىنا بارا المايتىن، ءبىرىنشى كەزەككە ادام مەن ادامگەرشىلىكتى ەمەس، جوسپار مەن قاتىپ قالعان ەرەجەلەردى عانا قويىپ ۇيرەنگەن بيۋروكراتتار ادىلەتسىزدىككە ءجيى سەبەپ تاباتىن. كەيدە ءتىپتى جەر قويناۋىنان فونتان بولىپ اتقان مۇنايدىڭ كولەمى قۇرامىنداعى گازى شىققان سوڭ رەزەرۆۋارلارداعى بۇرىنعى كولەمىنەن ازايىپ قالاتىندىعىن دا پايىمداي المايتىن سورلىلار تالايلاردىڭ وبالىنا قالىپ جاتاتىن. وسى جايلاردى ەسكە الا وتىرىپ:

— ەگەر شىنىمەن كادرلار اسا قاجەت بولىپ جاتسا، بولىمسىز سەبەپتەرمەن سوتتالىپ كەتىپ، ءار جاقتا نە بولسا سونىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن ماماندارىمىزدى نەگە قايتارىپ المايمىز؟! مىسالى، ءبىزدىڭ بىرنەشە تاجىريبەلى مۇنايشىلارىمىز ايتۋعا تۇرمايتىن سەبەپتەرمەن سوتتالىپ، قاڭعىپ كەتتى. بىرەۋى اعاش كەسىپ، امۋر بويىندا جۇرسە، ەندى ءبىرى ۋحتا شاحتالارىندا قور بولۋدا، ءۇشىنشىسى تاعى ءبىر جاقتا. سولارعا ىزدەۋ سالسا قايتەدى دەپ، سونىڭ الدىندا عانا وندىرىلگەن مۇنايدى ءسال ىسىرىپ جازعانى ءۇشىن ءىستى بولىپ كەتكەن بايشوناس كاسىپشىلىگىنىڭ باستىعى ورىنباي بەردىعوجين، باس ينجەنەرى بايزاق مۇحامبەتوۆ، سەح باستىعى اققۋان كەمەلوۆتار تۋرالى ايتقان. وبالى نە كەرەك ەۆسەەنكو مۇنى دۇرىس ءتۇسىنىپ، قۇپتاي سويلەگەن:

— مۇنداي اسىرا سىلتەۋشىلىك دەرەكتەرى باكۋدە دە بولعان. ءبىز ءبىرقاتار ادامداردى ىزدەۋ سالىپ، بوساتىپ الدىق. ءسىزدىڭ جەرلەستەرىڭىزگە دە كومەكتەسۋدەن قاشپايمىز. وكىنىشكە قاراي سوڭعى كەزدەرى اسىرا سىلتەۋگە كوپ جول بەرىلىپ ءجۇر، — دەپ، شىن جاناشىرلىق تانىپ. سول بويدا-اق ءتيىستى ادامداردى شاقىرىپ، الگى اعايىنداردىڭ سوڭىنان ىزدەۋ سالىپ، بوساتتىرۋ ءۇشىن ءتيىستى تاپسىرمالار بەرىپ تاستاعان. ءسويتىپ، بۇل جوعارى كەڭەس اتىنا ءوتىنىش حات تولتىرىپ كەتەدى.

— وسى ءۇشىن ءبىزدى ماسكەۋگە باستاپ اپارعان وبلىستىق كومسومول ۇيىمىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى حايرۋللينادان سوگىس الدىم. سوتتالىپ كەتكەندەردىڭ "جوعىن جوقتاۋ" جونىندە ماعان ەشكىم ارنايى تاپسىرما بەرگەن جوق بولاتىن، — دەپ، ول كىسى ويلانىپ بارىپ، قايتادان جادىراعان، — وزدەرىنىڭ تۇرمەدەن بوساۋىنا مەنىڭ سەبەپ بولعانىمدى ەستىگەندە اققۋان: "وسىدان اۋىلعا امان-ەسەن بارا قالسام، قامىسبايعا ساعات الىپ بەرەمىن"، — دەگەن ەكەن. ەگەر ماعان سول كەزدەگى ەڭ جوعارى مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلگەن بولسا، مەن وعان اققۋاننىڭ الگى ءسوزىن ەستىگەندەگىدەي قۋانباس ەدىم، ول دا مەنىڭ جۇرەگىمە سوڭداعىداي جىلۋ قۇيا الماس ەدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ادامعا پايداڭدى تيگىزۋدەن ارتىق قاسيەتتى ءىس بولمايدى عوي. ونىڭ ۇستىنە ول ادام سونى ءتۇسىنىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر دەگەن سول ەمەس پە...

مۇنايشىنى ويلانتاتىن دا، تولعانتاتىن دا مۇنداي ساتتەر مەن وقيعالاردىڭ از بولماعانى انىق. سوندىقتان شىعار كوزىنە ەشتەڭە ىرىكپەيتىن. قاماڭ ايتادى:

— مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، ينجەنەر بولۋ دەگەن ءسوز ءومىر بويى ۇيرەنە بەرۋ دەگەن ءسوز. ەگەر ول ءوزىن وزگەلەر اشىپ بەرگەن جاڭالىقتاردى ومىرگە ەنگىزۋ دەگەن سياقتى ءبىر عانا جۇمىس تۇرىمەن شەكتەپ تاستاسا، وزىنە-وزى زيان جاساعانى بولار ەدى. ولاي دەيتىنىم، ينستيتۋت بىتىرگەننەن شەبەر بەركىنعالي دوسمۇحامبەتوۆ، مۇناراشى باقا جۇماعالييەۆ، مەحانيك بورانشا كولبايەۆ، بۇرعىشى تەحنيك قۋان قازييەۆ، الەكساندر بوريسوۆتاردىڭ قالاي جۇمىس ىستەگەندەرىن كورىپ، سولاردان كوپ نارسە ۇيرەندىم. مۇنايلى، قوسشاعىل، قۇلسارى كاسىپشىلىكتەرىندە بۇرعىلانىپ ءبىتىپ جاتاتىن ۇڭعىلاردىڭ كوبى كوز الدىمنان ءوتتى. شەبەر، سەح باستىعى بولىپ جۇرگەن كەزىمدە مەن الگى اتالعان ادامدارعا ەلىكتەي ءجۇرىپ جۇمىس ىستەدىم. ۋاقىتىمنىڭ كوبىن جۇمىس باسىندا وتكىزدىم. سول سەبەپتى دە جۇمىسقا قانداي جاعدايلاردىڭ كەدەرگى جاساۋى مۇمكىن ەكەندىگىن تەز اڭعارۋعا، تەحنيكا ءتىلىن قاپىسىز تۇسىنۋگە ۇيرەندىم. قىزمەت ۋاقىتى اياقتالعانىنا قاراماستان ءاربىر جاڭا ۇڭعى قۇرىلىسىن باقىلاپ، جۇمىس پروسەسىنىڭ ءار كەزەڭىن كوز الدىمنان وتكىزبەسەم، ءوزىمدى الدەنەدەن قۇر قالاتىنداي سەزىنىپ، جۇمىس باسىنان كەتپەۋشى ەدىم...

3. ماڭعىستاۋ جەرىندە.

ەمبى كاسىپشىلىكتەرىنىڭ بىرىندە قىزمەتتە جۇرگەن قامىسباي مىرزاعاليۇلىن گۋريەۆ قالاسىنداعى مۇناي مەن گاز وندىرىسىنە قاتىستى جۇمىستاردى باسقاراتىن ورتالىققا شاقىرتادى.

— ماڭعىستاۋعا باراسىڭ با؟ — دەگەن تىكەلەي قويىلعان سالماقتى سۇراق قاماڭنىڭ ءالى قۇلاعىندا تۇرعانداي.

— كىم بولىپ؟! — دەگەن قارسى سۇراق اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە اڭعارمادى.

— ەكسپەديسياعا باس ينجەنەر بولاسىڭ! — جاۋاپ كىدىرمەگەن.

ءبىراق بۇل دا ويلانىپ جاتپاستان:

— مەن ديرەكتور بولسام عانا بارامىن! — دەپ سالعان. قامىسباي ءوزىنىڭ جاس تا بولسا، باس بولۋعا جاعدايى بار ەكەندىگىن جاسىرعىسى كەلمەگەن. ال ەگەر ادامنىڭ باتىلى بارا جاتسا، ول تەك قانا وزىنە سەنگەندىكتىڭ بەلگىسى ەمەس پە. باستىعى ونىڭ بۇل قايسارلىعىن ىشىنەن تەرىس كورمەگەن دە بولۋ كەرەك، تىك سوزدەرىنە ءمان بەرگەندەي:

— باس ينجەنەرلىكتەن باس تارتپا! ايلىعىڭ ءۇش مىڭ، س حۆوستيكوم، — دەپ، قولىن ۇسىنا بەرگەن. بۇل — ماسەلە شەشىلدى دەگەننىڭ بەلگىسى ەدى. قامىسباي دا ەندىگى قارسىلاسۋدىڭ جونسىزدىگىن ءتۇسىنىپ، ۇسىنعان قولدى ويلانباي العان...

ءسويتىپ، 1957 جىلدىڭ قازانىندا ماڭعىستاۋعا كەلگەن-دى. ءبىر قىزىعى، اڭگىمە باس ينجەنەرلىك جونىندە بولسا دا، بۇيرىق ديرەكتور دەپ بەرىلگەن ەكەن. وسىلايشا قامىسباي مىرزاعالي ۇلى جاڭا جەردە جاڭا ءىستىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، ماڭعىستاۋ اۋماعىنداعى ءوزىنىڭ ۇلانعايىر جۇمىستارىنا كىرىسىپ كەتەدى.

باستىق بولعان جاقسى-اق شىعار، ءبىراق ول كەزدەردەگى باسشىلىق تاۋقىمەتى قانداي بولعانىن كوزگە ەلەستەتۋ قيىن ەمەس سياقتى. بۇل ەڭ الدىمەن جۇمىس جاسايتىن ادام تابۋ، سونان سوڭ قول استىنداعى ادامداردى ورتاق ىسكە جۇمىلدىرۋ دەسەك، سونىمەن قاتار ولاردىڭ جۇمىس جاساۋىنا قاجەتتى جاعدايلاردى جاساۋ، تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ. ال ول كەزدە ماڭعىستاۋ وڭىرىندە جالعىز فورت-شيەۆچەنكو قالاسىنان وزگە مويىن بۇرار ەشتەڭە جوق. وسىعان قاراپ-اق باسشىلىق جاۋاپكەرشىلىگى سالماعىنىڭ قاندايلىعىن اڭعارۋعا بولار.

...بىردە قىزاننان فورت-شيەۆچەنكوعا قايتىپ كەلە جاتتى. ويىنان سۋ شىعارۋ ءۇشىن قويىلىپ، تۇرىپ قالعان ۇڭعى شىقپاي قويعان. شەگەندەۋ كەزىندە سەمەنت تۇتىپ قالىپتى. قوزعاپ جىبەرۋ كەرەك. ءبىراق جىڭىشكە قۇبىردىڭ بويىمەن ونى قوزعاپ جىبەرەتىندەي ەشتەڭە جىبەرۋ مۇمكىن ەمەس... باسىن قاتىرۋمەن فورت-شيەۆچەنكوعا» جاقىنداپ قالعان كەزدەرىندە باسىنا الگى سۇراعىنىڭ شەشىمى كەپ قالعانى. دۇرىستىعىنا كۇمانى قالماعان ول قالاعا كەلىسىمەن جىگىتتەرمەن راسيا ارقىلى حابارلاسىپ، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرگەن.

...ەرتەڭىنە بۇرعىشىلار قوسىنا قايتادان كەلسە، ۇڭعىدان شىققان سۋ مەيمىلدەپ بار ىدىسقا تولىپتى. ءتىپتى ماڭداي اۋىلداردىڭ بۇكىل مالى سۋعا قارىق بولىپ، قوي-ەشكىلەر سۋعا توعىتىلىپ جاتىر ەكەن. جۇرت مارە-سارە. ونىڭ وسىنداي تاپقىرلىقتارىنىڭ شاپاعاتىن ەڭبەك مايدانىندا قاتار جۇرگەندەر تالاي جەردە كورگەن شىعار-اۋ. وسى عۇمىرىندا ول اينالاسىنداعى سەرىكتەرىن دە، وزگە جۇرتتى دا تالاي رەت تىعىرىقتان الىپ شىعىپ كەلەدى...

ماڭعىستاۋ جەرىندە جۇمىسى وعان سەنىپ تاپسىرىلعان ەكسپەديسيا ول كەزدەرى تۇبىجىك، قىزان جانە قوشاق الاڭدارىندا ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان. قاماڭ ءوزىنىڭ بويىندا بار ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن وسى ەكسپەديسيانىڭ جۇمىسىن جولعا قويۋعا جۇمساۋعا ءتيىس بولدى. سول جىلعى جوسپار بويىنشا بۇل جەرلەردە ەلۋ مىڭ مەتر تەرەڭدىك بۇرعىلانۋى ءتيىس ەكەن. بارلاۋ بۇرعىلاۋىنىڭ نەگىزگى ماقساتى سول زەرتتەلىپ جاتقان جەرلەردە حالىق قاجەتىنە جارايتىن كەن ورىندارى بار ما، جوق پا سونى انىقتاۋ ەكەندىگى تۇسىنىكتى. ءبىراق ولاردىڭ جۇمىس كولەمى وسى ماقساتتا نەشە مەتر جەر قازعاندىعىمەن انىقتالادى.

ال ەكسپەديسياعا قاماڭ كەلگەن كەزدە وندا نەبارى ەكى مىڭ مەتر تەرەڭدىك بۇرعىلانعانى بەلگىلى بولدى. ەكسپەديسيا قاراماعىندا د. نۇربولعانوۆ، ق.سىدىقوۆ، ش. كورسۋندار باسقاراتىن ەكى كرەليۋس جانە ءبىر كارتالاندىرۋ پارتياسى جۇمىس ىستەپ جاتتى (كرەليۋس — شۆەدتىڭ الىپ جۇرۋگە قولايلى شاعىن بۇرعىلاۋ ستانوگى). قاماڭ ءبىرىنشى كەزەكتە جۇمىستىڭ ونىمدىلىگىنە كەدەرگى جاساپ وتىرعان سەبەپتەردى انىقتاعان. تەحنيكالىق جابدىقتاۋلارى ناشار. ونىڭ ۇستىنە كارتالاندىرۋ پارتيالارىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامدارى از، سەبەبى تاريفتىك ستاۆكالارى تومەن، ادامدار سول سەبەپتەن دە وعان بارۋعا قۇلىقسىز. ارينە، ەڭ الدىمەن وسى سياقتى جۇمىستىڭ جۇرۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان كەمشىلىكتەر جويىلۋعا ءتيىس.

قاماڭ ەڭ الدىمەن تەحنيكالىق جاڭا جابدىقتار ىزدەستىرە باستادى. ءولدىم-تالدىم دەگەندە جاڭادان ءۇش ستانوك تاۋىپ جەتكىزگەن. بۇدان سوڭ ا.شولتانوۆ، ق.قۇلبەكوۆ، ۋ.قاناتوۆ، يۆانوۆ سەكىلدى ءبىر توپ ادامداردى جىلى ورىندارىنان قوزعاپ اكەلۋ دە وڭايعا تۇسپەسە كەرەك. ول كەزدەرى قازاقتاردى ءۇي ىشىنەن ءبولىپ الۋ دەگەن بولمايدى، جۇمىسقا الساڭ ءۇي ىشىمەن ءبىرجولا كوشىرىپ الۋىڭ كەرەك. ءبىرقاتار ادامداردى كرەليۋس پارتيالارىنان اۋىستىرىپ الۋعا تۋرا كەلگەن. قالاي دەگەنمەن دە، ماسەلەنىڭ ءبورى بىردەن شەشىلىپ كەتتى دەۋگە بولمايتىن ەدى. ونىڭ ۇستىنە، ادام تۇرعان جەردە ونىڭ تۇرمىسى مەن تىرشىلىگىنە قاجەتتى ءبىرقاتار قاجەتتى جاعدايلار تاعى دا شەشىمىن كۇتىپ تۇردى. جۇمىس بابىندا دا، ادامدار تىرشىلىگىندە دە كۇندەلىكتى پايدالانۋعا قاجەتتى جاعدايدىڭ ەڭ نەگىزگىسىنىڭ ءبىرى — سۋ ەكەندىگى بەلگىلى. ال مۇنداعى اۋىز سۋ تاپشىلىعى ءوز الدىنا، تاسىمالعا كەرەكتى كولىك ساناۋلى. گەولوگيالىق بارلاۋ پارتياسىنىڭ قاراۋىنداعى ەكى-ۇش اۆتوكولىك فورت-شيەۆچەنكو قالاسىنان سۋ تاسيدى، ازىق-تۇلىك جەتكىزەتىن دە سولار. ءبىراق ول قايدان شاق كەلسىن. از دا بولسا تاسىمال سۋدى ۇنەمدەۋ ءۇشىن سول اسەرلەردى قازىپ، سۋ جيناۋعا ارەكەت جاساعان. ءبىراق ولار سۋ ەمەس، تۇزدىق بولىپ كەتتى. سكن-3 كاچالكاسىمەن الىنعان سۋلارى دا پايدالانۋعا جاراماعان. ءبىراق بويدى بيلەگەن جاستىق جىگەر، ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن زور سەنىم، جاقسى ۇمىتتەر ولاردى جاسىتا المادى. قيىندىق ونىڭ ورنىنا جىگەرلەرىن جانىپ، قايسارلاندىرا تۇسكەندەي ەدى.

جۇمىسشىلاردىڭ اراسىندا گروزنىي، كييەۆ، الماتى قالالارىنىڭ ورتا، ارناۋلى وقۋ ورىندارىنان كەلگەن جاستار بار بولاتىن. ال جۇمىسشىلاردىڭ نەگىزگى بولىگىن فورت-شيەۆچەنكو قالاسىنداعى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن جاستار قۇراعان. ءبىر قىزىعى، سول ءبىر العاشقى جۇمىسشىلاردىڭ قاتارىندا ۇلكەن جولدىڭ باستاۋىندا ءقازىر ەسىمدەرى جۇرتشىلىققا جاقسى تانىمال س. قىرىمقۇلوۆ، ت. قۇدايبەرگەنوۆ، ش. اقكەنجەيەۆ، ا. جۇنىسبەكوۆ سياقتى ازاماتتار دا ءجۇرىپتى. سولاردىڭ اراسىندا الماتىدان كەلگەن جالعىز ستۋدەنت ت.ساعىنعالييەۆ تە بار ەدى. باسپانالارى — پالاتا. ماڭعىستاۋ دالاسىنىڭ ەستەن تاندىراتىن اپتابىندا پالاتادا تۇرۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بۇگىندە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ تۇسىنە كىرە قويار ما ەكەن. ال سول ءبىر كۇندەردە الگى ادامدار سول پالاتالاردا جاز اپتابىن عانا ەمەس، قىس قاھارىندا قارسى الىپ ەدى-اۋ...

سول جىلى ەلۋ مىڭ مەتر تەرەڭدىك بۇرعىلاۋ جوسپارىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، ولار جەلتوقساننىڭ سوڭىنا دەيىن اۋىر جاعدايلاردا كۇن كەشۋگە ءماجبۇر بولعان. ادەتتە قارتالاندىرۋ پارتيالارىنىڭ جۇمىسى جاز ايلارىندا ءجۇرىپ، ال قىس ايلارىندا بۇل پارتيا ادامدارى بازاعا قايتىپ كەتەدى. ويتكەنى تابيعات جاعدايلارىنىڭ قولايسىز كەزەڭىندە جۇمىس ىستەۋ ولارعا قيىن. ايتسە دە بۇل جولى ولار قىستاپ قالعان. ىزعارلى جەل وڭمەڭدەرىنەن وتە ۇزدىكسىز سوعىپ تۇرىپ الدى. بۇرعىلاۋ اگرەگاتىندا جەلدەن قورعاناتىنداي ەشتەڭە جوق. ونىڭ ۇستىنە ءجيى-جيى قونىس اۋدارىپ وتىرۋلارىنا تۋرا كەلەدى.

سوعان قاراماستان، مەملەكەتتىڭ تولەيتىن ەڭبەكاقىسى دا تۇككە تۇرعىسىز. ال ەندى گەولوگيالىق ىزدەستىرۋ جۇمىستارىنا تولەيتىن ەڭبەكاقىلارى ودان دا تومەن. ءبىراق بۇرعىلاۋ شەبەرلەرى ز. قۇلبەكوۆ، ۋ. قاناتوۆ، س. شۋاقبايەۆ سياقتى مايتالمان، ەڭبەكقور جاندار بارلىق قيىنشىلىقتارعا توتەپ بەرىپ، ءتىپتى قاجەت بولعان جەرلەرىندە بۇرعىشىلاردى وزدەرى دە اۋىستىرا ءجۇرىپ جۇمىستارىن توقتاتپايتىن.

جان راحاتىنان بەزىنگەن سول ءبىر قيىن دا ۇمىتىلماس كۇندەردى ەسىنە العاندا قاماڭنىڭ ويىنا، بۇرعىلاۋ الاڭىنداعىلارمەن قاتار، شارۋاشىلىق قامىمەن بۇلاردىڭ جاعدايلارىن جاساپ تىنىم تاپپايتىن قۇسايىن شوپاشيەۆ، بايشولاق تۇنىقبايەۆ، وتارباي تەمىربەكوۆتەر دە قوسا ورالادى. ازىق-تۇلىك جونىنەن قينالىپ قالعان شاقتاردا، سول ءبىر بەيمازا جاندار قالاي دا ءبىر امالىن تاۋىپ، اۋىر تۇرمىستا جۇرگەن ارىپتەستەرىنىڭ قالاي دا كوڭىلىنەن شىعىپ جاتۋشى ەدى. بىرىنە ءبىرى سۇيەۋ بولعان، جاناشىرلىق جاساي العان، ورتاق ىستەن قولدارىنان كەلگەنىن ايانىپ قالماعان ەكسپەديسيا مۇشەلەرى اقىرى دىتتەگەن ماقساتتارىنا جەتىپ، 30 جەلتوقسان كۇنى 50 مىڭ مەتر تەرەڭدىكتى بۇرعىلاپ ۇلگەرگەن.

ءسويتىپ، 1958 جىلدى قارسى الۋ ءۇشىن توق كوڭىلمەن، ەرتەڭدەرىنە دەگەن نىق سەنىممەن فورت-شيەۆچەنكو قالاسىنا اتتانىسىپ كەتىسكەن. ماڭعىستاۋ ولكەسىنە كەلگەننەن كەيىنگى وزىنە تاپسىرىلعان العاشقى ىستە كورسەتىلگەن العاشقى سەنىم بولعان سوڭ با، قامىسباي مىرزاعالي ۇلىنىڭ كوڭىلىندە سول ءبىر كۇننىڭ سۋرەتتەرى جاقسى جاتتالىپ قالعانداي. باستارىنان كەشكەن قيىنشىلىقتارىنا قاراماستان، سول جەڭىسىنىڭ ءتاتتى ءدامى ءالى كۇنگە دەيىن جۇرەگىن جىلىتاتىن سياقتانادى...

4. تەڭگە گاز كەشەنىندە

ءومىر ءوتىپ جاتتى وسىلايشا...

1965 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا تەڭگە جەرىندەگى جۇمىستاردى بۇرىنعىدان گورى بەلسەندىرە ءتۇسۋ ماقساتىمەن وڭتۇستىك ماڭعىشلاق مۇناي بارلاۋ ەكسپەديسياسى قۇرىلىپ، ق.مىرزاعاليۇلىنا ونى باسقارۋ ءىسى تاپسىرىلادى. جاڭا ەكسپەديسيا ەنشىسىنە بىرنەشە باراك تيەدى — كەڭسە دە، تۇرعىن مەكەندەرى دە سول. قاماڭ ادامدارىن ءسال دە بولسا جايلىراق ورنالاستىرۋ ءۇشىن اقتوبە زاۋىتىنىڭ اعاش ۆاگوندارىن الدىرىپ، وتباسى بارلارىنا تۇرعىن جاي جاساپ بەرگەن. "تۇرعىن جاي شارشى مەترىن" نەعۇرلىم كەڭەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن بىر-بىرىنەن بۇرىلماي الشاقتاتىپ، وزدەرىنشە جايلى قونىس جاساعان.

كادر ماسەلەسى تىعىرىققا تىرەلگەن. ادامدارى جۇمىسقا ورنالاسىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، مىناۋ "توزاقتان" قۇتىلۋدى جوسپارلاي باستايتىن. شىنىندا دا، ولاردى قىزىقتىراتىنداي ول توڭىرەكتە كوزگە كورىنەردەي كورىك تە، وزگە جاعداي جوق-تى. سول سەبەپتى دە تۇراقتاپ قالعاندار باسقا بارار جەر، باسار تاۋى جوق دەگەندەي ونسىز دا جاعدايلارى كەلىسىپ تۇرماعان جاندار مەن "ىشكىشتەر" عانا بولاتىن. سوڭعىلارىن ەمىن-ەركىن "شات-شادىمان" تۇرمىس ەلىكتىرگەن. سونىڭ سالدارىنان "ءاي" دەر اجەسى، "قوي" دەر قوجاسى جوق بۇل يەن دالادا ءتارتىپ ورناتۋ ماسەلەسى بۇرعىلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدەن ءبىر دە ءبىر كەمدىگى جوق ماڭىزدى ماسەلەگە اينالعان. بۇل ءۇشىن باسشىنىڭ، ونىڭ توڭىرەگىندەگى ازاماتتاردىڭ وزدەرىن ەرەكشە بايىپتى ۇستاپ، ءوز ارەكەتتەرىن اسا جاۋاپتى (قاراۋلارى قاجەت-تىن. سولاردىڭ توزىمدىلىگى، ادامداردىڭ ادامدىق قاسيەتتەرىن جوعارى ۇستاي بىلگەندىگى، ادالدىعى مەن ادىلەتتىلىگى ولاردى سان قىسپاقتان امان الىپ شىققان. اينالاسىنداعى جىگىتتەردىڭ قولداۋى ارقاسىندا ول تالاي قيىن جەرلەردەن جول تاپتى، تەنتەكتەرىن تەزگە سالدى. جولداستارى بۇزاقىنىڭ قولىنداعى پىشاعىن جۇلىپ العان دا كۇندەرى بولعان-دى.

تەڭگەدە ول كەزدە 5-6 بريگادا جۇمىس ىستەدى. كوشپەلى مۇناي بارلاۋشىلاردىڭ بىرنەشە قوسالقى قىزمەت توراپتارى، ەكى-ۇش مەتالل كەسەتىن ستانوكتارى مەن شەبەرحانا بار. سول ءبىر كۇندەرى تەڭگەدە العاشقى ءىز تاستاعاندار قاتارىندا قيىنشىلىقتاردى بولىسكەندەردەن قاماڭنىڭ ەسىندە ە.قارايەۆ، ن.استراحانكين، ۆ.كراۆچەنكو، ب.سۋداكوۆ، ي.نازىموۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ سياقتى ازاماتتار ساقتالىپ قالىپتى.

ول كەزدەگى بۇكىل ىزدەستىرۋ-بارلاۋ جۇمىستارىنىڭ جانى، نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى – گەولوگتار. ۋاقىتپەن ەسەپتەسپەي، بوس ساعاتتارىنىڭ ءبارىن ءبىر ماقساتقا عانا جۇمىلدىرا ەڭبەكتەنگەن گ.كاريموۆ، ب.بيسەنعالييەۆ، ج.قورازوۆ، و.بەردىعوجيندەردى ۇمىتۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. ال تۇيىققا تىرەلگەن جەرلەردە تالاي رەت قول ۇشىن بەرگەن، سۇيەنىش بولعان، موينىنا تۇسكەن تالاي قيىنشىلىقتاردى وزىمەن بىرگە تۇرىپ كوتەرگەن ح.شالابايەۆ، و.بيسقالييەۆ، س.بارايەۆ، ي.حاتاتايەۆ، ۆ.تاردونوۆ، ت.قۇدايبەرگەنوۆ، ب.ىبرايەۆ، د. مۇقانوۆتاردى قالاي ۇمىتسىن.

سونداي-اق جۇمىسشىلاردى جابدىقتاۋ ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى كۇرىش تاسبولاتوۆتىڭ تەڭگەگە كەلۋى ءار جولى ۇلكەن مەرەكەگە بەرگىسىز ەدى. كۇرەكەڭنىڭ اڭقىتا سالعان تاماشا اندەرى بەينە ءبىر توپىراعى ۇشقان قاپىرىق اۋاعا نوسەر جاڭبىر توككەندەي جادىراتىپ جىبەرەتىن.

1967 جىلدىڭ اياعىندا تەڭگە الاڭىنىڭ دا مۇناي مەن گاز قورى ەسەپتەلىپ ءبىتتى. ال ونى يگەرۋ 1972 جىلى باستالعان. ءقازىر تەڭگە بايلىعى امەريكاندىقتارمەن بىرلەسكەن كاسىپورىن ارقىلى يگەرىلۋدە.

كوپ ۇزاماي ماڭعىشلاق مۇناي بارلاۋ ەكسپەديسياسى جاڭادان سالىنىپ جاتقان اقسۋ پوسەلكەسىنە كوشۋى كەرەك بولدى. ارينە، قاماڭ بۇعان قۋانا قويماعان. وندا كادر ماسەلەسى بۇل جەردەگىدەن دە قيىنداي تۇسەتىنى بەلگىلى. تەڭگە وزەنگە جاقىن بولعان سوڭ جۇمىس كۇشىن تابۋ جەڭىلدەۋ ەكەندىگى تۇسىنىكتى. اقسۋ پوسەلكەسى كاسپييدىڭ جاعاسىندا ح. وزبەكقالييەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن سالىنىپ جاتقان. اقسۋدا بۇلار سەيسمولوگتار انىقتاعان كەندىرلى، اقسۋ، تەمىر بابا تاعى باسقا الاڭدارعا ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋلەرى كەرەك. قالاي بولعاندا، بۇلار اقىرى وسىندا قونىس اۋدارعان. ەكسپەديسيا ءوزىنىڭ قۇرامىنداعى بارلىق جەتەكشى ماماندارىمەن، قۇرال-جابدىقتارىمەن كوشىپ بارىپ، اقسۋ پوسەلكەسىندە اياقتالماي قالعان قۇرىلىس جۇمىستارىن بىتىرۋگە قاتىسىپ، كەشىكپەي-اق تۇڭعىش بارلاۋ جۇمىستارىن دا باستاپ جىبەرگەن.

الايدا وسى جەردە قىزمەتتە جۇرگەن كەزىندە قامىسباي مىرزاعالي ۇلىنىڭ "ماڭعىستاۋ مۇناي-گاز بارلاۋ" ترەسىندەگى ون ءبىر جىلدىق قىزمەتى اياقتالىپ، ارىپتەستەرىمەن قوشتاسۋعا تۋرا كەلگەن...

ءوز عۇمىرىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى جىلدارىن، تولىسقان تاجىريبەسىن، بويىنداعى ءبىلىمى مەن بىلەك كۇشىن، قابىلەتى مەن قايراتىن ماڭعىستاۋ بايلىعىنا قاراي تىكە جول اشىلعان 1957 جىلى قارا كۇز كۇندەرىنەن باستاپ جۇمساعان قامىسباي مىرزاعالي ۇلى قازىنالى تۇبەكتىڭ وسى كەزدەن باستاۋ العان بۇكىل ورلەۋ تاريحىمەن بىرگە جاساسىپ، ونىڭ ىستىق-سۋىعىن زەينەتكە شىققانشا بىرگە ءبولىستى.

1968 جىلى وزەن ەكسپەديسياسىنا باس ينجەنەر بولىپ تاعايىندالىپ، "مانگىشلاكنەفت" وندىرىستىك بىرلەستىگىنە قىزمەتكە اۋىستى. الايدا جۇمىس ورنى وزگەرگەنىمەن، ەڭبەك مايدانىنداعى ونىڭ مىندەتتەرى سول بۇرىنعى كۇيىنەن كوپ اۋىسپاعان. 3000-3500 مەتر تەرەڭدىككە قويىلعان ىزدەستىرۋ-بارلاۋ ۇڭعىلارىمەن جۇمىس جاساي ءجۇرىپ، بىرتىندەپ ماڭعىستاۋدىڭ تۇركمەنستانمەن شەكاراسىنا قاراي جىلجي بەرگەن. وسىلايشا وزەن اۋماعىنداعى قوقىمباي، شۇقىروي، قۋاندى، تەمىر بابا، باتىس تەڭگە، قىزىل سۋ، تامدى، جاڭاارنا، اسار تاعى باسقا جەرلەردە ىزدەستىرۋ-بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ىستەرىنىڭ باسىندا بولدى. وسىناۋ كۇندەرى ماڭعىستاۋدا تۇڭعىش رەت ترياس قاباتىنان (113-ۇڭعىدان) بەنزين تەكتەس جەڭىل مۇناي تابىلدى. ال اسار الاڭىندا قورا قاباتىنان جاڭا مۇناي كەن ورنى اشىلعان.

1966 جىلى وداق كولەمىندە الىنعان قاۋلى بويىنشا 1966-1970 جىلدارى ماڭعىستاۋدا مۇناي مەن گاز كەن ورىندارىن يگەرۋدى تەزدەتۋ مىندەتى العا قويىلىپ، 1970 جىلى وندىرىلەتىن مۇناي كولەمىن 12،5-15 ملن تونناعا دەيىن جەتكىزۋگە تاپسىرما بەرىلگەن. بۇل كەزدەرى بارلاۋشىلارعا قاراعاندا بۇرعىشىلاردىڭ ماتەريالدىق تا، تەحنيكالىق تا جابدىقتاۋ جاعدايلارى وزگەلەرگە قاراعاندا الدەقايدا جاقسى بولاتىن. كوزدەلگەن مەجەگە جەتۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەر كوپ كىدىرىسسىز-اق جاسالىپ جاتاتىن. سوعان سايكەس نىق باعىت ۇستالعان. الايدا 1972 جىلى ورتالىقتىڭ ماڭعىستاۋعا بۇرىنعى قارىم-قاتىناسى وزگەرە باستادى. وعان سەبەپ بۇل ايماقتىڭ زور بولاشاعىنا مەڭزەيتىن جاڭالىقتاردىڭ سوڭعى كەزدەرى بولماي قالۋى ەدى. ءسويتىپ 1973 جىلى «ماڭعىستاۋمۇنايبارلاۋ» ترەسى تاراتىلىپ، ونىڭ ورنىنا كومپلەكستى ەكسپەديسيا قۇرىلعان. كۇردەلى قارجىنىڭ ءبولىنۋى كۇرت قىسقارىپ، شتات كەستەلەرىنە كوپ وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن. تەك قانا 1974 جىلى بوزاشى جارتى ارالىندا اشىلعان مۇناي مەن گاز كەن ورىندارى ماڭعىستاۋ مارتەبەسىن قايتادان شارىقتاتۋعا نەگىز جاسادى.

سونىمەن قاتار وسى كەزەڭدە قىزىلوردا وبلىسىندا جاڭادان اشىلعان قۇم قول مۇناي كەن ورنىندا دا بۇرعىلاۋ جۇمىستارى كەڭىنەن ورىستەۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبورى بىرلەستىك ارقىلى جۇزەگە اسىپ جاتتى. كوپ ۇزاماي وندىرىستىك قۋاتى مول "مانگىشلاكنەفت" بىرلەستىگىنىڭ قولداۋىمەن قۇمكول تەز كۇش الا باستادى. "كازنيپينەفت" ينستيتۋتىندا كەن ورنىن پايدالانۋ جانە كاسىپشىلىكتى جاراقتاندىرۋ جوباسى جاسالدى. بىرلەستىك قاجەتتى تەحنيكامەن، قۇرال-جابدىقتارمەن، ماتەريالدارمەن جانە كادرلارمەن قامتاماسىز ەتتى. تالانتتى ينجەنەر م.سالاماتوۆتىڭ باسشىلىعىمەن وندىرىستىك ماسەلەلەر دە دۇرىس شەشىم تاۋىپ جاتتى. ءسويتىپ قازاقستاننىڭ قىزىلوردا وبلىسىنداعى جاڭادان اشىلعان ءىرى مۇناي كەن ورنى پايدا بولۋىنا وزگەلەرمەن قاتار قامىسباي مىرزاعالي ۇلىنىڭ دا ايتارلىقتاي ەڭبەگى سىڭگەن.

5. بويداعى قايرات پەن ويداعى ىزدەنىس ۇيلەسىمى.

تابيعات بويداعى قازىناسىن وپ-وڭاي قولعا ۇستاتا قويمايدى، ونى الۋدىڭ جولى كەيدە ءتىپتى قيىن-اق. سول ءۇشىن ادامداردىڭ جان باسپاعان ءشول دالالاردى، يت تۇمسىعى باتپايتىن ورمانداردى كەزىپ، ۇيقىسىز تۇندەر مەن اشتىقتان بۇراتىلعان تالاي كۇندەردى باستان كەشۋىنە، باس اينالدىرعان اپتاپ پەن اڭىزاققا، بەت قاراتپايتىن ۇسكىرىك ايازدارعا ءتوزىپ، تالاي قاۋىپ-قاتەرلەرگە كورە تۇرا باس تىگۋلەرىنە تۋرا كەلەدى.

وركەنيەتتى زاماننىڭ ەڭ قۇدىرەتتى كۇشىنە اينالعان "قارا التىن" ىزدەۋشىلەرگە بۇل سوزدەرىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بار ەكەندىگىن ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، سول قيىنشىلىقتاردىڭ ءبارىن ءوز باسىنان وتكەرگەن قامىسباي مىرزاعالي ۇلى سياقتى اعالاردىڭ ارامىزدا جۇرگەنى، جاي عانا ءجۇرىپ قويماي، عاسىرلىق كەزەڭنىڭ تورتتەن ءۇشىن باستان كەشىرسە دە، ەلدىڭ ەرتەڭىن، ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن ويلاپ، ءالى كۇنگە دەيىن تىنىم تاپپاي ءجۇرۋى بىلگەن، تۇسىنگەن ادامعا ۇلكەن جۇرەكتىڭ لۇپىلىنەن حابار بەرمەي مە!؟

ول ءوزى باستان كەشكەن ءومىر مەن ماماندىعىنىڭ مەحناتى مەن ماڭىزىن كوپ كورىپ، كوپ نارسەنى تۇيگەنى بار.

وسىلاردىڭ ءبارىن كورىپ، بىلگەن سايىن قامىسباي مىرزاعالي ۇلىنىڭ جۇرەگىندە مۇنايعا دەگەن ەرەكشە ىقىلاسپەن قاتار، ونى زەرتتەپ، تانۋعا دەگەن قۇلشىنىس تا بەرىك قالىپتاسقان. سوندىقتان دا بولار، 1988 جىلى "كازنيپينەفت" ينستيتۋتى قىزمەتكە كەلگەن كەزدە ونىڭ جىلدار بويى جادىندا جاتتالعان كوڭىلىندە قاتتالعان مول تاجىريبەلى ويلارىنىڭ جۇيەلەنىپ قاعازعا ءتۇسۋى زاڭدى قۇبىلىس ەدى. عۇمىرىنىڭ قاجىر-قايراتقا تولى ونداعان جىلدارىن قىزۋ ەڭبەك مايدانىندا وتكىزىپ، مۇناي مەن گازدى جەر قويناۋىنان قالاي ىزدەستىرۋدەن باستاپ ءوندىرىس پروسەسىنىڭ بۇكىل وي-شۇڭقىرىن باستان-اياق كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاعان زەردەلى دە قاجىرلى جاننىڭ زەينەتكە شىعار شاعىنداعى اتتاي التى جىل ۋاقىتى مۇناي الەمىن زەرتتەيتىن عىلىمي ينستيتۋتتا دا بەيعام وتپەپتى. "بۇرعى ەرىتىندىسى"، "بۇرعىلاۋ كەزىندە بولاتىن ءتۇرلى جاعدايلار مەن اۆاريالاردىڭ الدىن الۋ جولدارى"، "ۇڭعىلاردى شەگەندەۋ مەن جوندەۋ"، "مۇناي كوزدەرىن اشىپ، اعىنىن ارتتىرۋ جولدارى"، "جوبالىق تەرەڭدىگى 5500 مەترلىك ىزدەستىرۋ ۇڭعىسىن ورناتۋ تاجىريبەسىنە تالداۋ"، "كولبەۋ، كولدەنەڭ بۇرعىلاۋ جانە مۇناي كوزدەرىن اشاتىن وقپاندار جاساۋ" سياقتى عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ اربىرەۋىنىڭ اتاۋىنان كورىنىپ تۇرعانداي-اق بۇلاردىڭ ءبارى ءومىر تاجىريبەسىنىڭ ولمەيتىن ساباقتارى.

ال "مۇناي جونىندەگى ماعلۇماتتار" (ءۇش اۆتور بىرلەسىپ جازعان) ۇزاق جىلدار بويىنداعى ۇزدىكسىز ىزدەنىس جەمىسى. وندا بۇكىل دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ مۇناي تۋراسىنداعى ەڭ العاشقى اڭعال تۇسىنىكتەرىنەن باستاپ، ونىڭ سىرلارى ەڭ ءبىر قاراپايىم جولدارمەن ەگجەي-تەگجەيلى اشىلعان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ماعلۇماتتار جيناقتالعان. ولاردىڭ اراسىندا نەشە ءتۇرلى قىزىقتى جايلار دا كەزدەسىپ جاتادى. مىسالى، گاز دەگەن ءسوزدى بىلمەيتىن ادام جوق شىعار. ال ونىڭ اتاۋى گرەك پەن نەمىستىڭ سوزدەرىن بىرىكتىرۋدەن پايدا بولعان ەكەن. ويتكەنى اۋەلدە ادامدار مۇنىڭ زات ەكەنىن بىلمەگەن. ال ەگەر زات بولسا باسقاشا بولار ەدى. ءبىراق جان (رۋح) دەۋگە دە كەلمەيدى. سوندا بۇل نە دەپ باس قاتىرعان. كەيىننەن ونىڭ زات ەكەنىن عالىمدار دالەلدەپ شىققاندا مۇنىڭ ءوزى تەڭدەسى جوق عاجايىپ جاڭالىق دەپ باعالانعان.

تاعى ءبىر قىزىق ءجايت، ءالى كۇنگە دەيىن مۇنايدىڭ قايدان، قالاي پايدا بولاتىنىن جانە ونىڭ حيميالىق قۇرامى قانداي ەكەندىگىن ەشكىم تولىق بىلمەيتىن كورىنەدى.

ونەگەلى وتباسى يەسى قامىسباي اعاعا قاتىستى بۇل تۋراسىندا ادەمى اڭگىمەلەر ايتۋعا ابدەن بولادى.

قاماڭنىڭ عۇمىرلىق سەرىگى بايدالييەۆا ءتانىم اپامىز دا ماڭعىستاۋ وڭىرىنە كەڭىنەن تانىمال وردەندى ۇستاز. بۇگىندە ولار تاربيەلەپ وسىرگەن ۇرپاقتارى ءبىر قاۋىم ەلگە اينالدى. تۇڭعىشتارى التاي گروزنىي مۇناي ينستيتۋتىن بىتىرگەن، ەكونوميست. قاماسى قازاق پوليتەحنيكا ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى، قازاق مۇناي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا قىزمەتتە. نۇرلان مەن ماسكەۋ ەنەرگەتيكا، ەلەكتروتەحنيكا ينستيتۋتتارىنىڭ تۇلەكتەرى، ءبىرى — قاراقۇدىق مۇناي كەن ورنىندا، ەكىنشىسى تەڭىز شيەۆرون كاسىپورنىندا. بالالارىنىڭ ءبارى اكە جولىن قۋىپ كەلەدى دەۋگە ابدەن بولادى...

---