InfoHub Logo

دۇنيەدە عالامات كوپ. سانكت-پەتەربۋرگتەگى سالتىكوۆ-ششەدرين كىتاپحاناسىنىڭ كونە قولجازبالار قورىندا ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى بار مىسىر پەرعاۋىندارى جازىپ قالدىرعان شيراتپا پاپيرۋستىڭ ۇشەۋى بار. مۇراعات يەلەرى «ۇگىپ الاسىڭ» دەپ ولسە ۇستاتپايدى. ارنايى رەزەڭكە قولعاپپەن وزدەرى شەتىن جازىپ كورسەتكەنى ءۇشىن الەمنىڭ اقشاسىن الادى. ءۇش مىڭ جىلدان بەرى قانشاما تاۋ ءمۇجىلدى، كول سارقىلدى، ساحارا ءشولى جىلجىدى، پەرعاۋىنداردىڭ تاس تابىتقا سالىپ قاتىرعان دەنەسى كۇلگە اينالدى... ال الگى شيراتپاداعى سوزدەر سول قالپىنشا. قاسيەت قونعان ءسوز بە سوندا. «نە ءسوز جازىلعان»، — دەپ سۇرادىم اق حالات كيگەن كىتاپحاناشىدان. «ولەڭ،— دەدى ول،— ولمەيتىن ولەڭ جولى». وسى ءسوزدى تۇسىنىكتى عىپ ايتساق: ولەڭ دەگەن ءسوزدىڭ ۇيقاسىمى، ىرعاعى، ال ىرعاق دەگەنىمىز — جۇرەك ءلۇپىلى، الەمدىك گارمونيا، ۇلى ۇندەستىك. ۇلى جارىققا جاقىنداي ءتۇسۋ. ارعى-بەرگى اقىلدى كىسىلەر جاراتقان يە ءوز پارمەنىن سوقپا-سوقپادا اقىن اۋزىمەن سەزدىرەدى دەيدى.

شيراتپاسىنا ولەڭ جازىلعان پاپيرۋس ەسىمە تۇسسە — جازۋشى ەرەنبۋرگتىڭ جامبىل تۋرالى ايتقان ەستەلىگى ساناما ساپ ەتە قالادى. شەتى سارعايعان شيراتپانى كىتاپحانا شىراقشىلارى اقىرىن جازىپ كوز الدىما كەلتىرگەندەي بولادى. «جازىلعان نە ءسوز»،— دەيمىن اق حالات كيگەن كىتاپحاناشىدان. «ولمەيتىن ولەڭ جولى»،— دەيدى شيراتپانى اقىرىن جازىپ كوز الدىما توسقان كىتاپحاناشى. ەندەشە قاسيەتتى ولەڭ جولىنىڭ يەسى تۋرالى ەستەلىككە قۇلاق سالىڭىز. باسىنان باياندايىن. وقيعا بىلاي باستالدى. «جازۋشى» باسپاسىنا رەداكتور بولعانىما ءۇش ايدىڭ ءجۇزى. باسپا ديرەكتورى دۇيسەنبەك ەركىشيەۆ ەسىمدى سالاۋاتتى كىسى الدىنا شاقىرىپ كەلتىرىپ: «بالا، قولجازبا وقىپ ءقايبىر قارىق قىلىپ جاتىرمىن دەيسىڭ، باسپا كوميتەتى ءۇش اپتالىق ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرسىنا ەكى رەداكتور جىبەرىڭدەر دەپ پارمەن جاساپتى، ەكەۋدىڭ ءبىرى ەتىپ ءوزىڭدى جازدىم، بارىپ كەل»،— دەدى. «ماقۇل» دەپ جولعا شىققام. مەيلى دەپ كۋرستىڭ العاشقى ساباعىنا قاتىسقام. ماسكەۋگە، وقۋعا قاراي جۇرەردە كوكەيىمە نىق ورناعان قۇپيالاۋ ارمانىم بولعان. قايتكەن كۇندە، و عىپ، بۇ عىپ ءجۇرىپ، ەرەنبۋرگتىڭ ادرەسىن تاۋىپ، ەسىمى الەمگە بەلگىلى كىسىنىڭ الدىن كورۋ ەدى. بۇعان سەبەپ: ستۋدەنت كەزىمنەن جازۋشىنىڭ «ون ءۇش ترۋبكا» اڭگىمەسىن قازاقشالاپ جۇرگەم. سول اۋدارمانىڭ ءبىرىن گازەتكە شىعارىپ، اۆتورىنا، ماسكەۋگە سالىپ جىبەرگەم. الگى حاتىم قاڭعىمالاپ ءجۇرىپ قالامگەردىڭ قولىنا ءتيىپتى ايتەۋىر، ءبىر كۇنى ويدا جوق جەردەن جازۋشىدان جاۋاپ الدىم. كوك تىستى كونۆەرتكە سالعان تىلدەي عانا حات، جەر-كوككە سىيعىزباي دەدەكتەتىپ بارا جاتقان سول حاتتىڭ بۋى ما، قايدام.

كەڭ دالانىڭ جۋسان ءيىستى جەلىن مەيىرى قانا جۇتىپ، قيىر كەڭىستە يرەك جازۋداي بۇلدىراي جۇزگەن ساعىمنان باسقانى كورمەگەن كىسىگە ماسكەۋ كوشەسى ءا دەگەندە نياگارا وزەنىنىڭ ايگىلى قۇلاماسىنداي اسەر ەتپەك. كوشەنىڭ ءۇستى دە، استى دا ساپىرىلىسقان جۇرت. بۇل حالىق مىناۋ بەيمازا تىرشىلىككە ابدەن ەتى ۇيرەنگەن. ەشكىمگە كوڭىل بولمەي، شىلدەدە تون كيىپ، اقپاندا جەڭىل كويلەكپەن جۇرسەڭ دە «مىناسى قالاي» دەپ تاڭ قالماي، ءمان بەرمەي، ۇندەمەي جوڭكىلىپ جاتقانداي سەزىلەدى. ىستاعان ءسۇر سەكىلدى قوناق ۇيلەرى جۇرگىنشىلەردى دامىلسىز جۇتا تۇسەدى. 1966 جىلدىڭ قاراشاسى، ۇلكەن قالانى العاش كورۋىم، عاسىردىڭ اساۋ اعىنى بار كوشەلەرگە سىيماي سارايلارعا، مۇراجايعا، دۇكەندەرگە لىقىلداپ قۇيىلا تۇسەدى. اياق استىنداعى شاقىلداعان قارا تاس ءسات سايىنعى ءجۇزىن ءسۇرىپ وتەتىن مىڭ سان تاعالى تاباننان ابدەن ءمۇجىلىپ ءبىتىپتى.

ايگىلى «كوتەرىلىس» الاڭى. الاڭنىڭ تۇستىك جيەگىندە قالام مەن قاعازدان نەسىبەسىن ايىرعان جازۋشى اۋلەتىنىڭ باس قۇراپ كەڭەسەتىن ورنى — كەڭەستىك جازۋشىلار ءۇيى ورىن تەپكەن.

بۇل ۇيگە مەنى قيال ايداپ كەلدى. كىتاپتان باس المايتىن كەزىم. ءسۇيىپ وقيتىن قالامگەردى كورسەم دەگەن ويىم بار. قايدان بىلەيىن، جازۋشىنىڭ ءبارى ءبىر كەڭسەدە ءۇيىلىپ وتىرىپ جازۋ جازادى دەپ ويلاعام. جاس كۇنىمدە جۇرەگىمدى تەربەگەن «حۋليو حۋرەنيتونىڭ» اۆتورى، حەمينگۋەي مەن پيكاسسونىڭ، نەرۋدا مەن البەرتيدىڭ، اراگون مەن سۆەيگتىڭ سىرلاسى بولعان، ايگىلى جازۋشى يليا ەرەنبۋرگپەن جولىقسام دەگەن وي سانامنان ەش شىقپايدى. ۇشىراسقاندا نە ايتامىن. ونى ءوزىم دە ويلاعان ەمەسپىن. «مىڭنىڭ اتىن بىلگەنشە، ءبىردىڭ ءجۇزىن ءبىل» دەگەن، كىتابىن، ءسوزىن قۇرمەتتەيتىن كىسىمەن كەزدەسىپ، تانىسسام عوي. قالامگەردىڭ تۇلعاسىنا، ەڭبەكقورلىعىنا، تاباندىلىعىنا وقىرماندىق، شاكىرتتىك باس يۋ بولار بالكىم مەندەگى.

سول كەزدەگى جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى كونستانتين فەديننىڭ ەمەن ەسىكتى كەڭسەسىن تاپتىم، كەڭسەسىنىڭ كىرە بەرىس اۋىزىندا تىنىمسىز بەزىلدەگەن بەس-التى تەلەفوندى باعىپ، الا-قۇلا بوياۋعا مالىپ العانداي اڭگەلەكتەي دومالاق حاتشى قىز وتىر. سالەمىمدى سالقىن قابىلدادى. بار زەيىنى جەلكەسىندەگى ەسىكتە، قولى ارادىك توبەسىندە، تومەن سىرعاناي بەرگەن ەكى-ۇش تال شاشىن جوعارى قىستىرىپ الەك. كەلگەن شارۋامدى ايتتىم. قىز الگى شاشتى توبەسىنە ارەڭ ءىلىپ ۇلگەردى.

— و، نە دەگەنىڭىز! يليا گريگوريەۆيچ ءسىز تۇگىلى شەت ەلدەن كەلگەن قوناقتاردى دا قابىلدامايدى.

تىم الىستان، الماتىدان كەلگەنىمدى ماعلۇم قىلدىم.

— تەگى سىزگە جازۋشى كەرەك بولسا، وزگەلەرى دە ءورىپ جۇرگەن جوق پا. ول كىسى قالادا ەمەس، سىرتتاعى ساياجايدا، شاتاق شال قابىلداي قويماس، ءسىرا.

يليا گريگوريەۆيچتىڭ «ون ءۇش ترۋبكا» دەپ اتالاتىن اڭگىمەلەر توپتاماسىن اۋدارىپ جۇرگەنىمدى ايتتىم. ول كىسىنىڭ وزىمە، الماتىداعى پاتەرىمە جازعان جاۋاپ حاتىن كورسەتتىم.

«موسكۆا، 30 قىركۇيەك، 1964. ءقادىرلى دوسجانوۆ جولداس،

سىزگە جىلى حاتىڭىز ءۇشىن ءارى «ترۋبكانىڭ» بىرەۋى باسىلعان گازەتتى جىبەرگەنىڭىز ءۇشىن كوپ-كوپ العىس ايتامىن. وكىنىشكە وراي ءسىزدىڭ ءتىلدى بىلمەيتىندىكتەن، اۋدارما ساپاسىن باعالاي المايمىن.

ايتسە دە، اۋدارمانىڭ جاقسى ەكەنىنە سەنەمىن.

سىزگە دەگەن ەڭ ىزگى تىلەكپەن

ي. ەرەنبۋرگ».

— حاتشىسىنىڭ تەلەفون نومەرىن بەرەيىن. شالىپ كورىڭىز،— دەپ جەتى ساننان تۇراتىن ءنومىردى اتادى. مىنا ءبىر جابىسقاق پالەدەن تەزىرەك قۇتىلسام دەگەن ويدى كوزىنەن وقيمىن. الگى ساندى جىلدام ايتقانى سونشا، قويىن داپتەرىمە جازىپ ۇلگەرمەي، بىرنەشە مارتە سۇراۋىما تۋرا كەلدى. تەرىمدى ءسۇرتتىم. دىتتەگەن مەجە ءالى الىس. سوڭعى ءۇمىت قىلدىرىقتاي تەلەفون سىمىنا ءىلىنىپ تۇر، ءۇزىلىپ كەتۋى ابدەن ىقتيمال.

ەندى اياڭداپ سول كەزدەگى قازاق ادەبيەتى بويىنشا كەڭەسشى بولىپ ىستەيتىن تاكەن ءالىمقۇلوۆقا كەلەيىن. ول كىسى ءتۇتىنى بۇرقىراپ الدەبىر قاسقاباسپەن شاحمات ويناپ وتىر. «اۋىل امان با؟» دەدى دە ويىنىمەن بولا بەردى. الگى تەلەفون سانىن تەرە باستادىم. تاكەڭ اعامىز باسىن شاحمات تاقتاسىنان ەش كوتەرمەدى.

اينەكتى قاراشانىڭ سىلبىر جاۋىنى شەرتكىلەيدى. ارىدە كولبەگەن تۇمان. جەتى سيفر اياعىنا جەتكىزبەي-اق قويعانى، دىبىس ورتا جولدان ۇزىلە بەرەدى. سوڭىنا ءۇڭىلىپ تۇسە بەرگەن سوڭ ۇزاق دىڭىل ەستىلدى.

اعىلشىنشا سويلەپ ۇيرەنگەن جىڭىشكە ايەل داۋسى ەستىلدى. سالقىن تيگەن بە، ارەدىك تىق-تىق جوتەلىپ قويادى، ءۇنى سونشاما جۇمساق. مۇنداي قۇلاققا جاعىمدى ءۇندى ەستىگەن ەمەسپىن.

«تىڭداپ تۇرمىن ءسىزدى... يليا گريگوريەۆيچ ەشكىمدى قابىلدامايدى... سىرقاتتانىپ ءجۇر... شارشاعان... قايدان كەلدىم دەدىڭىز؟ ەستۋىم بار، تىڭ، شەكسىز دالا، تۇيەلەر... (ترۋبكانى الاقانىمەن باسىپ جوتەلىپ الدى) ىستىق بولار، ءسىرا؟ يە، دالانىڭ اتى دالا عوي... «ون ءۇش ترۋبكانى» قازاقشاعا اۋدارىپ ءجۇرسىز بە؟!»

ايەل ءبىراۋىق ءۇنسىز قالدى، تەلەفون قۇلاعىن الاقانىمەن باسىپ تۇرىپ الدەكىممەن تىلدەسىپ العانى سەزىلدى.

«جارايدى... پەرەدەلكيناعا، جازۋشىلار ساياجايىنا ساعات ون بىردە كەلە قويىڭىز. تۇسكى استىڭ الدىندا ازداپ سەرۋەندەيدى. جولىعارسىز. ەسىڭىزدە بولسىن... جالعىز ءوزىڭىز عانا كەلگەيسىز... ايتپاقشى، جاسىڭىز نەشەدە؟.. ۋ-ۋ-ۋ... مەيلى، كەلە قويىڭىز».

پەرەدەلكينا قاراشانىڭ قالىڭ تۇمانىن بۇركەنىپ ورمان اراسىندا بۇعىنىپ جاتقان. ماسكەۋدەن جەتپىس شاقىرىمداي قاشىقتا، ءزاۋلىم قاراعايلار جاپىراعىن توگىپ سيدامدانا ءتۇسىپتى. تۇستىكتەن سوققان ىسقاياق ىزعىرىق بار. جاقىندا عانا جاۋعان قار سىرەسىپ قالىپتى، اياق استىندا قاتتالىپ جاتىر. ماسكەۋ قالاسىنىڭ وسىناۋ تۇستىك باتىسى مەڭىرەۋ اعاش. ءار كەزدە اتەشتىڭ شاقىرعان داۋسى ەستىلەدى. سەلو ۇلكەن ەمەس، كوپ بولسا وتىز قارالى ۇيدەن اسپاس-اۋ. تەرىستىگىنە تامان جازۋشىلار ساياجايى ساپ تۇزەپتى.

«جيىرما ءتورت جاسىمدى تەلەفونمەن تىلدەسكەن ايەل ازسىندى ما، الدە كوپسىندى مە» دەپ ىشتەي ويلاپ قويامىن.

قالتامداعى قاعازعا قاراپ سارى قىشتان ورىلگەن ۇلكەن ۇيگە تاقادىم. عيمارات اعاش شارباقپەن قورشالىپتى. مۇنداي ۇيلەر ءبىراز، ساپ تۇزەپ سوزىلىپ كورىنەدى. مەن دىتتەگەن ءۇي قىردىڭ باسىنا سالىنعان. اينالا كوزگە ايقىن كورىنەدى. توبەسىن كۇمبەزدەپ كەلتىرىپتى، جىلجىمالى دوڭگەلەك تەرەزەلەرى بار. اينەك ىشىنە قۇرما، ساحارا، قۇم بەينەسى كەستەلەنگەن اقشىل تور تۇتىلعان.

ادەتتە قاقپانى اشساڭ بارقىلداي ءۇرىپ قارسى الاتىن قاسقىر يت بولا ما دەپ سەسكەنە ەنگەم. جاسىل قاقپا دىبىسسىز اشىلدى. اۋلادا جان بالاسى كورىنبەيدى. ءسال جۇرگەن سوڭ اڭعاردىم. تۇكپىردە، قالىڭ قاراعاي اراسىندا الدەكىم جۇرگەن سەكىلدى. قولىندا بەس اقا تىرماسى، بەلى بۇكىستەنە ءتۇسىپ قۇنجىڭداپ تالدان ۇشقان جاپىراقتى جيناپ جاتىر. «يليا گريگوريەۆيچتىڭ ءوزى مە» دەپ ويلادىم. جۇرەك باسى دىرىلدەپ، تۇلا بويىمدى ىستىق تولقىن قۋالاپ ءوتتى. الگى كىسى اياق دىبىسىمدى ەستىپ، ەڭسەسىن جازدى، بۇرىلدى. كوزى سىعىرايعان ءجۇندىباس ورىس شالى، سالەمىمە جاق اشپادى. قايتا قايرىلدى دا الگى شارۋاسىمەن بولا بەردى. بۇرىلىپ ۇيگە قاراي اياڭدادىم.

«نەگە بۇلاي كوڭىلسىز، تىپ-تىنىش. كوزگە تۇسەر، ويعا قانات بىتىرەر ايشىقتى سۋرەت كورىنبەيتىنى نەسى؟ سان ميلليونداعان وقىرمانى بار، الەمگە ايگىلى ۇلكەن سۋرەتكەر جالعىز-جارىم تىنىش تۇرمىستى تاڭداعانى ما؟ مازاسىز مىنەز، بەينەتقور تىرشىلىگى ارتتا قالدى ما سوندا». الدەبىر وڭازا مۇڭ سانامدى بيلەپ العانى. ەسىك جاقتاۋىنداعى ەلەكتر تۇيمەسىن ەكى رەت باستىم.

سالدەن سوڭ ەسىك اشىلىپ، كۇلگىن شاشتى، جانارى جىلى نۇرعا تولى، اسا كوركەم كەلىستى ايەل كورىندى. ەڭسەسى بيىك، كەۋدەسى تىك. بەينە ءتانىس-بىلىسىن كورگەن كىسىدەي جىميا سالەمدەستى. «كىرىڭىز»،— دەدى.

— ءسىز بە كەشە تەلەفون سوققان؟

— مازالارىڭىزدى السام كەشىرىم وتىنەمىن.

— وقاسى جوق. يليا گريگوريەۆيچ بۇگىن سەرۋەندەي المادى. كورمەيسىز بە كۇن سۋىپ كەتتى عوي. مىندا ءجۇرىڭىز.

باستاپ كەلە جاتىپ جىلى شىراي بىلدىرە بۇرىلىپ، جۇمساق ۇنمەن ءجون-جوسىق سۇرايدى. مۇنىسىن تىلدەسەر كىسىنى ساعىنىپ قالعاننان بولار دەپ جورىدىم. نە دەگەن سىپايىلىق. سىپايىلىق بولعاندا: سۇلۋ، كەلىستى سىپايىلىق.

— مۇندا شەشىنىڭىز. كۇللى قازاقتار ءسىز سياقتى بولا ما. بوس مىلجىڭىم جالىقتىرعان شىعار؟

تەرەزەسى باتىسقا قاراعان ۇلكەن جارىق بولمەگە ەندىك. اياق استى بىلقىلداعان تۇكتى كىلەم. قابىرعا كوگىلدىر بوياۋمەن بويالىپتى. كىرىپ كەلگەن قارسى بەتتە اعىلشىن كامينىنىڭ اڭىرەيگەن الاباجاق تۇبىندە... بىرەسە ءتۇسىپ... سىرت جونىن بەرىپ... ول وتىردى. العاشىندى كوزىمە ابدەن قارتەيگەن، قاۋىرسىنى ءتۇسىپ، توپشىسى توزعان تاۋ قىرانى ەلەستەدى. قيىر دالادا، نە زاڭعار شىڭ باسىندا ءتوسىن ىزعىرىق جەلگە توسىپ، تاۋلىك بويى ءمىز باقپاي، ماڭايداعى دۇنيەگە نازار سالماي مۇلگىپ وتىراتىن ءتۇز قىرانىن تالاي كورگەم. دۇنيەنىڭ نە قيلى دۇلەيىنەن وتكەن، الاساپىراندا تالماي ۇشۋدى ۇيرەنگەن، سابىرلى، سالتاناتتى مىنەز قالىبىن جويماعان. سەرى، سىپا قالپى سونشاما سۇلۋ.

يليا گريگوريەۆيچ تاپ وسى بەينەسىمەن، بارشا ويشىل، بەرىك قاسيەتىن سەزدىرگەندەي ەدى. ورنىنان تۇرمادى. سول وتىرعان قالپى ەزۋ تارتىپ قولىن ۇسىندى. سالەمىمدى قابىلدادى. ورىندىق نۇسقاپ قارسىلاسىپ وتىرۋعا يشارا جاسادى. جانارىندا وزىمە، جاستىق جەلىككە دەگەن قىزعانۋ مە، قىزىعۋ مە، بىلمەيمىن، الدەبىر مىسقىل ءۇيرىلدى. كورە بىلسە: قارتتىقتىڭ ءوزى سۇلۋلىق پا دەپ ويلادىم.

ءوزىمدى-وزىم قوراش سەزىنگەن كۇيىمدە قالامگەردىڭ حال-كۇيىن، ساۋشىلىعىن سۇراعان بولامىن. ونشالىق كەلىستىرە الماعانىمدى ىشتەي سەزىپ، ىڭعايسىزدانا تۇسەم. جازۋشى يىعىنداعى ۇلكەن سۇر ءشالىنى قىمتانا وراندى.

— راحمەت، جاس دوسىم، راحمەت!

— ءقازىر قانداي شىعارما جازىپ ءجۇرسىز؟

يليا گريگوريەۆيچ دىبىسسىز جىميىپ كۇلگەندەي سەزىلدى.

— «سيرەك جازامىن. كەيىنگى كەزدە قارىم ۇيىپ تالا بەرەدى. كارىلىك شىعار... «ادامدار، جىلدار جانە عۇمىر» اتتى مەمۋارىمنىڭ جەتىنشى كىتابىن جازىپ ءجۇرمىن. «نوۆىي مير» جۋرنالى جازىپ جاتىر. بۇرىنعى شىعارمالارىمنىڭ ءقايسىبىر تۇسىن قايتا قاراسام، كەي جەرىنە تاراۋ قوسسام دەگەن ارمانىم ەش سونبەيدى»

— «سوسىن شەتەلدىك اۋدارماشىلاردى قاداعالاپ وتىرۋعا دا قىرۋار كۇش كەرەك. بۇل ىسكە يرينا كومەكتەسەدى. ولار قالت جىبەرسەڭ كەي تۇستى وزدەرىنشى وزگەرتىپ، ادەيى ءوڭىن اينالدىرىپ جىبەرەتىنى بار. قايتەرسىڭ، كۇن كورىستىك ايلا-شارعىسى بولار، ءسىرا».

— «ءالى ەسىمدە، نەزۆال ۆيتەزسلاۆ اقىرعى ساپارعا اتتاناردان كوپ بۇرىن «قازاقتىڭ قيىر دالاسىن ارالاساق» دەپ قولقا سالىپ ەدى. كونگەن ەدىم، ساحارا، جىلقى جايلى جازىلعان كىتاپتارعا زەر سالىپ ءجۇردىم. ءبىراق، بايقاپ وتىرسىز، سول ارمانداعان الىس قيىر دالانىڭ جەلى بۇيىرمادى بىزگە. نەزۆال دۇنيە سالدى. سوسىن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ الاساپىران، الاقۇيىن داۋىلى ءبىزدى قايدا قۋمادى. جانىمىز امان قالدى ايتەۋىر».

يليا گريگوريەۆيچ اڭگىمە ايتىپ وتىرىپ تيتتەي دە قوزعالمادى. بەينە تاستان قاشاعان مۇسىندەي. ءار كەزدە ساۋساعىن سىلكىپ، قاباعىن شىتىنىپ، شىبىقتان توقىلعان كەڭ كرەسلونىڭ جاقتاۋىن قىسا تۇسەدى. قانى ۇيىپ قالاتىن بولار دەپ ويلادىم.

— «بۇل ۋاقىتتا اقسۇيەك اعىلشىندار كامين جاعا قويعان جوق. وتىننىڭ تاپشىلىعىن ەسكەرىپ قىراۋلى قىس تۇسكەندە عانا كامين پەشىنە رۇقسات ەتەدى. تازا قاندى اعىلشىن ەمەسپىن عويمەن... — دەپ يليا گريگوريەۆيچ جەڭىل ءازىل ايتتى. بۇرىلىپ وڭ قولتىعىنداعى، ۇستەل ۇستىندەگى تەتىكتى باستى.

قابىرعانىڭ جارتىسىن الىپ تۇرعان كامين پەشى جارقىراپ جانىپ جۇرە بەردى.العاشىندا تەك ساندىك ءۇشىن، يا بولمەنىڭ كەنەلىك كوركى، رەڭكى ءۇشىن جاسالعان، جانبايتىن پەش بولار دەپ ويلاعام. بايقاسام پەشتىڭ ىشىنە شاتپالاپ شيراتپا سىم جۇرگىزىپتى. سىم ەلەكتر قۋاتىمەن جارقىراي مازداپ جانادى ەكەن. ورتاسى قىزارىپ، شەتى جاسىلدانىپ كەمپىرقوساقسەكىلدى قۇلپىرعانى. ىستىق لەبى قاندى شىمىرلاتىپ باۋراپ بارادى. جەلىك قوسقانى.

بوران تۇتەگەن قىسقى دالا، قۇرىم قوستىڭ ىشىندە، قولامتانى ورتاعا ءۇيىپ مازداتا جاعىپ، گۋلەسىپ وتىرعان جىلقىشى باۋىرلارىم ەلەستەدى. جىندى بوران ىشىندە بويعا جىلۋ تاراتقان، قىزدىرعان وتقا ءتونىپ، قىزىلبەتتەنىپ كەڭەسۋ، قازى جەپ، قۇرت قاتقان سورپا ءىشۋ قيالدا قالعان ءبىر دۇنيە. ادام دا، تابيعات تا شىندىعىمەن ەرەكشە. تامىردى بويلاپ شىم-شىم قۋات سىڭىرەر قىزۋىمەن عانيبەت.

بويعا قۋات دارىتار كەرەمەتتىڭ كوكەسى وسى،— دەيدى ءۇي يەسى. — وسى پەش قىزۋىنان قانشاما ۇلى جاڭالىقتار دۇنيەگە كەلدى: ءدارۆيننىڭ دۇنيە ساتىسى، ديككەنستىڭ اپەندىلەرى، «قازىنا ارالى»، «گۋلليۆەر»، «ۋلليستەي» كەرەمەتتەر مىنا پەش تۇبىنەن ءتىرىلدى ەمەس پە. ءار حالىقتىڭ قانىنا سىڭگەن ءداستۇرى بولادى. ۇلتتى جويىلىپ كەتۋدەن ساقتايتىن سول ءداستۇر. ءداستۇرى مىقتى ەلدى سوعىسپەن جەڭە المايسىڭ. وركەنيەت باسقىشىنا بۇرىن اياق سالىپ، ۇلى دۇرمەكتى كوپ وتكەرىپ، بويىنان قۋاتى كەتىپ، قارتەيە باستاعان ۇلت بولادى، ال سەنىڭ قازاقتارىڭ، ءسىرا، ورشىگەن ورتتەي جاس ۇلىس شىعار.

جازۋشىنىڭ اۋەزدى ءسوزىن ءۇزىپ الماسام عوي دەپ ىشتەي قىلپىلداپ قويامىن. زايىبى كۇمىس لەگەنگە ءتىزىپ كوفە اكەلدى. قۇرتاقانداي فارفور شاشكە كولدەي لەگەن ۇستىندە مۇلدە كىشىرەيىپ كورىنەدى.

يليا گريگوريەۆيچ 1938 جىلى كۇزدە، گرۋزيادا، شوتا رۋستاۆەليدىڭ تويىنا بارعاندا جامبىلدى كورگەنىن، سويلەسكەنىن جىر عىپ ايتا باستادى. ەلەڭ ەتىپ، ءار ءسوزىن قالت جىبەرمەي تىڭداپ قالىپپىن. قالامگەردىڭ سونداعى ايتقان ەستەلىگى تومەندەگىشە.

— «نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن،— دەدى ەرەنبۋرگ،— العاش كورگەندە جامبىلدىڭ ءتۇرى، ءتۇسى كوزىمە كونە جىر جازىلعان پاپيرۋس قاعازىنداي كورىنىپ كەتتى. ءتىرى ادام ەمەس كادىمگى ماڭگىلىك جىر جولدارىن جازعان پاپيرۋس قاعازىنا سونشاما ۇقساعانى. پاپيرۋس — وتە ەرتەدە پەرعاۋىندار اۋلەتى قاعاز عىپ تۇتىنعان قامىستىڭ مىقتى ءتۇرى. ۇزاق عۇمىرىندا جامبىلدى بەينەت، ىزا، ازاپ، سۇركىل ايتىس، دالانىڭ اپتاپ اڭىزاعى جەپ توزدىردى ما. ءۇنى دە ازىناعان جەلدەن بۇگىلگەن قامىس ىزىڭى بوپ ەستىلدى. نەسىن جاسىرايىن، ايتەۋىر، اقىننىڭ تۇرىنەن، ۇنىنەن سارعىش تارتقان پاپيرۋس قاعازى سەكىلدى ماڭگىلىكتى سەزدىم. سارايدا، تويدا بىرگە بولدىق. قايتار جولدا، پوەزد ۇستىندە تاعى ۇشىراستىق. قاسىندا قاعىلەز، قاراتورى اۋدارماشى حاتشى جىگىتى بولاتىن». اڭگىمەسى نەتكەن ءدامدى ەدى. كوفەنى ءۇي يەسى سىزدىقتاتا ۇرتتايدى. ءوزىم الدەقاشان ءسىمىرىپ سالعامىن. ءۇي يەسى ايەل ەكىنشى شىنىسىن قۇيدى. كوفە تىم قويۋ، قاراقوشقىل، كۇن ءيىسى بۇرقىرايدى.

— «جامبىلدى كورگەندە كوز الدىنا شالقىعان كولداريا، كوگىلدىر كەڭىستىك، گرۋزين اقىندارى مۇيىزبەن ءىشىپ جاتقان قىزىل كۇرەڭ شاراپ، ءدۇبىرلى جىر بايگەسى ەمەس... وسىدان ءۇش مىڭ جىل بۇرىنعى پەرعاۋىندار اۋلەتى جازىپ قالدىرعان سارعىش پاپيرۋس ەلەستەگەنى تاڭقالارلىق، ارينە. ءاي، مىنا شال يا جولى ءتۇسىپ اياعى سالبىراپ ماڭگىلىكتەن كەلگەن، يا بولماسا ماڭگىلىككە بارا جاتقان جولاۋشى بولار، ءسىرا، دەپ تۇيگەنىم ءالى ەسىمدە...» مەنى ءدامى ءتىل ۇيىرگەن كوفە پابلو نەرۋدا ەلىنەن ارنايى جەتكەن اسا سىيلى تارتۋ بولار، ءسىرا، دەپ ويلاپ قويامىن. ءۇي يەسى ءسوزىن ارىگە جالعادى.

— «ەسەپتەپ جىبەرسەم ول كەزدە جامبىل 92 جاستا ەكەن. سوعان قاراماي كوزىندە ۇشقىن ويناپ تۇردى. بۇل كىسىنى وسىنشا اۋىر، ازاپتى جىلداردان اسام-ەسەن ساقتاپ، كەۋدەسىن ورگە سۇيرەپ كەلە جاتقان جانارىنداعى اقىندىق ۇشقىن بولار، ءسىرا، دەپ ويلادىم. قايتار جولدا ءبىر پوەزد، ءبىر ۆاگونعا ءمىنىپپىز. ءبىراز سەلكىلدەگەن سوڭ ولاي-بۇلاي ءجۇرىپ بايقاسام: ءالى قارت كىسى مەنىڭ كۋپەمە كورشىلەس ورنالاسىپتى. قۋانىپ كەتتىم. قازبەكتىڭ قارلى شىڭىن تەرەزەدەن ءبىراز قىزىقتاپ، ەندى سويلەسەيىن دەپ، جامبىلعا كەلدىم. قاباتىنا، ساكىگە تىزە بۇكتىم. قيسايىپ جاتىر ەكەن. مەنى كورىپ باسىن كوتەرىپ دومبىراسىنا قول سوزدى، قاعىلەز، ۇشىپ-قونعان حاتشى جىگىت لىپ كوتەرىلىپ شالعا اسپاپتى اپەرە قويدى. جامبىل دومبىرانى الدىنا كولدەنەڭ تاستاپ ءبىراز شەرتتى، ەتتەن ارىلعان تارامىس ساۋساقتارى اسپاپ شاناعىن تەسىپ جىبەرە جازدايدى. باسەڭ ۇنمەن ساز قوسىپ ۇدەتە سويلەيدى. حاتشىسىنان: شال نە ايتادى دەدىم. حاتشىسى: وباعا قونعان بۇركىتكە ۇقساپ قونجيىپ وتىرعان مىنا قۇس تۇمسىعىن كىم دەيدى — بۇل شالىڭ دەدى. مەن ءمانىسىمدى ايتتىم. حاتشىسىنان: شالدىڭ ءۇنى نەگە قاتقىل شىعادى دەدىم. حاتشىسى: ۇشىپ-قونعان كوبەلەككە ۇقساماي دەرەۋ بارىپ شاي اكەل دەپ ماعان كەيىپ وتىرعانى. حاتشىسىنان: سوندا بۇل شال ولەڭسىز ءسوز سويلەمەي مە دەپ سۇرادىم. حاتشىسى: تاماق ىشكىسى كەلسە، جاتقىسى كەلسە، سىرتقا شىعام دەسە، ادەتى سول، دومبىراعا قوسىلىپ ولەڭ قىپ ايتادى. قارا سوزبەن تىلدەسپەيدى دەدى. قارا ءسوزدى ۇمىتىپ قالعان با سوندا بۇل شال دەپ ساۋال قويدىم. ۇمىتىپ قالعان دەپ جاۋاپ بەردى حاتشىسى. قايران قالامىن باياعى. ولەڭ ءسوزدىڭ ۇيقاسى، ىرعاعى، ورالىمى مىنا اقىننىڭ قانىنا ءسىڭىپ كەتكەن دەپ تۇجىرامىن. ءوز كۋپەمە كەتىپ قالدىم. ءدال وسى ەستەلىكتى «ادامدار، جىلدار، عۇمىر» اتتى ەستەلىك كىتابىما ەنگىزىپ «نوۆىي مير» جۋرنالىنا باسقىزدىم،— دەدى ءۇي يەسى يىعىنان اۋىر جۇك تۇسىرگەندەي بولىپ. قالامگەردىڭ مىنا سوزدەرى جادىمدا جاتتالىپ قالىپتى: كونە جىر جازىلعان پاپيرۋس شيراتپاسى، ولەڭ ءسوزدىڭ ۇيقاسى، ىرعاعى، ورالىمى قانىنا سىڭگەن، وباعا قونعان بۇركىتكە ۇقساعان قۇس تۇمسىعىڭ كىم.

ادام ءبىر دەگەننەن دانا بوپ شىعا كەلمەيدى، جازۋشى اۋلەتى ءاۋ دەگەننەن، ەكى-ۇش كىتاپپەن كوركەمدىك كوكجيەگىنە جەتە قالمايدى... جۇرە-جۇرە، كورە-كورە، سەزە-ەسكەرە، ۋاقىت وتە جەتەتىن قۇدىرەت ول. سول قۇدىرەتكە ۇلى ءدۇبىر يەسى جامبىل، ۋاعىندا جازعان ءار ماقالاسى سول زاماتىندا الەمنىڭ نەشە الۋان تىلىنە اۋدارىلىپ وتىرعان اتىشۋلى ەرەنبۋرگ جەتىپ جىعىلعان بولار-اۋ. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى گيتلەر ءبىر باسىنا يا ولىدەي، يا تىرىدەي پالەنباي التىن اقشا تىككەن ەرەنبۋرگ بۇل كۇندە كولەڭكەدە قالىپ كەلەدى. ايتسە دە ءسوز قاسيەتى جىلدار وتە كىسىنى كوردەن ءتىرىلتىپ، كۇنگەيگە شىعارماي قويمايدى. قالامگەر رۋحى قايتا تىرىلەرىنە سەنەمىن.

قالامگەردىڭ زايىبى ءبىز بىلمەيتىن شارۋاسىن تامامداپ قاتارداعى كرەسلوعا كەپ تىزە بۇكتى. ءجۇزى اشاڭ، ماڭدايى جارقىراعان، كۇمىس شاشتى زيالى ايەلدىڭ تۇلا بويى تۇنعان سۇلۋلىق. اينا الدىنداعى ءارتىس جۇلدىزىنا ۇقسايدى. قىزعا بەرگىسىز ەرەكشە تارتىمدى سىيپاتى كوزىمدى ارباپ الىپتى، قاراي بەرگىم كەلەدى، ءمارماردان قاشاپ كەلتىرگەندەي قاز مويىنى، ۇشكىل يەگى، انتەك كوتەرىڭكى مۇرىنى، قاسى كوزى سۋرەتتەي-اۋ، سۋرەتتەي. جانارىم اربالىپ قالعانىن سەزدى مە، جازۋشى جوتكىرىندى. قاپەلىمدە نە دەرىمدى بىلمەي: «پابلو الداعى جازۋشىلار سەزىنە كەلەر مە ەكەن؟»— دەپپىن. «جينالىس دەسە ەلەڭدەپ تۇراتىن مىنەزى بار پابلونىڭ»،— دەپ ءۇي يەسى ەزۋ تارتتى. الىستاعى، شاردىڭ ارعى بەتىندەگى اسىل دوستى ساعىندى ما، داۋىسى ءىرىپ، جانارىنا جاس ءۇيىردى. ۆالپارايسو وزەنىنىڭ لايساڭ جاعاسىندا ءسىڭىرى شىققان شارۋالاردىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ جىر جازعان عاجايىپ اقىن كوپتەن حات جازباپتى. حابارسىز. ونەر ادامدارىنىڭ دوستىعى قىزارىپ باتقان كۇن سەكىلدى، مۇڭعا تولى، قايتالانباس ەللەگيا. ءبىز دە ءوستىپ اسىل دوستىقتى اڭساپ، ساعىنىشتان كوزىمىزگە جاس ۇيىرەر مە ەكەنبىز. ءتور جاقتان قابىرعا ساعاتىنىڭ ون ءبىر جارىمدى ۇرعان كۇمبىر ءۇنى ەستىلدى. جارتى ساعات ۇشىراسۋ — عۇمىرعا ازىق. جامبىل اتامىزدىڭ كوز كورگەنى بۇل كۇندە كارى بۇركىتكە ۇقسايدى. ءۇي يەسى رۇقسات سۇرايتىن ويىمدى سەزىپ، بەلىن جازىپ جايلاپ كوتەرىلە بەردى. جامىلعان ءشالىسى سىپىرىلىپ ءتۇسىپ بارادى. لىپ ءىلىپ الىپ يىعىنا قايىرا جاپتىم. شىبىق كرەسلو بەسىكشە تەربەتىلدى. ەرەنبۋرگ سالالى ساۋساقتارىن ۇسىندى.

— «جاس دوس، جامبىل تۋىستارىنا دۇعاي سالەم جەتكىزەرسىڭ،— دەدى اقىرىن عانا قورعاسىن ۇنمەن».

قىمبات ۋاقىتىن العانىما عافۋ ءوتىندىم. ەسىككە جىلجىدىم. زايىبى تۇرەگەلىپ قولىن ۇسىندى، مايدا جىميىپ، جانارىن جارتىلاي جۇمىپ باسىن يزەدى. ەرەنبۋرگتىڭ ءاجىمى تەرەڭدەدى. «وقاسى جوق، جاس دوس،— دەدى،— جازۋشىعا ۋاقىت ءومىرى جەتپەيدى. جازىپ ءجۇرسىڭ بە ءوزىڭ؟». بيىل تۇڭعىش پروزالىق كىتابىم جارىق كورگەنىن ايتتىم. «وندا زور ازاپتىڭ باستالعانى دەي بەر، ارينە، ناعىز دارىن يەسى بولساڭ»،— دەدى ەسىككە دەيىن ىلەسىپ كەلە جاتىپ. قايدان بىلەيىن، قالاماقىعا جارىمادىم، ءبۇيىرىم شىقپادى، قالتام تومپايمادى دەپپىن. «قالتانى تومپايتام دەسەڭ — الىپساتار بولۋ كەرەك ەدى. ناعىز ونەر يەسىنىڭ قالتاسى ءومىر بويىنا تەسىك كەلەدى».

قوشتاسىپ، ەلەكتر پوەزىنا ءمىنىپ استاناعا ورالدىم. جول ۇستىندە، مەترودا، اۆتوبۋستا، ۇشاققا مىنگەننەن الگى «تەسىك قالتا»، «زور ازاپتىڭ باستالعانى»، «جامبىل تۋىستارىنا دۇعاي سالەم» دەگەن سوزدەر زىڭ-زىڭ ەتىپ قۇلاعىمنان ەش كەتپەي قويدى، شىڭىلداپ قايتالاي ءتۇستى. سالماقتى كىسى كەشەگى الاي-تۇلەي وتكەن تىرشىلىگىنە وكىنبەيدى، ەرتەڭىنە جەتسەم دەپ ءولىپ-وشىپ ەمىنبەيدى. مىنەز تۇرعىسى كادىمگى قيىر دالانىڭ بەتىمەن ازىناي سوققان ۇزاق سارىندى جەل سەكىلدى. ءبىر باسىنان قيىندى دا، قىزىقتى دا وتكەرگەن. ءبىر ادام — ءبىر تاريح، سول تاريحتى قاعاز بەتىنە تۇسىرە الماي ءبىز اۋرەمىز. ەرەنبۋرگتىڭ جازۋشىلىق رۋحى جانىما وسىلاي سىڭگەن ەدى. الگى ۇشىراسۋعا ءومىر بويى ريزامىن.

قالامگەرمەن كەزدەسكەلى بەرى وتىز جىلداي ۋاقىت وزىپتى. ۇستازدىڭ الدىن كورگەن كەشەگى ءجاسوسپىرىم جاس — بۇل كۇندە جىگىت اعاسى بولدىق. عاجايىپ ءسوز زەرگەرلەرى يليا ەرەنبۋرگ، پابلو نەرۋدا بۇرىنعىلار بۇرىلعان باقي جالعانعا اتتانىپ ۇلگەرگەن؛ ايتسە دە وي زەردەسى، قالام تەربەسى قاعاز بەتىندە قالىپ قويدى. سول ۇستازدىڭ قولى تيگەن حاتتى، قولتاڭبا جازعان كىتاپتى بويتۇمارداي ساقتاپ كەلەمىن... قينالعان، شارشاعان كەزىمدە قولىما الىپ ۇزاق ۇستاپ وتىرىپ قالاتىن قاشانعى ادەتىم. جامبىل تۋرالى ايتىپ بەرگەن ەستەلىگى نەگە تۇرادى! ءۇش مىڭ جىل بۇرىن پەرعاۋىن ماشايىقتارى پاپيرۋس قاعازعا ولەڭ ءسوز جازعان. ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن سول تاسپاعا ۇلى گومەر داستانىن سىزىپ قالدىرعان. قاي تىلدە جىرلاسىن، قاي يرەكپەن جازسىن، سول ولمەيتىندى ونەگە ەتىپ ومىردەن جامبىلدا ءوتتى. ولمەيتىنگە، پاپيرۋس يرەكتەرىنە ءتاجىم ەتىپ تاۋەتەلىك ەندەشە، كەيىنگى، كەلەر ۇرپاق، دەمەكپىن.

---