InfoHub Logo

قوعامداعى ءاربىر سالا ءارتۇرلى قىزمەت اتقارادى. ءارقايسىسىنىڭ العا قويعان ماقساتى، مىندەتتەرى، اتقارۋعا ءتيىس شارالارى بار. سول سىندى، جۋرناليستيكا دا سانسىز كوپ قىزمەت تۇرلەرىن ىسكە اسىرادى. جۋرناليستيكا قىزمەتتەرىنىڭ ىشىنەن ەڭ نەگىزگى 6 فۋنكسيسىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. ول اقپارات تاراتۋ، تانىمدىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق، باسقارۋ قۇرالى، قارىم-قاتىناس جانە كوڭىل كوتەرۋ فۋنكسياسى.

اقپارات تاراتۋ – بۇل جۋرناليستيكانىڭ ءبىرىنشى جانە ەڭ باستى فۋنكسياسى. كۇندەلىكتى ومىردە ادامدار گازەت-جۋرنالداردى الىپ وقىعاندا، نە بولماسا  تەلەديداردان جاڭالىقتار قاراعاندا، ەڭ الدىمەن، اقپاراتتى قارايدى. مىسالعا، تاۋلى قاراباقتاعى وقيعا قالاي ءوربىدى؟ قازىرگى تاڭدا وزەكتى ماسەلەگە اينالعان پاندەميانىڭ دۇنيەجۇزى ەلدەرىنە تيگىزگەن اسەرى قانداي؟ قانشا ادام كورونۆيرۋس جۇقتىردى؟ نەشە ادام قۇلان تازا ساۋىعىپ كەتتى؟ دەگەن سياقتى الەمدە ورىن العان سوڭعى اقپاراتتاردى ىزدەيدى ءارى سونى قىزىعىپ وقيدى. جۋرناليستيكا وسى جاڭالىقتاردى قۇرى اقپارات كۇيىندە نەمەسە كەڭەيتىلگەن تالداۋ تۇرىندە بەرە الادى. ەگەر اقپارات كەڭەيتىلگەن تالداۋ ماقالا تۇرىندە بەرىلسە، وندا ونىڭ باسىندا “كىم؟”، “قايدا؟”، “نەگە؟”، “نە ىستەدى؟” دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن سويلەمدەر تۇرادى، ياعني اقپاراتتىڭ قالاي بولعاندىعىن ايتاتىن، تۇسىندىرەتىن، تارقاتاتىن سويلەمدەر ماقالانىڭ باسىندا كەزدەسەدى. ءبارىمىز بىلەتىندە، جۋرناليستيكا اقپارات بەرمەي، ونى تاراتپاي تۇرا المايدى. كەز كەلگەن ماقالانى، جاڭالىقتى، تەلەشوۋلاردى الىپ قاراساق تا، ولاردىڭ مازمۇنى وقىرماندى بەلگىلى ءبىر اقپاراتپەن تانىستىرادى. گازەت-جۋرنالداردا جاريالانىپ جاتقان، تەلەارنالار مەن راديولاردان بەرىلىپ جاتقان بۇكىل ماتەريالداردىڭ اقپاراتتىق سيپاتى بار. ەگەر جۋرناليستيكانىڭ اقپاراتتىق فۋنكسياسى بولماسا، وندا جۋرناليستيكا جويىلدى دەگەن ءسوز. سەبەبى اقپارات تاراتۋ جۋرناليستيكا سالاسىنىڭ ەڭ نەگىزى ءارى ءبىرىنشى ماقساتى.

تانىمدىق فۋنكسياسى. كەز-كەلگەن اقپاراتتى تاراتا وتىرىپ، ءبىز وسى اقپاراتتاردىڭ تانىمدىق جاعىندا اتاپ وتەمىز. مىسالعا، ەكونوميكا جايلى ءسوز قوزعاساق، ءبىز بۇل سالانىڭ جەتىستىكتەرىن، تۋىندايتىن قيىنشىلىقتارىن، قارجى ماسەلەلەرىن قوزعاپ، وقىرماندى ەكونوميكا سالاسىنداعى تانىمدىق ماسەلەلەردەن حاباردار ەتەمىز. بۇل تانىمدىق ماسەلە قايدان شىققان دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. جۋرناليستيكانىڭ تانىمدىق فۋنكسياسى اعارتۋشىلىق تاقىرىپتان تارايدى. مىسالى، شوقان ۋاليحانوۆ، ىبىراي التىنسارين، اباي قۇنباي ۇلى سىندى ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ نەگىزگى قىزمەتتەرىنىڭ ءبىرى وسى اعارتۋشىلىق قىزمەتى بولدى. ياعني حالىقتى ناداندىقتىڭ شىرماۋىنان ازات ەتۋ ءۇشىن، ءبىلىم، عىلىم ۇيرەنۋگە، جاڭاشىلدىققا باستاۋعا، اينالاسىن تانىپ بىلۋگە شاقىردى. سونىڭ ىشىندە شوقان ۋاليحانوۆتىڭ تاريح جايلى، ەلىمىزدىڭ گەوگرافيالىق جاعدايلارى تۋرالى، حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ ەرەكشەلىكتەرى جايلى، ونىڭ  ءتۇرلى سيپاتتارى، ەتنيكالىق جاقتارى – جالپى وسىنداي وزگەشەلىكتىڭ بارلىعىن عالىم جولساپار وچەركتەرىندە جازىپ قالدىرعان. بۇل اعارتۋشىلىق، ياعني تانىمدىق فۋنكسياعا جاتادى. سالالىق جۋرناليستيكانىڭ قاي سالاسىندا مەيلى ول ەكونوميكا مەن سپورت بولسىن، مەيلى ەكولوگيا مەن جولساپار بولسىن – بارلىق سالاسىندا جۋرناليستيكانىڭ تانىمدىق فۋنكسياسى كەزدەسەدى. كەيدە ول ەستۋ، وقۋ ارقىلى اۆتوماتتى تۇردە ءوز ءرولىن اتقارا بەرەدى. جۋرناليستەر كەز-كەلگەن تاقىرىپتى جازىپ وتىرىپ، وسى جۋرناليستيكانىڭ اعارتۋشىلىق فۋنكسياسىن قوسا اتقارىپ وتىرعاندىعىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.

كەلەسى ءۇشىنشى فۋنكسياسى – ۇيىمداستىرۋشىلىق. بۇل فۋنكسيانىڭ نەگىزگى مىندەتى حالىقتى بەلگىلى ءبىر ماسەلەنى ۇيىمداستىرۋعا شاقىرۋ، كۇش-جىگەرلەرىن بىرىكتىرۋ. مىسالعا، قازىرگى تاڭدا پاندەمياعا بايلانىستى ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارى حالىقتى جاپپاي ماسكالىق رەجيمدى ساقتاۋعا، قاۋىپسىزدىك شارالارىن ورىنداۋعا، ءوزىن جانە وزگەلەردى ساقتاندىرۋ ءۇشىن ادامداردى ەش جەرگە شىقپاۋعا شاقىرادى. ەلىمىزدە ابايدىڭ 175 جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان ءتۇرلى ءىس-شارالارعا بەلسەندى اتسالىسۋعا، ۇلى اقىندى قۇرمەتتەۋگە، دارىپتەۋگە شاقىرادى. جۋرناليستيكا حالىق پەن بيلىك اراسىن جالعاستىرۋشى كوپىر بولا وتىرىپ، وسى ءبىر ماسەلەنى دۇرىس اتقارۋ ءۇشىن حالىقتى دا، بيلىكتى دە ماملەگە شاقىرىپ، كۇشتەرىن بىرىكتىرىپ، بەلگىلى ءبىر ءىس اياسىنا جۇمىلدىرادى. مىنە، وسى اتالعان شارالاردىڭ بارلىعى جۋرناليستيكانىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق فۋنكسياسىنا جاتادى.

جۋرناليستيكانىڭ ءتورتىنشى فۋنكسياسى – باسقارۋشىلىق فۋنكسياسى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا باسقا ەلدەر سياكتى بيلىك كونستيتۋسيامەن بەكىتىلەدى. ەلىمىزدە تاۋەلسىز ءۇش باسقارۋشى ورگان بار: بيلىك، زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارۋشى بيلىك. ءبىرىنشى بيلىك پرەزيدەنتتىڭ قولىندا، ەكىنشى بيلىكتى قوس پالاتالى پارلامەنت اتقارادى، ياعني سەنات جانە ءماجىلىس، ءۇشىنشى اتقارۋشىلىق بيلىك – مينيستيرلەر كابينەتى جانە كونستيتۋسيادا بەكىتىلمەگەن، ءبىراق بۇرىننان حالىق ساناسىندا قالىپتاسقان ءتورتىنشى بيلىك ول –جۋرناليستيكا. جۋرناليستيكانىڭ ءتورتىنشى بيلىك يەسى رەتىندە اتقاراتىن نەگىزگى قىزمەتى – باقىلاۋشىلىق. ءوزىنىڭ موينىنا جۇكتەلگەن مىندەتكە ساي، وسى ءتورتىنشى بيلىك قىزمەتىن ىسكە اسىرۋشى جۋرناليستەرتەردى، حالىق  ءتورتىنشى بيلىك يەلەرى دەپ ەسەپتەيدى. ولاي ەسەپتەلۋىنىڭ سەبەبى، جۋرناليستەر حالىق  اتىنان سويلەۋشىلەر، قوعام مۇددەلەرىن قورعاۋشىلار. ەگەر پرەزيدەنت پارلامەنتكە، پارلامەنت ۇكىمەتكە باقىلاۋ ورناتسا، ءبىز وسى بيلىك وكىلدەرىنىڭ بارلىعىنىڭ ءىسىن باقىلاۋشى ءرولىن اتقارامىز. مىسالعا، ەلباسىمىز حالىققا ءوز جولداۋلارىن جاريالايدى. ول جولداۋلاردا ءتۇرلى مىندەتتەر، اتقارىلۋى ءتيىس شارالار كورسەتىلەدى. پرەزيدەنت مىندەتتەلگەن شارالاردى پارلامەنتكە تاپسىرادى، پارلامەنت ءوز كەزەگىندە ۇكىمەتكە تاپسىرما بەرەدى. ءتورتىنشى بيلىك وسى جۇمىستار مەملەكەت تاراپىنان قولعا الىندى ما، الدە ايتىلعان ءسوز ايتىلعان جەردە قالدى ما؟ جولداۋلار، جاڭعىرۋلار ەلدىڭ مۇددەسىنە ساي ىسكە اسىرىلىپ جاتىر ما، الدە جاي عانا جاڭعىرىق پا؟ – وسىنىڭ ءبارىن انىقتايتىن، حالىق ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن دۇرىس اتقارىلۋىن حالىقتىڭ اتىنان قاداعالايتىن وسى – جۋرناليستيكا. جۋرناليستەر حالىقتىڭ قوعامداعى كوزى مەن قۇلاعى دەپ ايتساق قاتە ايتپايمىز. جۋرناليستيكانىڭ باقىلامايتىن سالاسى جوق. ول ءبارىن باقىلايدى. قانداي تاپسىرمالار جۇزەگە اسىپ جاتىر، نە ىستەلىپ جاتىر، قالاي ىستەلىنىپ جاتىر – ءبارىن جۋرناليستيكا وقىرماننىڭ اتىنان باقىلايدى. مىنە، وسىلايشا، جۋرناليستيكانىڭ باسقارۋشىلىق، باقىلاۋشىلىق فۋنكسياسى جۇزەگە اسادى.

قارىم-قاتىناس قۇرالى. جۋرناليستيكانىڭ بۇل فۋنكسياسى اقپارات ارقىلى حالىقتىڭ باسىنداعى پروبلەمالاردى بيلىككە جەتكىزەدى. جۋرناليست حالىقتىڭ بىلگىسى كەلەتىن، كوكەيىندە جۇرگەن ماسەلەردى جازادى. سۇحبات العاندا دا حالىقتىڭ ويىمەن ساناسىپ، حالىق سۇرانىسىندا جۇرگەن، تولعاندىرعان سۇراقتاردى قويادى. جۋرناليستيكا حالىق پەن بيلىك اراسىن جالعاستىرۋشى، بىر-بىرىنە ءسوزىن جەتكىزۋشى كوپىر قىزمەتىن اتقارادى. جۋرناليستيكا ارقىلى بيلىككە حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگى، مۇڭ-مۇقتاجى جەتەدى. وسىدان تۇسىنەتىنىمىز، جۋرناليستەر جاۋاپكەرشىلىكتى وزىمەن بىرگە ءاردايىم ارقالاپ ءجۇرۋى ءتيىس، سەبەبى ولار تەك ءبىر ادامنىڭ عانا ەمەس، بارلىق قوعامنىڭ مۇددە-مۇراتىن، تالاپ-تىلەكتەرىن ءبىلدىرۋشى.

جۋرناليستيكانىڭ سوڭعى التىنشى فۋنكسياسى ول – كوڭىل كوتەرۋ. بۇل فۋنكسياعا توكشوۋلار، تەلەسەريالدار، كونسەرتتىك باعدارلامالار جانە تاعى دا باسقا حالىققا ەموسيونالدى تۇردە اسەر ەتەتىن، تىنىقتىراتىن باعدارلامالاردى جاتقىزۋعا بولادى. حالىق كوپتەگەن باعدارلامالاردى دەمالۋ ءۇشىن كورەدى. ول تەك تەلەارنالاردا عانا ەمەس، گازەت-جۋرنالداردا دا بار. كەزىندە قازاق ادەبيەتى گازەتىن وقىرماندار 16 بەتىنەن باستاپ وقىعان. سول كەزدەرى ول بەتتەردە ءتۇرلى ءازىل-اجۋا، سىن-سىقاق، ساتيرالىق اڭگىمەلەر، فەلەتوندار جاريالانىپ وتىردى. سول كەزەڭدە جۋرناليستيكانىڭ كوڭىل كوتەرۋ فۋنكسياسىنىڭ العا شىعۋىنا قانداي ماسەلەلەر تۇرتكى بولدى ؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرەر بولساق، ول سوۆەت وكىمەتىنىڭ ۋاقىتى ەدى. ساياساتتا، ەكونوميكادا ءورت الىپ بارا جاتقان پروبلەمالار، داۋ-دامايلار بولعان جوق، بارلىعى ءبىر جۇيەمەن اتقارىلىپ، بىركەلكىلىك ورنادى، سول سەبەپتى ءبىرىنشى ورىنعا ساياسات تا ەمەس، ەكونوميكا دا ەمەس، كوڭىل-كوتەرەتىن گازەت-جۋرنالداردا رۋبريكالار العا شىقتى. الايدا قازىرگى زاماندا ول ەش مۇمكىن ەمەس. ارينە، ونداي رۋبريكالار گازەت-جۋرنالداردىڭ ارناۋلى بەتتەرىندە، تەلەارنالاردا كەزدەسەدى. ءبىراق بۇگىنگى قوعامدا ءبىرىنشى پلانعا ساياسي وقيعالار، حالىقارالىق ساياسي جاعدايلار، ەكونوميكالىق ماسەلەلەر، قارجى ماسەلەلەرى، ەكولوگيالىق پروبلەمالار العا شىعىپ تۇر. سوندىقتان دا وقىرمان قازىرگى ۋاقىتتا اتالعان ماسەلەلەردى ءبىرىنشى بولىپ وقيدى. سونان كەيىن ۋاقىتى قالسا، گازەتتىڭ قالعان قوسىمشا بەتتەرىن شولىپ شىعادى.

ەگەر بولاشاق جۋرناليستەر جۋرناليستيكانىڭ اتالعان 6 فۋنكسياسىن جاقسى مەڭگەرسە، ونى وقىرمانعا دۇرىس ءارى ناقتى جەتكىزسە، وندا ول ماماندانعان مىقتى جۋرناليست بولۋعا ءبىر قادام جاقىندايدى.

---