InfoHub Logo

بايماعامبەتوۆ ەرلان رۋسلان ۇلى 
قازاقستان رەسپۋبليكاسى، اتىراۋ قالاسى

قازاق حالقى مەن ونىڭ ەتنيكالىق اۋماعىنىڭ قالىپتاسۋ داۋىرىندەگى  قالىپتاسقان ءىرى ەتنواۋماقتىق  تايپالار بىرلەستىكتەرى – جۇزدەر بولدى جانە ءداستۇرلى قازاق قوعامى ءۇش جۇزدەن تۇرادى: ۇلى ءجۇز، ورتا جانە كىشى ءجۇز. جۇزدەردىڭ شىققان ۋاكىتى، شىعۋ سەبەپتەرى، ىشكى مازمۇنى جونىندە عالىمداردىڭ اراسىندا ءالى ورتاق پىكىر جوق،مۇمكىندىگىنشە سونى زەرتتەۋ بارىسىندامىز. ءبىز كوپتەگەن تۇسىنىكسىز پايىمدارعا جولىقتىق. ارينە، بۇل جاعداي ىزدەنىستەرىمىزدىڭ اۋىرلىعىن جانە جاۋاپكەرشىلىگىندە بايقاتتى.ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ اراسىندا جۇزگە بولىنۋشىلىك ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ سيپاتىنا ءتان بولعاندىقتان بۇل تاقىرىپتى تولىققاندى زەرتتەپ قانا قويماي، ونىڭ ناتيجەلەرىن شىعارۋدىڭ ءرولى وتە جوعارى. جالپى ەۋروپا مەن رەسەيدىڭ تاريحي جازبا ادەبيەتتەرىندە قازاق حالقىنىڭ  جۇزدەرگە ءبولىنىپ ورنالاسقانى تۋرالى  مالىمەتتەر سيرەكتەۋ. تەك، ورىس عالىمدارىنىڭ، ساياحاتشىلارىنىڭ  جازىپ قالدىرعان دەرەكتەرىندە كورسەتىلگەن. مىسالى ورىس ديپلوماتى م.تيەۆكەليەۆ قازاقتاردىڭ ءۇش جۇزگە  ءبولىنىپ جايلاسقانىن جازعان. (1) ي.كيريللوۆ، پ.ي.رىچكوۆ، ۆ.پ.تاتيششيەۆ، ي.گ.گەورگي، ا.ليەۆشين جانە ت.ب. رەسەي عالىمدارى كوبىندە  قازاقتاردىڭ ءۇش جۇزگە  بولىنەتىنىن  اتاپ وتۋمەن عانا شەكتەلگەن. (2) ۆ.ۆ.ۆەليامينوۆ  - زەرنوۆ،  قازاقتىڭ جۇزدەرى حVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اقنازار حاننىڭ تۇسىندا  بولىنگەن دەسە، (3) ۆ.ۆ.بارتولد  ءۇش ءجۇزدىڭ پايدا بولۋى –قازاقتاردىڭ  كوشپەلى شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزىندە پايدا بولعاندىعىن جالپىلاما ايتقان، قازاقتىڭ ۇلى عالىمى ش.ش.ءۋاليحانوۆ قازاقتىڭ جۇزگە ءبولىنۋى  حV – حVI عع. موڭعول ۇلىستارىنىڭ نەگىزىندە شىققانىن، بۇل  جۇزدەردىڭ  ەتنوستارى –قازاق حالقى ەكەنىن جازعان.(4)

«ءجۇز» اتاۋى. «ءجۇز» اراب تىلىندە ءبىرتۇتاس نارسەنىڭ بولىگى، سالاسى دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. ءبىراق، «ءجۇز» ەنتونيمى تۇرىك تىلىندە كەڭ جانە تار ماندە قولدانىلا بەرەدى. ادامنىڭ بەتى، كەلبەتى دەگەن سوزگە قاتىستى «كەلبەتى كەلگەن ادامنان كەڭەس سۇرا»-دەگەن ءسوز بار، ياعني بەت ءجۇزى كەلىستى ادامنىڭ جامان بولمايتىنىن مەڭزەيدى. سوعان قوسا قىلىشتىڭ، پىشاقتىڭ ءجۇزى دەگەن سياقتى سوزدەر  تۇرمىستا ءجيى كەزدەسەدى. وسى سياقتى مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ولاي بولسا،  «ءجۇز» ءسوزىنىڭ ءبىر نارسەنىڭ بولىگى دەگەن كەڭ ماندە الىپ، ايقىنداۋىمىز قاجەت. بىزدىڭشە،  بۇل جەردە «ءجۇز» اتاۋى گەوگرافيالىق ۇعىم. تۇرىكتەر، ونىڭ ىشىندە قازاقتار ءوز جەرلەرىنىڭ تابيعي –گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگىنە قاراي، بولەك قونىستانعان. ونىڭ ءار بولىگىنە «ءجۇز» دەگەن اتاما بەرگەن. ب.ز.ب. ءىىى عاسىرلارداعى دەرەكتەردە قىتايدىڭ باتىسىنداعى گانسۋ مەن شىعىس تۇركىستاننىڭ وڭتۇستىگىندە ءومىر سۇرگەن كىشى ءجۇز اتتى تايپالاردىڭ ءومىر سۇرگەندىگىايتىلعان، كەيىن وسى كىشى ءجۇزدىڭ كۇشەيىپ، وسى اتالعان ولكەنىڭ تاريحىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقانى دا تىلگە تيەك ەتىلگەن. كىشى ءجۇزدىڭ جايلاعان جەرى گانسۋ (جۇڭگو) مەن شىعىس تۇركىستاننىڭ وڭتۇستىگى ەكەنىن ايتا كەلىپ، عۇندار ۇلى جۇزدەردى شىعىس تۇركىستاننان باتىسقا قاراي قۋعاندا، ولاردىڭ قالىپ قويعاندارى -  كىشى ءجۇز دەگەن  مالىمەت بەرەدى. بۇل ايتىلعان پىكىر شىندىققا ساي ەمەس. نەگىزىندە كىشى ءجۇز تۇرىكتەرىنىڭ باتىس شەكاراسى قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنان باتىس قىتايعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان. شىعىس تۇركىستاندا ۇلى جانە كىشى جۇزدەر بىرگە قونىستانعان. سوندىقتان شىعىس تۇركىستان تۇرىكتەردىڭ ەجەلگى جەرىنىڭ ءبىر بولىگى. سول كەزدىڭ وزىندە كىشى جۇزگە كىرگەن حۋنداردىڭ (عۇنداردىڭ) جەرى قاراتەڭىز سولتۇستىگىنە دەيىنگى ۇلان – بايتاق كەڭىستىككە ورنالاسقان. سولاردىڭ ءبىر بولىگى باتىس جۇڭگو شەكاراسىنا دەيىن كەلگەن. ولاردى ۇيسىندەردىڭ قالىپ قويعان بولىگى دەۋدىڭ قيسىنى جوق. ويتكەنى، قىتايلىقتار باتىس كورشىلەرى – تۇرىكتەردىڭ مەكەنىن جەتىك بىلە الماعان. تەك، وزدەرىنە جاقىن ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستا بولعان تۇرىكتەر تۋرالى مالىمەتتەر جيناعان. تۇرىكتەر ءوز جەرلەرىنە قىتايلىقتاردى جىبەرمەگەن. قىتايمەن شەكارالاس كىشى يۋزىلەر تيبەت حالىقتارىمەن ارالاسىپ، ءوزارا باۋىرلاس بولعانى تۋرالى دا دەرەكتەر كەزدەسەدى.كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى رۋلار مەكەندەگەن تايپالاردىڭ ەرتەدەن كەلە جاتىرعانى داۋسىز، بۇل جونىندە ازدا بولسا، دەرەكتەر بار ياعني، جۇڭگو دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، انتيكالىق زاماندا ورتالىق ازيادا مەكەندەگەن تۇرىكتەردىڭ اراسىندا كىشى جۇزدەردىڭ بولعانىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. ولار سان جاعىنان دا از بولماعان. كىشى جۇزدەردىڭ اتتى اسكەرىنىڭ سانى 10000-نان – 12 000-عا دەيىن بولعانىنا قاراعاندا، ولاردىڭ حالقىنىڭ سانى دا اجەپتەۋىر بولعانعا ۇقسايدى. ولار بىردە تيبەتتىكتەرگە، بىردە قىتايلىقتارعا كومەك بەرىپ تۇرعانى ايتىلعان. سوعان قاراعاندا، كىشى جۇزدەر  وزدەرىنىڭ جاۋىنگەرلىگىمەن ەرەكشەلەنگەندىكتەن، كورشىلەرى ولارمەن ساناسىپ وتىرعانى بايقالادى.

ورتا ءجۇز تۋرالى انتيكالىق جانە ەرتەدەگى ورتا عاسىرلارداعى تاريحي دەرەكتەردە كەزدەسپەيتىندىكتەن، جوعارىدا تەك ۇلى جانە كىشى جۇزدەرگە  توقتالدىق. ورتا ءجۇز بويىنشا ەرتەدەگى مالىمەتتەردى تەك قازاق اۋىز ادەبيەتىندە، رۋ، تايپا شەجىرەلەرىندە كەزدەسەدى. بارلىق قازاق حالقىنىڭ گەنەولوگياسىن ءۇش ارىستان تاراتادى: اق ارىس (ۇلى ءجۇز)، جانارىس (ورتا ءجۇز) جانە بەكارىس (كىشى ءجۇز). جۇزدەردىڭ جايلاسعان مەكەندەرى گەوگرافيالىق تۇرعىدان عانا ايتىلىپ، ورتا ءجۇزدىڭ  وسى كۇنگى ورتالىق قازاقستاندى مەكەندەگەنى باياندالادى. بۇل ءجۇز تۋرالى جازبا دەرەكتەر رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاقستاندى وتارلاستىرۋىمەن بايلانىستى ايتىلادى. اسىرەسە،  حVءىىى ع.  ءبىرىنشى جارتىسىنان باستاپ، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كەلگەن رەسەي ديپلوماتتارىنىڭ، مەن ساياحاتشىلارىنىڭ  جازىپ قالدىرعان  دەرەكتەرىندە ورتا ءجۇزدىڭ تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەردى كەزدەستىرەمىز. ولاردىڭ اراسىندا ا.ي.تيەۆكەليەۆ ءوزىنىڭ قاعازعا تۇسىرگەن  دەرەكتەرىندە ورتا ءجۇزدىڭ  رۋ، تايپالارعا ءبولىنىپ جايلاسقان مەكەندەرىنە توقتالعان. ورتا ءجۇز  قازاقتارى التى تايپالاردان قۇرىلعان: ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاق، قوڭىرات، قىپشاق (5). بۇل ساياساتكەردەن باسقا دا رەسەيدەن قازاقستانعا كەلگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە قازاق حالقىنىڭ جۇزدەرگە ءبولىنۋى تۋرالى ازدى –كوپتى مالىمەتتەردى كەزدەستىرەمىز. ءبىراق ولاردىڭ قالدىرعان  دەرەكتەرىنە سىن كوزبەن قاراپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ پايدالانعان ابزال. ويتكەنى، قازاق حالقىنىڭ جۇزدەرگە بولىنۋلەرىنە قۋاتتى كورشىلەرىمىز – جوڭعار حاندىعى باستاعان حيۋا، قوقاندىقتار جانە ورىس جانە جۇڭگو پاتشالىقتارىنىڭ الىستى بولجاعان بيلەۋشىلەرىنىڭ ىقپالدارى از بولماعان. بۇل ماسەلەلەر ءبىزدىڭ بولاشاقتاعى زەرتتەۋلەرىمىزگە نەگىزگى وبەكتى بولادى دەگەن ويدامىز. ول ءۇشىن مۇراعات جانە باسقا دا زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنە ناقتى سۇيەنەمىز – دەپ، ويلايمىز. ولار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن، ءدىلىن بىلمەگەن، تەك كورگەن – ەستىگەندەرىمەن شەكتەلىپ، ونى قاعازعا ءتۇسىرىپ قالدىرعان. بۇنداي كەمشىلىكتەر  ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگەنە ءتان. سولاي بولسا دا، وسى دەرەكتەردىڭ قۇندى تۇستارىن دۇرىس پايدالانۋىمىز قاجەت.

ەندى ورتا ءجۇزدىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى ءوز پىكىرىمىزدى ورتاعا سالايىق.ورتا ءجۇز  تاريحى مونعول يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋىنان كەيىن، جالپى تۇرىكتەردىڭ ءوزارا ەنشى الىسىپ، جەكە  -جەكە حالىق بولىپ ءبولىنىپ شىعۋىمەن   بايلانىستى قاراعان ءجون. قازاقتار دا ءوزىنىڭ ەجەلدەن مەكەندەگەن جەرىنە يە بولىپ، ورتالىق ازيانىڭ قاق ورتاسىنداعى ەجەلگى مەكەنىندە شاڭىراق كوتەردى. ءحىVع. اياعىندا قازاقتار قارا شاڭىراقتىڭ، كەڭ بايتاق ۇلكەن جەردىڭ يەسى بولدى. ونى ءوزىنىڭ وتانىنا اينالدىرعان قازاقستان (قازاق ەلى)  دەگەن قاسيەتتى اتپەن كەلە جاتىر. وسىنداي ۇلان  -عايىر  جەر تەك  قازاق حالقىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن. باسقا ءبولىنىپ شىققان قانداستارىمىزدىڭ بىرەۋىندە دە  وسىنداي  كەڭ جەر جوق. تۇرىك الەمىنىڭ ەڭ قۇندى، اسىل  قاسيەتتەرىن، ءدىلىن  ساقتاپ قالعان قازاق حالقى. سوندىقتان، ەرتەدەگى «التى الاش» كەزىندە جۇزگە  ءبولىنۋ ءداستۇرىن ساقتاپ، قازاقستان جەرىن  تابيعي –گەوگپافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە  يكەمدەلىپ، ۇشكە ءبولىنىپ تىرشىلىك ەتكەن. بۇل جۇزدەر  جەرلەرىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىكتەرىن  جەتىك مەڭگەرىپ، سولارعا يكەمدەلىپ   قونىستانعان جانە نەگىزىنەن كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى، قوسىمشا زاتتاي جانە رۋحاني مادەنيەتتەردى جالعاستىرىپ، ونى ۇزدىكسىز دامىتىپ وتىرعان.قازاق جۇزدەرىنىڭ ءبولىنۋى تەك تابيعي –گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي بولىپ، رۋلار مەن تايپالار وزدەرىنىڭ ەرتەدەن مەكەن ەتكەن ايماقاتىرىندا تىرشىلىگىن جالعاستىرا بەرگەن. ورتا ءجۇزدىڭ قۇرامىنداعى قىپشاقتار، ارعىندار، نايماندار، قوڭىراتتار، كەرەيلەر، ۋاقتار وزدەرىنىڭ قۇتتى قونىستارىندا انتيكالىق جانە ەرتەدەگى ورتا عاسىردان باستاپ  مەكەندەگەن. الايدا، ولاردىڭ كوپشىلىك بولىگى ەرتەدە ۇلى ءجۇزدىڭ وداعىنا كىرگەن بولسا، قالعاندارى كىشى ءجۇزدىڭ ىشىندە ارالاسىپ، بىرگە جاساعان. وسى ءتارتىپ  موڭعول يمپەرياسىنىڭ ىدىراعان كەزەڭىنە دەيىن ساقتالعان.كەيىنگى كەزدە ورتا ءجۇز بويىنشا جاڭا دەرەكتەر جينالىپ، ءبىزدىڭ بۇل پىكىرلەرىمىز تولىقتىرىلار دەگەن ۇمىتتەمىز. جوعارىداعى كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا،  ب.ز.ب. Vءىى ع عاسىرلاردا ورتالىق ازيانى جۇزدەرگە ءبولىنىپ، تۇرىكتەر مەكەندەگەن. جۇزدەردىڭ پايدا بولۋىنا شىڭعىس حان ۇرپاقتارى، ياعني قازاق حالىقتارىنىڭ ىشىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەشبىر رۋ – تايپالارعا ەڭبەي كەلە جاتىرعان جەكە الەۋمەتتىك جىك – تورەلەر مەن سۇلتانداردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنىن ەسكەرۋىمىز قاجەت – اق. ۇلى جۇزگە ورتالىق ازيانىڭ وڭتۇستىك – شىعىس ايماقتارىنا كىرەتىن ۇلانعايىر جەرلەر كىرىپ، شىعىسى قىتايمەن، وڭتۇستىگى اۋعانىستان، ۇندىستانمەنەن شەكتەسكەن. اتتارى  اتالعان  ايماقتاردا ەرتە زاماندارعا قاڭلى جانە ءۇيسىن مەملەكەتتەرى ۇزاق جىلدار ءوز ۇستەمدىكتەرىن جۇرگىزگەن. ۇلى جۇزگە قاراعان جەرلەردە ەجەلدەن وتىرىقشىلىق باسىم بولىپ، تابيعي –گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى سۋارمالى ەگەنشىلىك كەڭ ءورىس العان. ب.ز.ب. ءىى عاسىردا ۇلى ءجۇزدىڭ جەرىنەن شىعىستان باتىسقا قاراي ۇلى جىبەك جولى ءوتىپ، سان الۋان ەلدەردىڭ ءوزارا قارىم –قاتىناستارىن قالىپتاستىرعان. بۇل پىكىرلەردى دالەلدەيتىن جازبا جانە ارحەولوگيالىق دەرەكتەر جەتكىلىكتى. سوندىقتان دا، بۇل ايماقتار وتىرىقشى وركەنيەتتىڭ مەيلىنشە دامىعان باي ولكەسى بولىپ سانالادى. (6)ۇلى ءجۇز اۋماعىنا سىرداريادان باستاپ، جەتىسۋ جەرى تۇگەل كىردى. ونىڭ قۇرامىنا ءۇيسىن، قاڭلى، دۋلات، البان، سۋان، سىرگەلى، ىستى، وشاقتى، شاپىراشتى، جالايىر، شانىشقىلى، قاتاعان ت.ب. رۋ – تايپالار كىرەدى. ورتا ءجۇز ورتالىق قازاقستان اۋداندارى مەن سولتۇستىك – شىعىس قازاقستاننىڭ ءبىر بولىگىن الىپ جاتتى. وعان قىپشاق، ارعىن، نايمان، قوڭىرات، كەرەي، ۋاق تايپا - رۋلارى ەندى. كىشى ءجۇزدىڭ مەكەنى – سىرداريانىڭ تومەنگى جاعى، ارال تەڭىزىنىڭ جاعالاۋى، كاسپيي ويپاتىنىڭ تەرىسكەي بولىگى. ونى كەلەسى تايپالار وداعى – ءالىم ۇلى (قاراكەسەك، قاراساقال، كەتە، ءتورتقارا، شومەكەي، شەكتى)؛ باي ۇلى (اداي، الشىن، جاپپاس، الاشا، بايباقتى، بەرىش، ەسەنتەمىر، قىزىلقۇرت، شەركەش، ىسىق، تاز، ماسقار)؛ جەتىرۋ (تابىن، تاما، كەردەرى، جاعالبايلى، كەرەيت، تەلەۋ، رامادان) قۇرادى.ءاربىر ءجۇزدىڭ تايپالارى جالپى شارۋاشىلىق مۇددەلەر نەگىزىندە توپتاسقان، ءوز شەكاراسىندا ەكونوميكالىق جاعىنان وقشاۋلانعان ەدى. ولاردىڭ ءتىلى، ماتەريالدىق تۇرمىس مادەنيەتى جاعىنان دا، بيولوگيالىق – گەنەتيكالىق تۇرعىدان دا باسقا جۇزدەردىڭ تايپالارىنان ەشبىر ايىرماشىلىعى بولعان جوق.  مۇنى انتروپولوگ عالىمدار الدەقاشان دالەلدەگەن. XIV – XV عاسىرلاردا بۇل تايپالار تۇركى تەكتەس حالىق بولىپ توپتاستى دا، كەيىن «قازاق» دەگەن ەتنيكالىق ورتاق اتاۋعا يە بولدى، ءسويتىپ حالىقتىڭ قالىپتاسۋ پروسەسى اياقتالادى. كونە زامانداردان بەرى، ورتالىق ازيانىڭ سولتۇستىك جانە باتىس ايماقتارى كىشى جۇزگە قاراعان. ونىڭ باتىسى قاراتەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنان،  شىعىستا قىتايمەن جالعاسىپ جاتقان جەردە، ەرتەدەگى ساق (سكيف) پەن عۇنداردىڭ  ۇرپاقتارى مەكەندەپ، كىشى جۇزگە قاراعان. ءبىز توقتالىپ وتىرعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، حۋندار مەن قىتايلىقتاردىڭ اراسىندا ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني قارىم – قاتىناستار مەيلىنشە كۇشتى بولعان. سەبەبى، ەكى ەتنيكالىق توپ جۇڭگو ەلىنىڭ باتىس كورشىسى بولعان.  جۇڭگو دەرەكتەرىندە بۇلار تۋرالى  دەرەكتەردىڭ مول ەكەنىن  جوعارىدا ايتقانبىز. قىتايلىقتار ەڭ جاقىن كورشىلەرىن جاقسى بىلگەنمەن، باتىس، وڭتۇستىك ايماقتاردى مەكەندەگەن تۇرىكتەردى  جەتىك بىلە بەرمەگەن. عۇندار كەزىندەگى  قىتايدىڭ باتىسىن، ياعني شىعىس تۇركىستاندى مەكەندەگەن كىشى جۇزدەر، باتىستان  - شىعىسقا سوزىلىپ قونىستانعان بولگار، پەچەنەك، قىپشاقتاردىڭ شىعىس بولىگى دەگەن پىكىرگە كەلۋگە بولادى. كىشى ءجۇزدىڭ قونىستانعان  ايماقتارىنىڭ  وزدەرىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى مول. وتە  كەڭ ايماقتا مالدى مىڭداپ ءوسىرىپ، ەگىنشىلىكتىڭ كوپشىلىگى جاڭبىردىڭ بەرەتىن ىلعالىنا نەگىزدەلىپ دامىتقان. بۇل جەردى مەكەندەگەن تۇرىكتەر ەجەلدەن قىستاۋى مەن جايلاۋلارىن قولايلى جەرگە ورنالاستىرىپ، وزدەرىنىڭ كوپ سالالى شارۋاشىلىعىن دامىتىپ وتىرعان.  كىشى ءجۇز تۇرىكتەرى دە ەرتەدەن ۇلكەندى –كىشىلى مەملەكەتتىكتەرگە ءبولىنىپ تىرشىلىك ەتكەنىن ايتقان ەدىك. ولاردىڭ ىشىندە يمپەريا دارەجەسىنە جەتكەن عۇندار مەن كوك تۇرىكتەر بولعانى الىمگە بەلگىلى.  ولاردىڭ تۇراقتى مەكەندەرى مەن قالالارى دا بولعانىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر دالەلدەيدى. عۇن  يمپەرياسى كەزىندە قىتايلىقتار ۇلى قورعانىن سالۋعا ءماجبۇر بولعانى تاريحتا مويىندالعان.(7)سونىمەن،  انتيكالىق زاماندا تۇرىكتەردى «التى الاش» كەزىندە، ورتالىق ازيانىڭ تابيعي –گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگىنە قاراي ەكى ايماققا ءبولىپ قونىستانعانىن بايقايمىز. ۇلى جانە كىشى جۇزدەر بارلىق تۇرىك تىلدەس ەتنيكالىق بولىمدەردىڭ ءبارىن قامتيتىن «التى الاش» ۇعىمىنا كىرگەن قانداستارىمىز  ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستا بولعاندىقتان، قاجەتتى جاعدايدا «تۇرىكتىڭ كوكتۋىنىڭ» استىنا جينالعان. وسى بىرلىكتى ساقتاۋ وڭاي بولماعان. ونى ورنىقتىرۋ ءۇشىن  عۇن يمپەرياسىنىڭ كوسەمدەرى تۇمان حان، ونىڭ ۇلى مەتە، كوك تۇرىكتەر كەزىندەگى بىلگە قاعان قاجىرلى، قايراتتى كۇشتەر جۇمساعان.

بۇل تاريحي تۇلعالار ءوز ماقساتتارىنا جەتىپ، يمپەريا قۇرعان. ءبىراق، بۇل ۇلى كۇشتەر ۇزاققا بارماي، تۇرىكتەر ۇلكەندى –كىشىلى مەملەكەتتەرگە بولىنگەندىكتەن، السىرەپ، سىرتتان تيگەن قۇرالدى كۇشتەرگە قارسى تۇرا الماي، ەلىن، جەرىن قورعاۋدا، تالاي قيىنشىلىقتاردى باستارىنان وتكەرگەنىن  تاريح بىلەدى. ولاي بولسا ءبىز جان−جاقتى زەرتتەلگەن بۇل تاقىرىپ تولىعىمەن ءوز شەشىمىن تاپتى دەپ ءالى دە بولسا ايتا المايتىن كورىنەمىز.  شەجىرە ءار ادامنىڭ جوعىن تاۋىپ بەرەدى، اتا – باباسىنىڭ ەرلىگىن، تەكتىگىن، ءوز مۇددەسىن ۇلت مۇددەسىنە مۇرا قالدىرعان جاندار ەكەنىن كورسەتەدى. شەجىرە – ۇلتتىق شەجىرە بولۋى كەرەك، ول ءار ادامنىڭ شىعۋ تەگى ارقىلى بۇكىل قاۋىمدى، حالىقتى تانىستىرۋ ارقىلى تابىستىرۋى كەرەك. قازاق ەلى ءالى رۋلىق سانادا ءجۇر، سوندىقتان دا ۇلتتىق دەڭگەيگە شىعۋ كەرەك. شەجىرە ەندەشە ۇلتتىڭ رۋعا، تايپاعا، ارىسقا، جۇزگە ءبولىنۋى ءۇشىن ەمەس، ۇلتتىق سانانى قالىپتاسىرۋعا باعىتتالعان. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» - دەگەن قاناتتى ءسوز بارشاعا ءمالىم بولسا دا، بارلىق حالىقتىڭ بىرلىگىن ساقتاۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنى بەلگىلى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. كازاحستان ۆ XV– XVIIIۆۆ. 1969 گ. 59 ستر.
2. ي.گ. اندرەيەۆ. وپيسانيە سرەدنەي وردى كيرگيز – كايساكوۆ. 1998 گ. ب. يرمۋحانوۆ. ك ۆوپروسۋ و پرويسحوجدەنيي كازاحسكوگو نارودا. 2012 گ. 295 – بەت
3. ۆ. ۆەليامينوۆ – زەرنوۆ. يسسلەدوۆانيە و كاسيموۆسكيح سارياح ي ساريەۆيچاح. 1863گ.
4. ي. اندرەيەۆ. كورسەتىلگەن ەڭبەك، 51 – بەت
5. ي. اندرەيەۆ. كورسەتىلگەن ەڭبەك. 297 – بەت
6. گۋميليەۆ. وت رۋسي ك روسسيي. 2007 گ. 317 – 321 ستر.
7. جۇڭگو تاريحى. 2001 ج. 48 – بەت

---