شەشەندىك ونەر - ۇلت قازىناسى
ەڭ الدىمەن "شەشەن" ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا توقتالا كەتسەك. بۇل ءسوز قازاق تىلىندە ەرتەدەن قولدانىلىپ كەلە جاتىر. "شەشەن" ءسوزىنىڭ ماعىناسى سوزدىكتەردە "ءتىلمار، ءتىلۋار، سوزگەر، تاپقىر" سوزدەرىمەن بايلانىستىرىلادى. سونىمەن قاتار، "شەشەن" - "ءساسان" ءسوزى قىرعىز، قالپاق، وزبەك تىلدەرىندە دە قازاق تىلىندەگىدەي ماعىناعا، كەيدە "مەرگەن، ءدال تيگىزەتىن" دەگەن ماعىناعا يە. وزبەك تىلىندە "چەچەن" ءسوزى - ۇستا، شەبەر، تۋۆا تىلىندە - ادەمى، كوركەم، ال قالماق تىلىندە "كاكان" - دانىشپان، اقىلگوي، دانا دەگەن قوسىمشا ماعىنالارى بار. ال حالىقارالىق تەرميندەرگە "شەشەن" - "وراتور" دەپ اتالادى. وراتور لاتىن تىلىندە "orare" - ايتۋ، سويلەۋ سوزىنەن شىققان. ورىس عالىمى دالدىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە "وراتور - قىزىل ءسوز، سوزشەڭ ادام، سويلەۋ شەبەرى" دەپ تۇسىندىرىلەدى. ياعني، شەشەن دەگەنىمىز - ويعا ۇشقىر، سوزگە تاپقىر، سويلەۋگە ۇستا جانە ءبىلىمدى ادام.
شەشەندىك سوزدەردى زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى - شەشەندىكتانۋ، حالىقارالىق تىلدە "ريتوريكا". ەسكى گرەكتەر ريتوريكانى "سەندىرۋ ونەرى" دەپ ەسەپتەگەن. ريم وركەنيەتى كەزىندە ريتوريكا دەپ "شەشەن سويلەۋ ونەرىن" ايتقان. ال ورتاعاسىردا "ءسوزدى اسەمدەۋ ونەرى" دەگەن اتقا يە بولعان. ريتوريكا ەجەلگى گرەكيادا ب.ز.د IV - V عاسىرلاردا پايدا بولىپ، II - III عاسىرلاردا جۇيەلى قالىپتاستى. نەگىزگىن سالعان گرەك وراتورى پروتاگور بولىپ ەسەپتەلەدى. تاريحقا ۇڭىلسەك بۇل ونەردىڭ دامۋىنا افينى مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى سولوننىڭ زاڭى سەبەپ بولىپتى. زاڭ بويىنشا ءاربىر ازامات سوتتا ءوز مۇددەسىن ءوزى قورعاۋى ءتيىس بولدى. ناتيجەسىندە ءوز قۇقىعىن قورعاي ءبىلۋى ءۇشىن ءتىپتى مەكتەپتەردە ارنايى ءپان ەنگىزىلگەن كورىنەدى. دۇنيە جۇزىنە ايگىلى شەشەندەر پروتاگور، دەموسفەن، سيسەرون، كۆينتيليان بولعان.
م.ۆ.لومونوسوۆتىڭ 1748 جىلى باسىلىپ شىققان "شەشەندىككە قىسقاشا باسشىلىق" اتتى ەڭبەگى بۇل ونەردىڭ رەسەيدە دامۋىنا جول اشتى.
سولون زاڭىنا ۇقساس زاڭ "جەتى جارعى" قازاق ەلىندە دە بولعان. الايدا قازاق شەشەندىك ونەرى اۋىزشا جاتتالىپ تاراتىلعاندىقان پايدا بولعان ۋاقىتىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. بىزگە جەتكەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك قازاق شەشەندەرىنىڭ اتاسى - جيرەنشە شەشەن. "تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءسوز اتاسى مايقى بي" دەگەن ءسوز دە بار. سوندا قازاقتىڭ شەشەندىك ءسوز ونەرى XII - XIII عاسىرلاردا مايقى بي مەن اياز بيدەن باستاۋ الادى، جيرەنشە شەشەن مەن اسان قايعى ارقىلى قالىپتاسىپ، كەيىنگى بي - جىراۋلار ارقىلى جالعاسادى. قازاقتىڭ شەشەندىك ءسوز ونەرىن وزگە جۇرتتىڭ اتاقتى ادامدارى جوعارى باعالادى. مىسالى، اكادەميك ۆ.ۆ.رودلوۆ: " قازاقتار مۇدىرمەي، كىدىرمەي ەرەكشە ەكپىنمەن سويلەيدى. ويىن ءدال، ايقىن ۇعىندىرادى. اۋىزەكى سويلەپ وتىرعاننىڭ وزىندە، سويلەگەن سوزدەرى ۇيقاسپەن، ىرعاقپەن كەلەتىندىگى سونشالىق، بەينە ءبىر ولەڭ ەكەن دەپ قالاسىڭ" ،- دەپ كورسەتەدى. شەشەندىك ونەردى زەرتتەۋدە ءال-فارابيدەن ابايعا دەيىن، كەيىنىرەك ش.ءۋاليحانوۆ، ى.التىنسارين، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.اۋەزوۆ، س.سەيفۋللين سەكىلدى كوپتەگەن ازاماتتار ەرەن ەڭبەك ەتتى.
سونىمەن شەشەندىك تاريحىندا ۇنەمى تۋىنداپ وتىراتىن سۇراق: "شەشەن بولۋدى ۇيرەنۋ مۇمكىن بە الدە شەشەن بولۋ تۋما تالانت پا؟". بۇل كەزدە وي ەكى تاراپقا بولىنەدى: ءبىرى تۋما تالانت دەپ ەسەپتەسە، ەندى ءبىرى ۇيرەنۋگە بولاتىندىعىن ايتىپ جاتادى. وسى تۋرالى مارك تۋليي سيسەرون: " اقىن بولىپ تۋادى، شەشەن بولىپ شىعادى" دەگەن پىكىر قالدىرعان. ءبىراق ا.ف.كونيدىڭ ويىنشا: "شەشەندىك پەن كوپشىلىك الدىندا سويلەۋ - ەكى ءتۇرلى زات. شەشەندىك ادامنىڭ تابيعاتىنان بار تالانت بولسا، كوپشىلىك الدىندا سويلەۋ - ۇزدىكسىز ىزدەنىس پەن ەڭبەك ناتيجەسى". ەندى تاعى دا تاريح بەتىنە ۇڭىلسەك، گرەك شەشەنى دەموسفەننىڭ تىلىندە مۇكىسى بولعان ەكەن. سوندا دا ول ءوز ءتىلىن جاتتىقتىرىپ،سول كەزدىڭ شەشەندىك سوزدەرىن جاتتاپ، قايتالاپ، زور كۇش - قايرات جۇمساۋى ارقاسىندا زامانىنىڭ اتاقتى شەشەندەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. ياعني، ادامعا ەڭ الدىمەن نيەت قاجەت، كەيىن قايراتىڭ جەتكىلىكتى بولۋى شارت.
قورىتىندىلاي كەلگەندە، قازاق ەلى قانشاما عاسىرلار بويى ساقتاعان شەشەندىك ونەرى - ۇلتىمىزدىڭ اسىل قازىناسى.كەز كەلگەن ادام شەشەن بولا المايدى، تەك شىن جۇرەكتەن قالاپ، تالماي ەڭبەك ەتىپ، كوپ ىزدەنسە عانا بارلىعىنا قول جەتكىزۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەستەن شىعارماعان ءجون.
ەرگەش ارايلىم
You Might Also Like
-
اتادان ۇل تۋسا يگى، اتا جولىن قۋسا- دەپ بابالارىمىز بەكەر ايتپاعان. ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز ءسوزدىڭ مايىن تامىزعان ءتىلماش شەشەندەر بولعان. جايل...
-
ادام ءومىرى ءۇشىن ماڭىزى جوعارى ماماندىقتارمەن قاتار كۇنكورىس پەن قىزىعۋشىلىق ناتيجەسىندە پايدا بولعان ماماندىقتار دا جەتەرلىك. سونىمەن، ماماندىق تاڭداۋدا نەگە ءمان بەرگەن دۇرىس؟ قاتەلەسكەن جاعدايدا ن...
