InfoHub Logo

ادەتتە قازاق پروزاسىن سپانديار كوبەيەۆتىڭ «قالىڭ مال» رومانىنان باستايدى. حرونولوگيالىق جاعىنان وعان داۋ ايتقىمىز كەلمەيدى. ءبىراق تازا حرونولوگيا ءسوز بولسا — ودان بۇرىنىراق تا باسپا ءسوز بەتىنە جاريالانعان شاعىن جانرداعى پروزالار تابىلىپ ءجۇر. جانە دە سول اڭگىمەلەردىڭ كوركەمدىك ءبىتىمى ءتاپ-تاۋىر، ادەبي ساۋاتتى. «قالىڭ مالعا» ىلەسە شىققان. ب. ءمايليننىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى»، م. اۋەزوۆتىڭ العاشقى اڭگىمەلەرى، س. تورايعىروۆتىڭ «قامار سۇلۋى» جانە دە قازىرگى وقۋشىعا بەيماعلۇم كەيبىر تۋىندىلاردى اتاۋعا بولادى. بۇلار قازاق پروزاسىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارى.

ءبىزدىڭ قازاق پروزاسىنىڭ باس جاعىنا ۇڭىلگەندەگى ماقساتىمىز جەكە شىعارمالار مەن اۆتورلاردىڭ قايسىسى بۇرىن، قايسىسى سوڭ شىققانىن انىقتاپ، سونى تارتىپكە كەلتىرۋ ەمەس. جاڭا تۋا باستاعان جاس پروزا العاش قادامىندا دۇنيەگە نە اكەلدى، قانداي كوركەمدىك، يدەيانىڭ كرەدوسىن ۇسىندى؟ ونىڭ كەلەشەكتە دامىعان وسكەلەڭ تەندەنسيالارى قايسى ەدى؟ ازعانا مىسال توڭىرەگىندە وسى ماسەلەگە كوڭىل اۋدارا كەتكىمىز كەلەدى.

العاشقى تۋا باستاعان قازاق پروزاسىنىڭ بىزگە ءدال بۇگىن دە ۇلگى بولارلىق تاماشا ءبىر قاسيەتى — ونىڭ ارقالاعان ازاماتتىق جۇگىندە. سول «قالىڭ مال»، «قامار سۇلۋ»، «شۇعانىڭ بەلگىسى» — ەڭ الدىمەن سول كەزدەگى قازاق ومىرىندەگى ەڭ قيتىعىنا جەتكەن، «اۋرۋ» ماسەلە كوتەردى. باس بوستاندىعىن، ار نامىس ەركىندىگىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ، فەوداليزمنىڭ توزىعى جەتكەن سالتىنا قارسى شىقتى. وسى جاقسى ءداستۇردى — تۇڭعىش قادامىنان-اق قازاق ادەبيەتىنە جارىق جۇلدىز بولىپ ەنگەن مۇحتار اۋەزوۆ ءارى قاراي دامىتىپ، ىلگەرىلەتىپ اكەتتى. «قورعانسىزدىڭ كۇنى» مەن «قاراش-قاراش وقيعاسى» جاس قازاق پروزاسىنىڭ ازاماتتىق داۋسىن ودان ءارى شىڭداپ، ونىڭ الەۋمەتتىك مازمۇنىن تەرەڭدەتە ءتۇستى. وسى ەكى تاماشا شىعارمادان تەك الەۋمەتتىك قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قازاق ادەبيەتىندەگى كوركەمدىك جاڭا ارنا باستالادى. وسىدان باستاپ جاس پروزا ءومىردى رەاليستىك شىنشىل تۇرعىدان قامتىپ قانا قويماي، ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە دە ۇڭىلە باستايدى. ومىردەگى ءار ءتۇرلى قۇبىلىستاردى، ادام تاعدىرلارىن كورسەتىپ، تولىپ جاتقان سۋرەت، ءمۇسىن جاساۋمەن عانا شەكتەلمەي، تۇڭعىش رەت پسيحولوگيالىق، پورترەت جاسايتىن دارەجەگە كوتەرىلەدى. جاس پروزاعا وسى پسيحولوگيالىق ارنانى مىقتاپ ەنگىزۋ ءۇشىن جومارت تالانت نەشە ءتۇرلى تاجىريبەلەرگە دە بارادى. «قارالى سۇلۋ» اڭگىمەسى ادام پسيحولوگياسىنىڭ نەشە ءتۇرلى قۇبىلىستارى مەن قالتارىستارىن، ادامنىڭ جان سەزىمىمەن قوسا ءتان سەزىمىنىڭ دە قۇبىلمالى، لۇپىلدەگەن نازىك سىرلارىن اشۋعا ارنالعان. بۇل اڭگىمەنىڭ بارىنەن بۇرىن جاس ادەبيەت ءۇشىن پەداگوگيكالىق ءمانى زور. ول كوزىن جاڭا اشىپ كەلە جاتقان بالاڭ پروزانى رەاليستىك نازىك سۋرەتكەرلىككە، پسيحولوگيالىق قۇبىلىستى ءدال بەرە بىلۋگە، قىسقاسى جالپى كوركەمدىك ساۋاتتىلىققا ۇيرەتتى. «كوكسەرەك» اڭگىمەسىن دە وسى الۋانداس باعالار ەدىك. ويتكەنى ول دا مولتىلدەگەن تابيعات، حايۋانات سۋرەتتەرىمەن قوسا، ادام پسيحولوگياسى مەن ادام تابيعاتىنىڭ وزگەشە ءبىر جاقتارىن اشىپ بەردى. وسى سوڭعى ەكى اڭگىمەنىڭ العاشقى اتالعان ەكى شىعارمانى («قورعانسىزدىڭ كۇنى»، «قاراش-قاراش»)، الەۋمەتتىك مازمۇنى تەرەڭ بولماعانمەن، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ ساۋاتىن اشىپ، شەبەرلىككە باۋلۋ جولىنداعى الاتىن ورنى ايرىقشا سياقتى.

تالانتتى جازۋشى جەكە شىعارمالارىنىڭ عانا كوركەمدىگى مەن تەرەڭدىگىن ويلاۋمەن شەكتەلمەي، بۇكىل حالىق ءومىرىنىڭ سان قيلى سالالارىن، ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ جان-جاقتى قىرلارىن، ايتەۋىر قازاق دەگەن ەلدىڭ ءومىرىن كەڭىرەك تە، تەرەڭىرەك قامتۋعا بوي ۇرادى. ول قىر ومىرىنەن سەريالى ەتيۋدتەر جاساپ، اۋىل تۇرمىسى، ەل تىرشىلىگى، قالاعا جاڭا سىڭىسە باستاعان قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ ءومىرى جايلى اڭگىمەلەر جازادى. ءسويتىپ جەكە ءساتتى اڭگىمەلەر جازىپ قانا قويماي — ءوزىنىڭ جاستىق شاعىمەن تۇستاس زاماننىڭ جاپ-جاقسى پانوراماسىن دا اشىپ بەرەدى.

قازاق، ادەبيەتىندە ءوز الدىنا ءبىر ءداۋىر بولعان اۋەزوۆ پروزاسى وسىلاي باستالادى.

ول پروزانىڭ كەيىنگى قازاق ادەبيەتىنە ايرىقشا اسەر ەتكەن وزىندىك سيپاتى بار. اۋەزوۆ پروزاسىنىڭ الدىمەن كوزگە تۇسەتىن قاسيەتى — بيىك مادەنيەتى. جازۋشى ەۆروپا ادەبيەتىنىڭ دارەجەسىن ەركىن مەڭگەرگەن. ەڭ وزىق ادەبيەتتەردىڭ بيىك مادەنيەتىن ءوز بويىنا ءسىڭىرىپ، رەاليستىك ءادىسىن تولىق يگەرگەن. ال ناعىز عاجابى جازۋشى ورىس جانە ەۆروپا ادەبيەتىنەن وسىنشا ءنار الا تۇرا، ەشكىمگە ەلىكتەپ، ىعىندا كەتپەيدى. ونىڭ كوركەمدىك قۇرالدارى، ءسوز كەستەسى، سۋرەتتەگەن ءومىر قۇرىلىستارى، ادام بەينەلەرى وزگە حالىققا ۇقساماس قازاقى سيپاتتى تانىتقانى ءوز الدىنا، ءتىپتى جاس اۋەزوۆتىڭ تالانت تابيعاتىنىڭ ءوزى شىنايى حالىقتىق، ۇلتتىق ەكەنى كورىنىپ تۇر. ول بۇگىنگى ادەبيەتىمىزگە قازاقتىڭ حالىق تۆورچەستۆوسىنىڭ ەپيكالىق كەڭدىگىن، رومانتيكالىق كوتەرىڭكىلىگىن، ليريكالىق نازىك سازدى اۋەنىن الا كەلدى، ونىڭ شىعارماسىندا حالىق ونەرىنىڭ مىڭ سان قۇبىلىپ، قۇلپىرىپ تۇراتىن بوياۋ سيقىرى مەن وت ەكپىندى تەگەۋرىنى جانە بار.

ال، اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ ءتىلى ءالى دە تالاي-تالاي تەرەڭ زەرتتەۋلەردى كەرەك ەتەدى. اۋەزوۆ تۇڭعىش تۋىندىسى «ەڭلىك — كەبەكتەن» باستاپ، جوعارىدا اتالعان جانە دە باسقا كوپتەگەن اڭگىمەلەرىندە، پوۆەستەرىندە قىسقاسى اتاقتى «اباي جولى» ەپوپەياسىنا دەيىنگى بارشا شىعارمالارىندا قازاق ءتىلىنىڭ تاماشا ۇلگىسىن تانىتتى. قازاقتىڭ ەسكىدەن كەلە جاتقان شەشەندىك سوزدەرىنىڭ نە ءبىر اسىل ۇلگىلەرىن، بي سوزدەرىنىڭ ۇتقىر تاپقىرلىعىن، حالىڭ ءتىلىنىڭ وراسان مول بايلىعىمەن قوسا سۇلۋلىعى مەن وتكىرلىگىن، سىرتقى بەينە مەن ىشكى ويدى اۋدىرماي تۇسىرەتىن العىر شەبەرلىگىن، ادام كوڭىلىنىڭ ىستىق-سۋىعىن، نە ءبىر نازىك لەبىن جەتكىزە بىلەتىن تال جىبەكتەي جىڭىشكە ورامدىعىن اكەلدى. مۇحتار اۋەزوۆ شىن مانىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ كورولى بولاتىن. ءبىز وسى كىسىنىڭ شىعارمالارى ارقىلى ءوز ءتىلىمىزدىڭ بوياۋى مىڭ قۇبىلعان سۇلۋلىعىن، جىر ىرعاقتى سۇلۋ سازىن، تاۋسىلماس ءسوز بايلىعىن، شەكتەلمەس سۋرەتتەۋ مۇمكىندىگىن كورىپ قايران قالدىق. قازاق ءتىلىنىڭ، ەگەر شىنايى شەبەردىڭ اۋزىنان شىقسا، ايتىپ جەتكىزە الماس سىرى، سۋرەتتەپ ءناشىن كەلتىرە الماس قۇبىلىسى جوق ەكەنىن بىلدىك. ەگەر فانتازيامىزدىڭ كۇشى جەتسە قازاق ادەبيەتىن اۋەزوۆ شىعارمالارىنسىز — دۇرىسىراق ايتقاندا — سول شىعارمالاردىڭ ءتىلىسىز كوزگە ەلەستەتىپ كورەلىكشى. وندا ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ جالپى ۇڭىرەيىپ قالعانى بىلاي تۇرسىن، ءتىل بوياۋى دا كادىمگىدەي سولىپ قالار ەدى. ونىڭ ۇستىنە اۋەزوۆ ءتىلى — تەك ونىڭ شىعارمالارىن دا عانا ەمەس — بۇكىل قازاق پروزاسىنىڭ، قالا بەردى، قازاق ادەبيەتىنىڭ قان تامىرىنا تاراپ كەتكەن. ويتكەنى ءبىزدىڭ بۇگىنگى ادەبي ءتىلىمىزدى قالىپتاستىرۋدا ودان ءىرى تۇلعا بولعان ەمەس. سوندىقتان دا اۋەزوۆتەن ءتىپتى ءستيلى بولەك جازۋشىلاردىڭ ءوزى وسى الىپ ءتىل سيقىرشىسىنىڭ تاجىريبەسىنەن اتتاپ كەتە العان جوق.

ادەبيەتىمىزدىڭ شوقتىعىن شىعارىپ، ەڭسەسىن كوتەرىپ تۇرعان اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ بۇكىل اۋماعىن تۇگەل قامتىماي-اق جازۋشىنىڭ سوناۋ العاشقى قادامىنا — جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلدارداعى تۋىندىلارىنا كوز جىبەرسەك، بۇگىنگىنىڭ ءساتتى باستاماسىن، قازىرگى كەڭ داريانىڭ مولدىرەگەن باستاۋ بۇلاعىن ايقىن كورەمىز. مىسالى اۆتوردىڭ 1917 جىلى جازىلعان «ەڭلىك —كەبەك» تراگەدياسىنداعى ەسپەمبەت، ەسەن، كەڭگىرباي، كوبەي وبرازدارى وتكەن قازاق تۇرمىسىن كورسەتۋدەگى رەاليستىك كەڭ تىنىستىڭ باسى بولدى. جاس ادەبيەت اتتاپ وتە المايتىن وبراز جاساۋدىڭ، ءومىردى سۋرەتتەۋدىڭ جالاڭ، شارتتى سحەمالارىن بىردەن اتتاپ ءوتىپ، اۋەزوۆ وسى شىعارماسى ارقىلى قازاق ادەبيەتىن تولىسقان، ساۋاتتى ادەبيەت دارەجەسىنەن باستاپ كەتتى.

«قورعانسىزدىڭ كۇنىندەگى» جان تۇرشىگەرلىك شىندىق — جاڭا عانا قاز تۇرىپ، اپىل-تاپىل باسىپ كەلە جاتقان قازاق پروزاسى ەمەس، ءتىپتى كوپ عاسىر جاساپ كەمەلىنە كەلىپ تۇرعان ادەبيەتتەر ءۇشىن دە ماقتانىش بولا الار ەدى. وسى شاعىن اڭگىمە كەيىن تۋماق «اباي جولى» ەپوپەياسىنداعى قوداردىڭ قازاسىمەن ۇندەسىپ جاتسا، «قاراش-قاراشتاعى» باقتىعۇل ارەكەتتەرى بازارالى قيمىلدارىن ەسكە سالادى. بۇل ارادا «اۆتور ءوزىن-وزى قايتالاپ وتىر» دەۋدەن استە اۋلاقپىن. جوق، بۇل اۆتور باعىتىنىڭ، جازۋشى تەندەنسياسىنىڭ ۇزىلمەي جالعاسىپ وتىرعانى.

اۋەزوۆتىڭ جازۋشىلىق ءستيلىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ول قاشان دا ءوز شىعارماسىنا ەل ومىرىندەگى كەسەك، ءىرى وقيعالارىنا ارقاۋ ەتەدى. جانە سول وقيعالاردى جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەۋ ارقىلى قايتالانباس كەسەك تۇلعالار جاسايدى. جازۋشى ءداستۇرلى ماحاببات تاقىرىبىنا بارا قالعاندا نەشە الۋان سەزىمتال، نازىك، سىرشىل ليريكانى قۇيقىلجىتىپ بەرەدى. اسقان شەبەرلىكپەن سەزىم سۇلۋلىعىن جىرلايدى. ءبىراق قۇشتارلىققا ماس، سەزىمگە ەلجىرەگەن شىعىس عاشىقتارى ەمەس، ءوز باقىتتارى ءۇشىن كۇرەسكە دايار، اسقاق ويلى، ءورشىل جانداردىڭ بەينەسىن جاسايدى. شىنىندا دا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلدارداعى شاعىرمالارى، قازاق پروزاسىنداعى عۇمىرلى ۇلكەن ارنانىڭ باسى بولدى. بۇل ارنا قۇدىرەتتى رەاليزمدى بيىك رومانتيكامەن استاستىرىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە حالقىمىزدىڭ رۋحىنا ءتان جىرشىل دا سىرشىل ءليريزمدى ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىن ۇڭگىپ كورسەتەتىن پسيحواناليزگە جالعاستىردى. وسى جاعداي ءبىزدىڭ جاس پروزامىزدى ەكى قاتەردەن، ياكي ەكى ءتۇرلى باعىتقا قيعاش كەتىپ قالۋ قاۋپىنەن ساقتاندىردى. شىنىندا دا وسىنداي رەاليستىك كۇشتى ارنا تاپپاساق، جالاڭ رومانتيكاعا بوي ۇرىپ، جاساندى سحەماعا ءتۇسىپ كەتۋ ءقاۋپى بار ەدى. ەكىنشى جاعىنان حالقىمىزعا ءتان كوڭىل كوركى — كوتەرىڭكى رومانتيكادان بالاۋسا، بالعىن سەزىمدى ليريكادان قول ءۇزىپ، تەك فاكتىنى تەرە بەرەتىن جەر باۋىرلاعان الىمسىز، قاناتسىز ناتۋراليزمگە نەمەسە ادامنىڭ ىشەك-قارنىن، قىرتىس-قىرتىسىن تۇگەل اقتارىپ، نەشە ءتۇرلى قوقىستاردى سىرتقا شىعارۋعا ەرىنبەيتىن جالعان پسيحولوگيزمگە ويىستاپ كەتۋ قاتەرى دە جوق ەمەس ەدى.

ءسويتىپ اۋەزوۆ قازاق پروزاسىن ەرەسەك، كەكسە ادەبيەت دارەجەسىندە باستاعانمەن جاڭا ويانعان جاس حالىقتىڭ رۋحاني بالعىن قاسيەتىن — كوتەرىڭكى رومانتيزم مەن تاڭعى شىقتاي ءمولدىر ليريكاسىن، كەرەك دەسەڭىز شىعىستىڭ اسقاق، ءسوز بەن ناقىشتى سۋرەتكە قۇمارلىعىن — ءبىر بويىنا تۇگەل سىيعىزدى. بۇل قاسيەت قازاق ادەبيەتىنىڭ رۋحاني سالاماتتىعىنا زور پايداسىن تيگىزدى جانە وسىلاي كەلىپ ەسكى مەن جاڭانىڭ، حالىقتىق قازىنا مەن ونەرلى وزىق ادەبيەتتىڭ، شىعىس پەن باتىستىڭ قۇرىشتاي بالقىتىپ قۇيعان عاجايىپ قوسپاسىنان تاماشا ءبىر ءداستۇر كەپ تۋدى. ول قازاق ادەبيەتىندەگى، قالا بەردى بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىندەگى اۋەزوۆ ءداستۇرى. بۇگىنگى قازاق پروزاسىنىڭ سوناۋ كەزدەگى باستاۋ بۇلاعى، قازىرگى كەڭ ارناسىنىڭ ءبىرى دە وسى.

---