حالىق ساپارى
حالىقتىڭ كەمەڭگەر قايراتكەرلەرى تۋرالى تاريحي رومان جازعان اۆتور سول ادامنىڭ ءومىر تاريحىن عانا نەمەسە شاعىن توڭىرەگىن تانىستىرىن قويا المايدى. حالىقتىڭ ءومىرىن كەڭ قامتىپ، قوعامنىڭ نەگىزگى كۇشتەرىن كورسەتىپ، سول زاماننىڭ تاريحي دامۋ بەت الىسىن انىق اڭعارتپايىنشا، سوسياليستىك رەاليزم تۇرعىسىندا جازىلعان تاريحي رومان بولىپ شىعۋى مۇمكىن ەمەس. سوۆەت جازۋشىلارى تاريحي رومانداردى وتكەن كۇننىڭ وقيعالارىن كوركەم وبرازدار ارقىلى بۇگىنگى وقۋشىعا جەتكىزىپ بەرۋ ءۇشىن عانا ەمەس؛ ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ تۇرعىسىنان وتكەن كەسەك وقيعالارىن قايتا قاراپ، ەكشەپ، سودان حالىق كۇشىنىڭ دامۋىنا نەگىز بولعان قوعامدىق ءمانى بار كۇرەستەردى، قوزعالىس قۇبىلىستاردى باسا كورسەتۋ ءۇشىن جازادى. تاريحي رومانداردىڭ مىندەتتەرى تۋرالى بەلينسكيي بىلاي دەپ جازعان: «ءبىزدىڭ وسى زامانىمىزدى ءتۇسىندىرىپ جانە بولاشاعىمىزدى مەزگەۋ ءۇشىن وتكەن كۇنگە كوز جۇگىرتىپ،ىزدەنەمىز». تاريحي تاقىرىپقا وسى تۇرعىدان كەلگەندە عانا سوۆەت جازۋشىلارى يدەيالىق قۇندى، الەۋمەتتىك پايدالى شىعارمالار جازادى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» جانە «اباي جولى» روماندارىنىڭ نەگىزگى قاسيەتى وسىنداي يدەيالىق وتكىرلىگىندە.
بۇل رومانداردىڭ نەگىزگى جەتەكشى باعىتتاۋشى يدەياسى — قازاق حالقى مەن ۇلى ورىس حالقىنىڭ تاريحي دوستىعى.
اۆتور ءوز روماندارىن قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى، قوعام قايراتكەرى جانە ويشىلى اباي قۇنانبايەۆتىڭ ومىرىنە ارنايدى. ول نەگىزگى كەيىپكەرىنىڭ ءوسىپ، قالىپتاسۋىن حالىقتىڭ تاعدىرى ارقىلى كورسەتىپ وسى دوستىقتىڭ تاريحي تامىرلارىن دۇرىس اشادى، قازاق حالقىنىڭ ءوز تاعدىرىن ورىس حالقىنىڭ تاعدىرىنا ۇشتاستىرۋى پروگرەسسيۆتىك قادام ەكەنىن روماندارىندا ايقىن كورسەتەدى.
حIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقستان روسسياعا تولىق قوسىلدى. بۇل پروگرەسشىل تاريحي وقيعا حالقىمىزعا ەكونوميكالىق، قوعامدىق جانە مادەني دامۋ جاقتارىنان ۇلكەن اسەر ەتتى. قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋى پاتريارحالدىق، رۋلىق سالتقا كۇيرەتە سوققى بەردى، قازاق قوعامىنىڭ جىكتەلە تۇسۋىنە، سونىڭ ناتيجەسىندە تاپ تارتىسىنىڭ كۇشەيۋىنە ۇلكەن اسەر ەتتى.
مادەني جاعىنان بۇل قوسىلۋدىڭ ۇلكەن پايداسى قازاق حالقىنىڭ ۇلى ورىس مادەنيەتىنە، سول ارقىلى دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەتكە بوي ۇرۋىندا. سول زامانعا ارناعان سوۆەتتىك تاريحي روماندا ەڭ الدىمەن وسى تاريحي ماڭىزدى وقيعالار ايقىن بەينەلەنۋگە ءتيىس. شوقان ءۋاليحانوۆ، ىبىراي التىنسارين سياقتى اباي دا قازاق حالقىنىڭ ورىس مادەنيەتىنە ارالاسۋىنىڭ جەمىسى. بۇل قايراتكەرلەر ءوز حالقىنىڭ ەڭ يگى نيەتتەرى مەن ۇمىتتەرىن ايتىپ ءوتتى. ولار ءوز ومىرلەرىن حالىق يگىلىگىنە جۇمسادى.
م. اۋەزوۆ ابايدىڭ وبرازىن حالىق ومىرىمەن تىعىز بايلانىستىرا، ونى زامانىنىڭ ءىرى-ىرى وقيعالارىنىڭ اراسىندا كورسەتىپ، جان-جاقتى اشتى. رومانداردا XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق ءومىرىنىڭ نەگىزگى جاقتارى — پاتريارحالدىق-رۋلىق سالت، ونىڭ بىرتە-بىرتە كۇيرەۋى، رۋ تارتىستارى، ونىڭ بار سالماعىنىڭ كەدەي بۇقاراعا ءتۇسۋى، قالىڭ بۇقارانىڭ قانالۋى، ولاردىڭ قاناۋشىلارعا قارسى كۇرەسى، قازاق حالقىنىڭ اراسىنان قوعامدىق جاڭا كۇشتەردىڭ پايدا بولۋى، ورىس دەموكراتتارىنىڭ يدەيالارىنىڭ قازاقستانعا ەنە باستاۋى، اقىرى، قازاق حالقىنىڭ ورىس مادەنيەتىنە بوي ۇرۋى كەڭ كورسەتىلگەن. ابايدىڭ ۇلى اقىن، اعارتۋشى ويشىل بولىپ بىرتە-بىرتە ءوسۋى، قالىپتاسىپ كەمەلىنە كەلۋى جوعارىداعى ايتىلعان تاريحي جاعدايمەن استاسىپ جاتادى.
اۋەزوۆ روماندارىندا اباي وتە كۇردەلى، شىتىرمان ءومىر كەشەدى. ابايدىڭ بالالىق شاعى، فەودالدىق ورتادا — پاتريارحالدىق-رۋلىق سالتتىڭ ەڭ كۇشتى ورتاسىندا وتەدى. ونىڭ اكەسى اتا-باباسىنان كەلە جاتقان وزبىرلىق پەن وكتەمدىكتىڭ ءبارىن بويىنا سىڭىرگەن، حالىقتى اياۋسىز قانايتىن ناعىز كوكجال فەودال. جاس اباي ءوز اكەسىنىڭ بارلىق قاتالدىعىن، وزبىرلىعى مەن زورلىعىن، رۋ باسشىلارىنىڭ اراسىنداعى شىتىرمان تارتىستىڭ ءبارىن كورەدى. اباي بايلاردىڭ تەپكىسىندەگى بۇقارا حالىقتىڭ اۋىر ازابىن دا كورەدى. سونىمەن بىرگە، ول پاتريارحالدىق-رۋلىق قوعامنىڭ جانە ونىڭ ەكونوميكاسىنىڭ مەشەۋلىگىن دە سەزەدى. اقىرىندا، اباي ەسكى سالتتىڭ رۋحاني قىسىمىنان دا زور ازاپ شەگەدى. ساناسى ويانىپ ەسەيە باستاعانىنان-اق ءوز حالقىنا جول ىزدەيدى. جاس جىگىت ابايدىڭ قىدىرباي اقىنمەن اڭگىمەلەسكەندەگى سوزدەرى، ونىڭ حالىق ءۇشىن قايعىراتىن، بولاشاققا جول ىزدەيتىن جاس ويىنى ەكەنىن اڭعارتىپ تاستايدى.
ايتسە دە اباي جولى قالتقىسىز، تۇپ-تۋرا ەمەس: بۇل زاڭدى دا.
العاشقى جىلدارى اباي بايلار مەن كۇشتىلەرگە ادامگەرشىلىك پەن اياۋشىلىقتى دا ۇقتىرماق بولادى. بايلاردىڭ مالىن ۇرلاعان كەكشىل قاراقشىلاردىڭ ارەكەتىن قۇپتايتىن دا كەزى بولادى؛ رۋ تالاسىن بىتىستىرۋگە ارەكەت تە جاساپ كورەدى.
اباي بىرتە-بىرتە ءوسىپ، وي ءورىسى كەڭي تۇسەدى. الدىنداعى ۇلكەندەردىڭ ىقپالىنان شىعىپ، اكە جاۋىزدىعىنا قارسى كۇرەسەدى، ادىلەتسىزدىكپەن جەكپە-جەك ايقاسقا شىعادى. ءبىراق بۇل كەزدەرىنىڭ وزىندە دە ول قوعامدىق ادىلەتسىزدىكتىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن تۇسىنۋگە جەتە المايدى، قوعامدىق قايشىلىق جەكە ادامدار ادىلەتسىزدىگىنەن دەگەن ۇعىمدا بولادى.
ايتسە دە ءومىر جولىنىڭ وسىنداي شىتىرماندىعىنا قاراماستان، ابايدىڭ نەگىزگى تىلەگى، يگى نيەتى دۇرىس؛ بار ارمانى ءوزىنىڭ حالقىنا دۇرىس جول تابۋعا باعىشتالعان. ول ىلعي قاراڭعىلىققا، مەشەۋلىككە قارسى كۇرەسەدى. وسى تۋىپ كەلە جاتقان جاڭانىڭ قاراڭعىلىققا، مەشەۋلىككە قارسى كۇرەسى — روماننىڭ نەگىزگى جەلىسى. ءوز ورتاسىنان، فەودالداردان قول ءۇزىپ، تومەنگى بۇقارامەن كوپ ارالاسقاننان كەيىن بارىپ اباي حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تەرەڭىرەك كورە باستايدى. ول داركەمبايعا بىلاي دەيدى: «جوقشىلىق پەن جامانشىلىق ەل ءىشىن كەۋلەگەن عوي. سەنىڭ كوزىڭدى دە قىران كوزىندەي قىراعى ەتىپ سول اشقان ەكەن... مەنىڭ كوزىمدى دە قوسا اشىپ وتىرسىڭ...»
وسىدان ساتىلىپ ول حالىققا قامقورشى دارەجەسىنە كوتەرىلەدى، جۇتاپ قالعان كەدەيلەرگە قولىنان كەلگەنشە كومەك كورسەتەدى، كەدەي جاقتاردى بايلاردىڭ وزبىرلىعىنان قىزعىشتاي قوريدى. ابايدىڭ كۇشى حالىقپەن تىعىز بايلانىستىلىعىندا؛ مۇنى اۆتور وتە دۇرىس جانە جاقسى كورسەتكەن. ءبىر كەزدە بالعىن اباي اكە زورلىعىنان ءوز ماحابباتىن قورعاپ، سۇيگەن جارىنا قوسىلا الماسا، حالىق اراسىندا بەدەلى وسكەننەن كەيىن ول ءىرى-ىرى فەودالداردىڭ ءوزى ىعىساتىن ۇلكەن كۇشكە اينالادى.
ابايدىڭ ورىس مادەنيەتىنە بوي ۇرۋىنا سەبەپ بولعان دا حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى مەن ءومىردىڭ تالابى: «حالىق ءۇشىن دە، ءوزىم ءۇشىن دە دۇنيەنىڭ ەڭ اسىلى ءبىلىم، ونەر، سول ونەر ورىستا، مەن بارلىق تىرلىكپەن الا الماعان اسىلدى سودان الاتىن بولسام، ونداي جەر جاتىم بولا ما؟ جاتىرقاپ كاشقاقتاۋىم ناداندىق بولسا بولار، ءبىراق قاسيەت بولماس...». مىنەكي ابايدىڭ الدىنا قويعان ماقساتى وسى. تەك ورىستىڭ ريەۆوليۋسياشىل-دەموكراتيالىق ينتەلليگەنسياسىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرىمەن دوس بولۋى ارقىلى عانا، الدىڭعى قاتارلى ورىس مادەنيەتىنەن ءنار الۋى ارقىلى عانا ابايدىڭ دۇنيەگە كوزى اشىلىپ، وي ءورىسى دامي تۇسەدى.
ورىس ادامى ميحايلوۆ ابايدىڭ كوز الدىندا روسسيانىڭ ەكەۋ ەكەنىن، ونىڭ ءبىرى پاتشانىڭ جانە ونىڭ يتارشى اكىمدەرىنىڭ روسسياسى ەكەنىن، ەكىنشىسى ورىستىڭ ۇلى ەر حالقىنىڭ، پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ، بەلينسكيي مەن چەرنىشيەۆسكييدىڭ، دوبروليۋبوۆ پەن نەكراسوۆتىڭ روسسياسى ەكەنىن اشادى.
اباي ميحايلوۆ ارقىلى چەرنىشيەۆسكييدىڭ كوزقاراستارىمەن تانىسىپ باقىت پەن ازاتتىققا اپاراتىن بىردەن-بىر جول ورىس حالقىنىڭ جولى ەكەنىن، وسى جولمەن ءجۇرۋ ءۇشىن قازاق حالقى ەڭ الدىمەن ورىس مادەنيەتىن يگەرىپ، ورىس حالقىمەن جاقىنداسۋى كەرەك ەكەنىن، ەكى حالىقتىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءبىر ەكەنىن ۇعادى. وسى ارقىلى بارىپ اباي ءوز ءومىرىن حالىقتى اعارتۋ جولىنا ارناپ ورىس-قازاق دوستىعىنىڭ جارشىسى بولادى. ءوزىنىڭ تاماشا اقىندىق تالانتىنا وسى يدەيانى ارقاۋ ەتەدى.
اباي وسىلاي كىتاپتان كىتاپقا ءوسىپ وتىرادى، ونىڭ حالىق ومىرىمەن بايلانىسى دا كۇشەيدى. «اباي جولى» رومانىندا ول قوعامدىق ادىلەتتىك ءۇشىن كۇرەسكەر دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، حالىقتى اياۋسىز قانايتىن وزبىرلاردى اياماي اشكەرەلەيدى. ەرتەرەك كەزىندە باس بوستاندىعىن اڭساعان «ايتتىم سالەم قالامقاس» ولەڭىن جازعان اباي كەيىن كەلە قاناۋشىلاردى بارىنشا اشكەرەلەيتىن، الەۋمەتتىك زور ماڭىزى بار «قاراشا جەلتوقسان مەن سول بىر-ەكى اي» ولەڭىن جازادى. اۆتور ابايدىڭ وسى ءوسۋ جولىن وتە اسەرلى جانە دۇرىس كورسەتكەن. حالىق، مۇڭىن ءوز كوزىمەن كورىپ، جانىمەن ۇققان اباي حالىققا قامقور بولادى. ونىڭ توڭىرەگىنە بازارالى، داركەمباي، دارمەن سياقتى شىنايى حالىق وكىلدەرى جينالادى. ول حالىقتىڭ زارىن كورىپ، وعان قايعىرىپ قانا قويماي، سولارمەن كۇرەس جولىن ىزدەيدى. قارا شىعىن جيناعان جەندەتتەرمەن ايقاسقاننان كەيىن اباي دوسى ەربولعا ويىن تولقىتقان شىن سىرىن ايتادى.
— مۇنىڭ ۇلكەنى كەشەگى وتكەن سوڭعى الەكتەن تۋىپ وتىر.
— و، نەسىن ايتاسىڭ... ءبىراق كوپ سورلىنى بۇعالىقتان بوساتقان جوقسىڭ با؟— دەيدى ەربول.
— ول ءبىر شوكىم، قاسىمداعى از توپ قوي. كوپتى قايتەسىڭ؟ وزگە جەردە بار جايلاۋدا سول پالە ءالى ءجۇرىپ جاتىر عوي. ءتىپتى وسى ءبىر بولىس پا؟ ءبىر توبىقتى ما؟ بار قازاق دالاسىندا تامام سورلى كۇڭىرەنىپ جاتىر عوي. سونىڭ كۇيى قالىڭ سور عوي. حالقىم، قازاعىم، جۇرتىم سول عوي... سوعان نە كومەك، نە باسشىلىق ەتتىم؟..
ويشىل اقىن اباي ءوز حالقى ءۇشىن باقىت جولىن، كۇرەس جولىن وسىلاي ىزدەيدى. ال حالىق بازارالىنىڭ اۋزىمەن اقىنىنا ءوز تالابىن قويادى:
«ەلىمنىڭ ديقانشىسى سەن ەمەسسىڭ بە؟ جەمىس كۇتىپ ءنار الاتىنى سەنسىڭ عوي. ەلىڭنىڭ انىق قالىڭ كوشىن باستايتىن جولىڭ داڭعىل بولسىن».
تەك حالىقتىڭ جاقىندىعى، حالىقتىڭ كومەگى عانا ابايعا اقىندىق قۋات بەرەدى. سوندىقتان ابايدىڭ بازارالىعا ايتقان سىرى ونىڭ اقىندىق پروگرامماسى:
«بازەكە، ات مىنگىزىپ، اتان جەتەكتەتكەن سىيدىڭ قايسىسى دا تاپ وسى ايتقانىڭا تەڭ بولسىن، قاسىڭا كەپ، قاناتىمدى بۇتىندەپ بەكىتىپ قايتقانداي بولدىم عوي. ەندىگى جازارىم ولەڭ بولسا، سەن ءۇشىن عانا جازارمىن، سەنىڭ دەرتىڭە ەمشى بولۋعا جاراسام ارمانىم بار ما؟»
اباي حالىقتى قاناۋشى وزبىرلارعا قارسى كۇرەس ۇستىندە ۇيرەتىپ ءوزى ودان ۇيرەنىپ، الدىڭعى قاتارلى ورىس ويشىلدارى مەن كۇرەسكەرلەرىنەن ازىق الىپ، رۋحاني جانە ساياسي وسەدى. بىرتە-بىرتە وي ءورىسى كەڭىپ، كورەگەندىگى ارتادى. «اباي جولى» رومانىنىڭ سوڭىندا ول ءوزىنىڭ ەڭ تالانتتى شاكىرتى دارمەن اقىندى نەكراسوۆ جولىنا سىلتەيدى. اۋەزوۆ روماندارىنىڭ ءۇش كىتابىندا كورسەتىلگەن ابايدىڭ ءوسۋ جولى وسىنداي. وسى ارادا ەسكەرتە كەتەتىن نارسە، بۇل ابايدىڭ ءوسۋ جولىن اۆتوردىڭ ورىنسىز «جاقسارتۋى» ەمەس، اباي گەرسەن، چەرنىشيەۆسكييلەردىڭ شارۋالاردى قولعا بالتا الۋعا شاقىرعانىن قابىلدامادى، ءبىراق ول الدىڭعى قاتارلى ورىس قايراتكەرلەرىنەن الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى، ومىردەگى زۇلىمدىقتى ساتيرامەن اشكەرەلەۋدى ۇيرەندى. سوندىقتان دا ءوز شاكىرتىن وزىنەن ىلگەرىگە، نەكراسوۆ جولىنا سىلتەۋى زاڭدى جانە اۆتور ويلاپ شىعارعان كوركەمدىك شىندىققا سىيىمدى.
اۆتop ابايدىڭ وبرازىن سول زامان ءومىرىنىڭ كەڭ ورتاسىندا ۇلكەن-ۇلكەن الەۋمەتتىك وقيعالاردىڭ اراسىندا كورسەتەدى. ابايدىڭ قاتىسۋىمەن نە بولماسا سونىڭ كوزقاراسى ارقىلى اۆتور ءار ءتۇرلى قوعامدىق وقيعالارعا، حالىقتىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان كۇشىنە، سول سياقتى، قاناۋشى تاپتاردىڭ وكىلدەرىنىڭ وزبىرلىعىنا، ايۋاندىعىنا باعا بەرەدى.
رومانداردا اباي ۇلكەن جانى بار، جالاڭ قابات ەمەس، مىنەزگە باي، ءومىردىڭ الۋان اسەرىن تەرەڭ سەزىنەتىن ادام ەتىپ كورسەتىلگەن. ول حالىقتىڭ ەڭ جاقسى — ادالدىق، ادىلدىك، ەرلىك جانە قايىرىمدىلىق سياقتى قاسيەتتەرىن، مول تالانتىن بويىنا سىڭىرگەن. اباي وبرازى — ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدەگى وتە شەبەر جاسالعان كەسەك وبراز.
قازاق كەدەيلەرىنىڭ ويانا باستاۋى، ولاردىڭ بايلاردىڭ قاناۋى مەن وزبىرلىعىنا قارسىلاسۋى، كۇرەسكە شىعۋى نەگىزىنەن دۇرىس كورسەتىلگەن. ارتتا قالعان قاراڭعى قازاق كەدەيلەرى بىرتە-بىرتە وزدەرىنىڭ قولىن بايلاعان رۋلىق سالتتان ارىلىپ، ويانا باستايدى. بايلاردان كوپ قورلىق كورگەن بالاعاز، ءادىلحان سياقتى كەدەيلەر اشىققان اعايىندارىن اسىراۋ ءۇشىن بايلاردىڭ جىلقىسىنا قۇرىق سالادى، بۇل ءبىر جاعىنان حالىققا قورلىق كورسەتكەن — وزبىرلاردان كەك الۋ ىسىمەن استاسادى. بۇل سياقتى «ەرەكشە» قارسىلىق سول زاماننىڭ قوعامدىق جاعدايىنان — كەدەيلەردىڭ ارتتا قالعان قاراڭعىلىعىنان تۋعان نارسە. بىرتە-بىرتە بىرىگىپ قيمىلداۋ كەرەك ەكەنىن حالىق ۇعىنا باستايدى. شاتاقتار تەنتەك وياز كوشكيننىڭ سوراقى زورلىعىنا قاتتى قارسىلىق كورسەتەدى. حالىق قيمىلى وسىلاي وسە كەلە ۇلكەن-ۇلكەن سىلكىنۋلەرگە ۇشتاسادى.
رومانداردا حالىق وكىلدەرىنىڭ ەستە قالارلىق كەسەك وبرازدارى جاسالعان، اسىرەسە، بازارالى، داركەمباي، دارمەن وبرازدارى جان-جاقتى كەڭ اشىلعان. كىشىپەيىل قايىرىمدى، ابايدىڭ قامقور دوسى ەربول؛ حالىق اراسىنان شىققان اقىلدى، ەرەكشە مىنەزدى، دارىندى ايەل ايگەرىم وبرازدا دا وتە اسەرلى. بۇل وبرازدار حالىقتىڭ اسىل قاسيەتتەرىن وتە جاقسى بەينەلەيدى. بازارالى بويىنا حالىقتىڭ اق كوڭىل، ادالدىعى، قايسار ەرلىگى، كەڭ دارقان مىنەزى ءتان بولسا، داركەمباي بويىنا ونىڭ اقىلى، قايىرىمدىلىعى ءتان.
دارمەن حالىقتىڭ تاماشا اقىندىق تالانتىن اڭعارتادى. ۇلجان، ايگەرىم وبرازدارى قازاق ايەلدەرىنىڭ ەڭ اسىل رۋحاني قاسيەتتەرىن بويىنا جيناعان.
تاماشا شەبەرلىك، شىنايى سۇيىسپەنشىلىكپەن جازىلعان داركەمباي وبرازىن ەرەكشە اتاپ كەتۋ قاجەت. اۆتور داركەمبايدى ءار ءتۇرلى جاعدايدا كورسەتىپ، ونىڭ وبرازىن بىرتە-بىرتە دامىتا تۇسەدى. وقۋشى ءبىرىنشى كىتاپتىڭ باسىندا داركەمبايدى حالىقتىڭ جەرىن تارتىپ العان قۇنانبايعا قارسى كۇرەسكە كوپشىلىكتى جيناپ جۇرگەن كەزىندە كورەدى شىنىندا دا قۇنانبايعا ناعىز قارسىلىق كورسەتكەن وسى داركەمباي سياقتى كەدەيلەر بولادى. ەلى ىشىندەگى ەڭ مىقتى جاۋىز قۇنانبايعا قارسى كۇرەسۋ داركەمبايدىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن انىقتاي تۇسەدى. كىتاپتىڭ باس كەزىندە داركەمباي دا رۋ باسى بوجەيگە ءۇمىت ارتىپ، رۋلىق سالت-سانا شەگىنەن شىعا المايدى. ءبىراق بىرتە-بىرتە ول ءوزىنىڭ بۇل ويىنىڭ قاتە ەكەنىنە كوزى جەتەدى. ءومىردىڭ بار اۋىرتپالىعىن باسىنان كەشىرىپ، «اتاسى تۋىس ەمەس، تىرلىگى تۋىس» ادامداردىڭ قاسىرەتىنىڭ دە، ماقساتىنىڭ دا ءبىر ەكەنىن ۇعىنادى. ءومىردىڭ بار اششىسىن تاتقان داركەمباي حالىقتىڭ قامقورشىسى، اقىلشىسى، ونىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتايتىن وكىلى بولادى.
روماندارداعى ەڭ ءبىر قىزعىلىقتى وبراز — بازارالى. كوركەمدىك شىندىقتان اينىماي اۆتور ونى جان-جاقتى، ءارقيلى مىنەزدى ادام ەتىپ كورسەتەدى. زامانىنا، ورتاسىنا ساي ەمەس مىنەزدەردى بەرىپ، بازارالىنى «جوندەمەي»، اۆتور ونىڭ دا وبرازىن تەرەڭ اشادى. بازارالى ءوز زامانىنىڭ، ءوز قاۋىمىنىڭ بالاسى، زامانىنا ءتان كەمشىلىك بازارالىعا دا ءتان. اۆتور بازارالىنىڭ زامانىنان جۇققان كەيبىر كەمشىلىكتەرىن جاسىرماي وتىرىپ، ونىڭ نەگىزگى جاقسىلىق قاسيەتتەرىن تەرەڭ اشادى. ونىڭ ادىلەتتىگى، قورلىققا كونبەيتىن ءور مىنەزى، ايقاستاعى باتىرلىعى مەن قيىن-قىستاۋداعى توزىمدىلىگى، جايدارى دارحان مىنەزى شەبەر سۋرەتشىنىڭ قولىمەن اسا اسەرلى جاسالعان. سونىمەن بىرگە، وسى كەدەي شارۋالاردىڭ باسشىسىنىڭ ءوسۋ جولى دا نانىمدى سۋرەتتەلەدى. سىبىردە ايداۋدا ءجۇرىپ، ايداۋداعى ورىس ادامدارىمەن تانىسۋى بازارالىعا ۇلكەن مەكتەپ بولادى. ورىس شارۋالارىنىڭ ءوز بايلارىنا قارسى كۇرەسى مۇنى دا ەلىكتىرەدى. ول كەدەي شارۋالاردى باستاپ تاكەجان سياقتى كوكجال بايدان كەك الۋعا اتتانادى. بۇل سياقتى باتىل قيمىل جۇرتتىڭ كوڭىلىن وياتىپ، كۇرەسكە تالپىندىرادى. اۋىرىپ توسەك تارتىپ جاتقاننىڭ وزىندە بازارالى ءوز بويىنان ۇلكەن رۋحاني كۇش تاۋىپ، جاتاقتاردىڭ ەگىنىن مالىنا تاپتاتقان تاكەجان بالاسى ءازىمبايدىڭ ايۋاندىعىنا قارسى حالىقتى باستايدى. بازارالىنىڭ شىنايى ەرلىك قيمىلىن اۆتور تەرەڭ تولعانىپ، شىن سۇيسىنە سۋرەتتەيدى.
بازارالىنىڭ نۇرلى وبرازى روماندارعا ەرەكشە كورىك بەرىپ، اباي وبرازىن تولىقتىرا تۇسەدى. اباي دا بازارالى،دارمەن، داركەمباي سياقتى حالىقتىڭ شىن وكىلدەرىنە ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى ءۇمىتىن ارتادى.
وسى ادامداردىڭ ىس-ارەكەتى، وي-ارماندارى ارقىلى جازۋشى كوركەم تۇردە حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، كۇرەس ارەكەتىن بەينەلەيدى. تاعى دا باسقا تولىپ جاتقان كورىنىستەر حالىق ءومىرىنىڭ كارتيناسىن تولىقتىرىپ، ونىڭ الۋان ءتۇرلى قاسيەتتەرىن اڭعارتا تۇسەدى. جانپەيىس قويشىنىڭ قودارعا دەگەن تاماشا قامقورلىعى، ءوز بالاسىنىڭ ۇرلىق قىلعانىن جاسىرا الماعان قاۋمەن شالدىڭ ادالدىعى جاي حالىقتىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتى اڭعارتادى. رۋلىق سالتتىڭ رۋحاني قىسىمىنا شىداماعان، ءوزىنىڭ ۇلكەن ماحاببات سەزىمىنە بار جانىمەن بەرىلىپ، عاشىق جارىن ايانباي قورعاعان جارقىن مىنەزدى، باتىر جىگىت ورالبايدىڭ قاسىرەتتى تاعدىرىن، قاراپايىم ادام، ەڭبەكشى،كىشىپەيىل باتىر جىگىت يسانىڭ شىنايى ەرلىگىن، ونىڭ ارماندا كەتكەن عازيز ءومىرىن اۆتور شىن جۇرەكتەن تەبىرەنىپ، وتە اسەرلى سۋرەتتەيدى.
اباي حالىقتىڭ وسى ومىرىمەن، وسى ادامدارمەن تىعىز بايلانىستى. جاي حالىقتىڭ ازاپتى اۋىر ءومىرى، ونىڭ قاناۋشىلار مەن وزبىرلارعا قارسى كۇرەسى، ونىڭ ەرلىگى مەن بولاشاققا دەگەن وشپەس ءۇمىتى — ابايدىڭ اقىندىق تۆورچەستۆوسىنىڭ نەگىزگى بۇلاعى.
روماندا باسقا دا كۇش، باسقا دا دۇنيە كورسەتىلگەن. ول بايلاردىڭ، بولىستاردىڭ، اتقامىنەرلەردىڭ دۇنيەسى. اۆتور ولاردىڭ وزبىرلىعىن، ايۋاندىعىن، قورقاقتىعى مەن ساتىلعىشتىعىن ساياسي وتكىر، كوركەمدىك جاعىنان وقۋشىنىڭ كوزىنە ەلەستەتە، ءدال سۋرەتتەيدى.
قۇنانباي وبرازى ايرىقشا توقتالۋدى كەرەك ەتەرلىك ەرەكشە تۇلعا. ءبىزدىڭ قازاق پروزاسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءدال وسىنداي ءىرى، كەسەك تۇلعا جاسالعان ەمەس. قۇنانباي ءسوز جوق رۋ باسى فەودالداردىڭ ەڭ ءىرى وكىلى. ءبىراق ونىڭ تۇلعاسى شىنشىل دا قوماقتى، ەرەن جاسالعان سونشالىق ول ءوز بويىمەن تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ، ارى-بەرىدەن سوڭ حالىقتىڭ دا سيپاتىن اشىپ تۇر. ءيا، ول عاسىرلار بويى قالىپتاسقان رۋلىق-پاتريارحالدىق قوعامنىڭ جاساعان الىپ تۇلعاسى سياقتى، سونىڭ جيىنتىق بەينەسى. سول پاتريارحالدىق قوعامنىڭ ەستەتيكالىق، ەتيكالىق، مورالدىق كرەدولارى وسى كىسىنىڭ بويىنا تۇگەل سىيعان. وندا ءوز حالقىنىڭ دانالىعى مول تاپقىر شەشەندىگى، وجەت ەرلىگى مەن قۇنارلى قايراتى جاتىر. قۇنانباي ءوز ءداۋىرىنىڭ، ءوز تابىنىڭ بەل بالاسى بويىنداعى مول قاسيەت تالانتىن ول ءوز كەرەگىنە جۇمسايدى. ونىڭ ءمان-ماقساتى، بار يدەالى سول پاتريارحالدىق فەودالدىق قوعامعا ءتان. سوندىقتان دا جوعارىدا اتالعان مول كۇش پەن تالانتتىڭ جۇمسالار باعىتى دا بولەك. اقىل مەن تالانت جاقسىلىققا ەمەس، جاۋىزدىققا باعىشتالعان. اعا سۇلتان بولعاننان كەيىن، ول توڭىرەگىندەگى بايلاردىڭ بارىنەن جوعارى كوتەرىلەدى. «وندا اكىمدىك تە بار، ءارى قولى ۇزىن، مالدى، سوزگە جۇيرىك، مىنەز بەن ىسكە دە العىر، بەتتى، قىرىس... ءوز ورتاسىنان بويىمەن اسىپ، جىعا بەرەتىن ادام». ول رۋ باسىلارىمەن قىرقىسىپ جۇرسە دە، قۇرىعىن نەگىزىنەن كەدەي بۇقاراعا سالادى. رەتى كەلگەن جەردە-اق جاي حالىقتىڭ ەسەسىنەن وزىنە قارسى رۋ باسىلارى مەن بايلاردىڭ كومەيىن بىتەي قوياتىن ايلالى قۋ. قىلمىسى اسقان قۇنانباي اقىرى كەلىپ قۇلايدى. قۇنانبايدىڭ قۇلاۋى جاي، جەكە ۋاقيعا ەمەس.
رومانداردا تاعى دا تولىپ جاتقان باي، فەودالداردىڭ وكىلدەرى كورىنەدى، بۇلار قۇنانبايدىڭ جولىن قۋعان، ودان كۇشى مەن وكىمدىگى كەم بولعانمەن، قاتالدىعى مەن جاۋىزدىعى كەم ەمەس تاكەجان، تويىمسىز وبىر، بۇلتارتپاس پالەقور، ءارى قىڭىر، ءارى قۋ ورازباي، قۋ ءمۇيىز، الاياق جيرەنشە جانە دە مايباسار، بايدالى، بوجەي، قاراتاي، راقىش سياقتى از دا بولسا ايقىن سۋرەتتەلگەن كەيىپكەرلەر. ازۋلى جاس جىرتقىش ءازىمباي وبرازىنا ەرەكشە توقتالىپ وتكەن ءجون. بۇل اتا-باباسىنان كەلە جاتقان قۋلىق-سۇمدىقتىڭ، قانىپەزەر قاتالدىقتىڭ، وزبىرلىقتىڭ بارلىق ۋىتىن سىعىپ الىپ، بويىنا سىڭىرگەن ادام. مۇندا تاكەجان مەن ورازباي بويىنا بىتكەن مىنەزدەردىڭ كوبىسى-اق بار، ءبىراق ول ونىڭ ۇستىنە وتە سالقىن قاندى، جىمىسقى، جاسىرىن. تاكەجان مەن ورازباي سياقتى بۇل داقپىرتتى ماقتانشاقتىقتى سۇيمەيدى، ول شوقپاردىڭ ورنىنا ۋ جۇمساعاندى، قانجاردى قاعا بەرىستە سىلتەگەندى جاقسى كورەدى؛ ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن جان تۇرشىگەر ارامدىقتان، ەكىجۇزدىلىكتەن تايسالمايدى، ءوز پايداسى ءۇشىن فەودالدىق سالتتىڭ كەيبىر ادەتتەرىن بۇزۋدان دا تارتىنبايدى. ونىڭ پسيحولوگياسى كاپيتاليزمگە بەيىم.
بۇلاردىڭ ءبارى قورقاۋلار دۇنيەسىنىڭ وكىلدەرى، ولار ەسكىلىك ءۇشىن، حالىقتىڭ قاراڭعىلىعى ءۇشىن كۇرەسەدى، فەودالدىق سالت-سانا حالىق بۇقاراسىن قاناۋدا ولارعا ۇلكەن قۇرال. جىرتقىشتار دۇنيەسىنە ءتان الا اۋىزدىق، ءوزارا جاۋىعۋ بۇلاردا دا بار، ءبىراق بارىنە بىردەي جالپى ءقاۋىپ تونگەندە ولار باس قوسادى. پاتريارحالدى-رۋلىق سالتتىڭ قالىڭ بۇقارانى قاناۋعا كەڭ جاعداي جاساعانى بەلگىلى. سوندىقتان دا باي-فەودالدار وسى ەسكى سالتتىڭ جاقتاۋشىسى، قورعانىشى بولعانى راس. جازۋشى اعايىنشىلىقتى جاقتاۋشى رۋ باسىلارىنىڭ تاپتىق ماقساتىن وتە شەبەر اشقان. ورازباي مەن جيرەنشە بازارالىعا اعايىن قامقور بولعانسىپ، ونى قولشوقپار ەتىپ وزدەرىنىڭ دۇشپاندارىنا ايداپ سالماق بولادى. ءبىراق بازارالى كەدەي حالىقتىڭ ماقساتىن كوزدەپ، ولاردىڭ ەسەسىن قايتارۋ ءۇشىن تاپتىق باتىل قيمىل جاساعاندا باي اعايىندار ودان اراسىن اشىپ شىعا كەلەدى.
«قورقىت دەگەندە، وسىلاي قورقىت دەپ پە ەدىم؟ بۇل بازارالى تارتىس باستاعان جوق؛ قۇشاعىن تولتىرىپ پالە اكەلىپ تاستادى. سەرىگىڭ بوپ كەلگەن جوق، سەرگەلدەڭ اكەلدى. قوستاپ جىلقى، مىڭداپ مال ورگىزىپ وتىرعان وسى اتقامىنەرلەردىڭ ءبارىنىڭ جاتقان مالىنا ەرتەڭ اشپا-جالاپ كەدەيدى وسىلايشا قاپتاتىپ، قىرعىزا باستاسا نە بولماق؟»
Miنە، قىرىق رۋدىڭ بايلارىن كەدەيلەرگە قارسى ءبىر مايدانعا بىرىكتىرەتىن دە وسى قورقىنىش، وسى ۇرەي. وسىلاي ءوزارا جاۋىققان بايلاردى ولاردىڭ تاپتىق ماقساتى بىرىكتىرەدى.
رومانداردا بايلاردىڭ حالىققا جاساعان وزبىرلىعى،قياناتى اششى ىزامەن اشكەرەلەنەدى. تاكەجان جانە باسقا كۇشتىلەردەن تەپكى كورگەن حالىقتىڭ قايعىسى، ەلدى قان قاقساتقان «قارا شىعىن»، كەدەي مالشىلاردىڭ ايانىشتى كۇيى ۇلكەن كۇشپەن سۋرەتتەلگەن. جاتاقتاردىڭ ەگىنىن مالىنا تاپتاتقان ءازىمبايدىڭ زۇلىمدىعىن سۋرەتتەگەندە اۆتور ونى ىزالى، وتكىر وتتى سوزدەرمەن تاڭبالايدى. ءازىمبايدىڭ زۇلىمدىعى جازىقسىز قوداردى دارعا اسقان قۇنانبايدىڭ قانىپەزەر قاتالدىعىنا ۇندەس. مۇندا دا اۆتور كونتراستى پايدالانىپ، ەكى وقيعانى قاراما-قارسى قويىپ، ءازىمبايدىڭ جاۋىزدىعىن اسا ايقىن سۋرەتتەيدى. وسى وقيعانىڭ الدىنداعى كەشتە جاتاقتاردىڭ اش بالالارى قورەك ەتۋ ءۇشىن ەگىننىڭ پىسكەن ماساقتارىن جيناپ جۇرگەنىن كورەمىز. كىشكەنە سابيلەر جاس ەگىندى تاپتاماۋ ءۇشىن، اياقتارىن ەپتەپ باسىپ، پىسكەن ماساقتاردى تەرەدى. ەگىننىڭ پىسەتىن كۇنىن، توقشىلىق كۇنىن ارمان ەتەدى. ءدال وسى ءتۇنى جاس سابيلەردىڭ ارمان ەتكەن ءۇمىتىن — جاتاقتاردىڭ از عانا ەگىنىن تاكەجاننىڭ مىڭعىرعان جىلقىسى تاپتاپ، جوق قىلىپ جىبەرەدى. «كۇندىزگى جاس جەتىمدەردىڭ كىشكەنتاي ءالسىز ساۋساقتارى سونشا قورعانىپ، قالتىراپ كۇتىپ ۇستاعان بيداي ساباقتارى ءقازىر ورتتەن دە اۋىر وشتىك، دۇشپاندىق سوققىسىنا ۇشىرادى. پىشاقتاي وتكىر سان مىڭ تىستەر مەن تاستاي قاتتى شاقپاق تۇياقتار جەپ جويىپ، قۇرتىپ جاتىر، كەدەي شارۋانىڭ ەڭبەگى، اششى تەرى، از تىلەگى، ءۇمىتى، جۇدەۋ تىرلىگى — ءبارى وسى تۇياقتاردىڭ جاۋ تەپكىسىندە تاپتالدى».
اباي رومانىندا الدىڭعى قاتارلى ورىس ينتەلليگەنسياسى وكىلىنىڭ وبرازدارى ەلەۋلى ورىن العان.
ورىس حالقىنىڭ وكىلدەرى ميحايلوۆ پەن اندرەيەۆ ابايدىڭ ويلى اقىلشىسى، قامقور دوسى بولىپ كورىنەدى ميحايلوۆ پەن اندرەيەۆ وبرازدارى كوركەمدىك جاعىنان بولسىن، يدەيالىق قۇندىلىق جاعىنان بولسىن ەستە قالارلىق كەسەك وبرازدار.
ميحايلوۆ — كىشىپەيىل، ءبىراق قاجىرلى ەر جۇرەك ادام. ءوز ءومىرىن ۇلكەن ماقساتقا باعىشتاعان ميحايلوۆ قازاق حالقىنا زور ىقىلاس اۋدارىپ، ونىڭ قيىن تاعدىرىنا شىن جاناشىرلىق كورسەتەدى. قازاق قاۋىمىنىڭ ومىرىندەگى اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرگە جاۋاپ تابا بىلەدى. ميحايلوۆپەن كەزدەسۋ اباي ومىرىندەگى اسا ۇلكەن بەلەس ەكەنىن اۆتور وتە سەنىمدى كورسەتكەن.
ابايدىڭ پۋشكين شىعارمالارىن اۋدارىپ، حالىق اراسىنا تاراتقانىن جازۋشى ۇلكەن كوركەمدىك كۇشپەن، شابىتپەن سۋرەتتەيدى. ونى وقىعاندا وقۋشى ورىس-قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دوستىعىنىڭ قاينار كوزىن كورگەندەي بولادى. ورىستىڭ داناسى پۋشكين ءوزىنىڭ سۇيىكتى تاتياناسىن قولىنان جەتەكتەپ كەلىپ، كەڭ قازاق ساحاراسىنا العاش رەت قادام باسقانىن، «ءوز تىڭداۋشىسىن ۇيىتقان ءقادىرلى اقىن» بولعانىن، «تاتياناسى قازاق جاسىنىڭ جۇرەك سەزىمىنە بۇرىن قازاق سوزىمەن ايتىلىپ كورمەگەن كوركەم، شەبەر ءتىل ءبىتىرىپ، جانداي جاقىن تۋىسى بولا» كەلگەنىن وقۋشى اسا اسەرلى، نانىمدى ۇعىنادى.
ۆسيەۆولود يۆانوۆتىڭ تومەندەگى ايتقان پىكىرىنە تولىق قوسىلۋعا بولادى: «روسسيا دەگەن نە؟ ونىڭ مادەنيەتىنىڭ قازاق مادەنيەتىندەگى ءرولى قانداي؟ ورىس پوەزياسى دەگەن نە؟ ورىستىڭ الەۋمەتتىك ويى دەگەن نە؟ اقىن قاي جولعا ءتۇسۋ كەرەك؟ كىممەن بىرگە بولۋ كەرەك؟ م. اۋەزوۆ «ابايدا» وسى سۇراۋلاردىڭ بارىنە دۇرىس جانە انىق جاۋاپ بەردى».
بۇل روماننىڭ كوركەمدىك قاسيەتتەرى ءالى دە تالاي-تالاي كەڭ تالداۋدى قاجەت ەتەدى. ءبىز بۇگىن روماننىڭ سوسيولوگيالىق، الەۋمەتتىك جاعىن باسا ايتىپ، كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالا الماي وتىرمىز. وسى رومانداردىڭ كوركەمدىك ساپاسىن ۇستىنەن جەڭىل قارپىپ ايتقاننىڭ وزىندە تالاي ديسسەرتاسياعا اۋىر جۇك بولار ەدى. ەگەر شىن مانىندەگى قازاقتىڭ كوركەم پروزاسى وسىدان باستالادى دەمەسەك تە، بۇل وسى كەزگە دەيىنگى قازاق پروزاسىنىڭ كوركەمدىك شىڭى دەپ ايتۋدان قورىقپاس ەدىك. شىنىندا دا «اباي» رومانى قىرىق-وتىز جىلدىق ءومىرى بار قازاق پروزاسىنىڭ كوركەمدىك تاجىريبەسىنىڭ جيىنتىعى، جەتەلى ەسەيگەن ەلدەر مادەنيەتىن بويىنا ءسىڭىرىپ تولىسقان شاعىنىڭ بەلگىسى. بۇگىنگى كۇنگى كوركەم وي ورنەگىنىڭ ەڭ شەبەر ۇلگىسى.
بۇل روماندار جەتىلگەن شەبەردىڭ قولىنان شىققان. اۆتور ۇلكەن كوركەمدىك جيناقتاۋعا كوتەرىلىپ، تولىپ جاتقان تاماشا اسەرلى وبرازدار جاسادى. شەبەرلىك جاعىنان ەڭ الدىمەن باستى كەيىپكەر ابايدىڭ، بازارالى، داركەمبايدىڭ، توعجان مەن ايگەرىمنىڭ قۇنارلى وبرازدارىن قۇنانباي، ورازباي، بوجەي، ءازىمبايلاردىڭ كەسەك بەينەلەرىن اتاپ ايتامىز. اۆتور اباي ولەڭدەرىنىڭ تۋۋ ساتتەرىن وتە نانىمدى، كوركەم جانە ءدال سۋرەتتەيدى. روماندا اباي ەڭ الدىمەن اقىندىق جاعىمەن كورىنەدى. جازۋشى حالىق تۇرمىسىنىڭ ءار سالاسىن، قازاق دالاسىنىڭ تابيعاتىن، حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن، وزىندىك قاسيەتتەرىن ءجىتى كوزبەن شەبەر بەينەلەپ، سۋرەتتەپ وتىرعان ءداۋىرىنىڭ كارتيناسىن كەڭىنەن تولىقتىرادى. وسىدان بارىپ وقۋشى وتكەن داۋىردەگى قازاق حالقىنىڭ وزىندىك قاسيەتتەرىن، مادەنيەتىن، پسيحولوگياسى، وي-ۇعىمىن، جاقسىسى مەن جامانىن ءوز كوزىمەن كورگەندەي بولادى.
اۆتوp تابيعات سۋرەتتەرىن جاساۋعا دا شەبەر. كىتاپتاعى وقيعالار مەن كەيىپكەرلەردىڭ كوڭىل كۇيىمەن استاستىرا وتىرىپ، جازۋشى قازاق دالاسىنىڭ تابيعاتىن، ونىڭ الۋان ءتۇرلى قۇبىلىس — كەيدە جان تەبىرەنتەر تارتىمدىلىعىن، كەيدە كوڭىل زەرىكتىرەر سۇرەڭسىزدىگىن، كەيدە مىلقاۋ قاتالدىعىن ەلەستەتەدى. ءبىرىنشى كىتاپتاعى تاماشا كوكتەم، ەكىنشى كىتاپتاعى مىلقاۋ اق بوران، «اباي جولى» رومانىنىڭ باس جاعىنداعى تۇنەرىڭكى، بۇلىڭعىر كۇز، اسىرەسە ەستە قالادى. رومان ءتىل كوركەمدىگى، ءسوز بايلىعى جاعىنان قازاق پروزاسىن ەلەۋلى بەلەسكە كوتەرگەن شىعارما. عاسىرلار بويى جاسالعان قازاق ءتىلىنىڭ مول بايلىعىن اشۋدا، قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىنىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋگە بۇل شىعارمانىڭ ورنى ەرەكشە.
جۇرتشىلىعىمىزدىڭ «اباي» رومانىنا بەرگەن جاقسى باعاسىن اڭعارتىپ، «پراۆدا» بىلاي دەپ جازدى: «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى قازاق ادەبيەتىندە عانا ەمەس،بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىندە ۇلكەن وقيعا، ول قازاق حالقىنىڭ ۇلى داناسى اقىن اباي قۇنانبايەۆقا ارنالعان. رومان اقىننىڭ ءومىرى تۋرالى عانا ايتىپ قويمايدى — جازۋشى «ابايدا» تۇتاس حالىقتىڭ ءومىرىن، ونىڭ تاريحي تاعدىرىن بايان ەتەدى. اباي ءوز زامانىنىڭ الدىڭعى قاتارلى پروگرەسشىل ادامى ەتىپ كورسەتىلگەن. ءوزىنىڭ ىزدەنۋ جولىندا ول ورىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسىنا، پۋشكين مەن لەرمونتوۆقا كەلەدى. «اباي» حالىق تۋرالى، ونىڭ اقىنى تۋرالى، ءوز حالقىن سۇيگەن، ونى ورىس حالقىمەن دوستىققا شاقىرعان جالىندى پاتريوتى تۋرالى كىتاپ». («پراۆدا»، 1 ماي، 1949 جىل.)
روماننىڭ نەگىزىنەن وسىنداي جوعارى باعا الۋى، ونى كەيبىر كەمشىلىكتەرىن كورسەتۋگە بوگەت بولۋعا ءتيىس ەمەس. «پراۆدا» گازەتى روماننىڭ جاقسىلىق جاقتارىن ەشبىر كەمىتپەي، ونىڭ كەمشىلىكتەرىن دە ءادىل كورسەتتى. بۇل سىن پارتيانىڭ جازۋشىعا دەگەن، ونىڭ ەڭبەگىنە دەگەن قامقورلىعىنىڭ ايعاعى.
رومان ءوزىنىڭ قاراباسىنىڭ قۇلقىنى ءۇشىن جازىقسىز جاندار قودار مەن قامقانى دارعا اسقان ءىرى فەودال قۇنانبايدىڭ جان تۇرشىگەرلىك قىلمىسىنان باستالادى. وسى سۇمدىق وقيعانى كورگەن جاس اباي بالالىق بەيقامدىعىنان ارىلىپ، ادىلەتسىزدىككە قارسى شىعادى. ودان ءار جازۋشى ابايدىڭ كوز الدىنا فەودالدىق تاعىلىقتىڭ وزبىرلىق، زورلىقتىڭ بار سىرىن تەرەڭ اشا تۇسەدى. جازۋشى رۋ باسىلارىنىڭ ەكىجۇزدىلىگىن دە اشكەرەلەيدى. قۇنانبايدىڭ زورلىعىنىڭ نەگىزگى سالماعى وزىنە قاس رۋ باسىلارىنا تۇسپەيدى، ءالسىز رۋلاردىڭ كەدەيلەرىنە تۇسەدى سول زاماننىڭ اۋىر قاسىرەتى، ارىلماس دەرتى، رۋ ارازدىعىنىڭ تاپتىڭ سىرىن جازۋشى دۇرىس اشقان. «اباي رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا قۇنانباي بوكەنشى رۋىنىڭ قىستاۋىن تارتىپ العاندا ورايىن قايتارىپ سۇيىندىك، جەكسەن سياقتى سول رۋدىڭ بايلارىن ريزا قىلادى. جازۋشىنىڭ پاتريارحالدىق رۋ باسىلارىن دارىپتەۋدەن اۋلاق ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. روماندا رۋ باسىلارىنىڭ ەكىجۇزدىلىگى، وپاسىزدىعى ىلعي اشكەرەلەنىپ وتىرادى باي اعايىندارى وزدەرىنىڭ قاراباستارىنىڭ قامى ءۇشىن جازىقسىز قوداردى قۇنانبايعا ماتاپ بەرەدى. قاي ۋاقىت تا بولماسىن جەمە-جەمگە كەلگەندە قۇنانبايمەن اراز رۋ باسىلارى كەدەي اعايىندارىن ساتىپ، ءوز باسىنىڭ قامىن كوزدەيدى.
فەودالدىق تاپتىڭ وكىلدەرى كەرتارتپا، قاراڭعىلىققا باستاۋشى ەتىپ كورسەتىلگەن. ءار ءتۇرلى فەودالدىق ورتادان الىنعان ءار ءتۇرلى كەيىپكەرلەر زامانعا ءتان زۇلىمدىقتىڭ ءار قيلى جاقتارىن ەلەستەتەدى.
بوجەي وبرازى تۋرالى بىر-ەكى ءسوز؛ قازاق دالاسىنداعى ەڭ ۇلكەن جاۋىز قۇنانبايعا قارسى كۇرەسكەندە، بوجەي ءبىرقىدىرۋ جاعىمدى ادام بولىپ كورىنەدى.
اۆتور ونى تەك تاپتىق بەلگىنى كورسەتەتىن ەمبلەما عانا ەتىپ الماي، بوجەي وبرازىن جەكە دارالاپ بارشا قاسيەتىمەن سەنىمدى سۋرەتتەيدى. راس، بوجەي ءبىر كورمەگە جامان كىسى ەمەس، سۇيكىمدى، سىپايى، اقىل-پاراساتى مول، سابىرلى ادام. العاشقى تاراۋلاردا ءوزىنىڭ جۇعىمدى، جىلى مىنەزىمەن، يمان ءجۇزدى، تارتىمدى سيپاتىمەن وقۋشىعا ۇناپ وتىرادى. ءبىراق اۆتور ونىڭ ناعىز فەودال ەكەنىن ۇمىتپايدى. ءزابىر كورگەندە، وزىنشە ادىلەت قۋعاندا جاقسى كورىنگەن،جىلى اسەر قالدىرعان بوجەي تۇپتەي كەلگەندە قىڭىر،كەكشىل، ءتىپتى كەك جولىندا ادامشىلىقتى ۇمىتىپ كەتەرلىك جاۋىز بولىپ تا شىعادى.
جازىقسىز نارەستە قامشاتتىڭ ولىمىنە سەبەپ بولعان بوجەي قىلمىسىنىڭ سالماعى، رۋحاني-مورالدىق جاعىنان قۇنانباي قىلمىسىنىڭ سالماعىنان كەم ەمەس. «تىم قۇرسا، ىشتەن شىققان اناسىنا حابار ايتىپ، توپىراق بۇيىرتساڭ ەتتى» — دەگەن ءىزعۇتتىنىڭ ءادىل وكپەسىنە بوجەي شىمىرىكپەستەن بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:
«قارشاداي قىز ءولدى دەپ ساۋىن ايتىپ، اس بەرۋشى مە ەد؟ كىنالاسا قۇن تىلەگىن ەندى مەنەن، ءبىراق تەك ءالى جەتسە الىپ كورسىن».
وسى از عانا سوزدە كەكشىل، جاۋىز، قاتىگەز بوجەيدىڭ بارلىق مىنەزى جاتىر. ودان ءارى وقۋشى ابايعا قوسىلىپ بوجەيدى شىن ىزامەن ايىپتايدى: «كوز الدىندا سونشالىق جازىقسىز نارەستەنى ولىمگە بۇيىرىپ، سول ءۇشىن جانە تيتتەي دە شىمىرىكپەۋ نە دەگەن قاتالدىق؟ انشەيىندە مىنەزدى مەيىربان كورىنەتىن سىرتى ەكەن عوي، وزىنە سىن جەتپەي، جۇرتتى سىناپ جۇرگەندە سويتەدى ەكەن عوي! ەندەشە جاۋىعىپ، قارسىلاسىپ كىنالاپ جۇرگەن قۇنانبايدان قاي قاسيەتىمەن ارتتى؟»
كورىپ وتىرمىز، جازۋشى بوجەيدى حالىق گەرويى ەتىپ دارىپتەمەيدى، قىلمىسكەر ەتىپ ايىپتايدى.
روماندا فەوداليزمنىڭ رۋحاني قىسىمى بارىنشا اشكەرەلەنگەنىن دە ايتا كەتۋ كەرەك. سۇيگەنىنە قوسىلا الماعان اباي، عاشىعىنان ايرىلعان ورالباي، تاعى دا باسقا قازاق جاستارى ەسكى سالت-سانا ادەتكە قارعىس ايتىپ وتەدى.
«اباي» جانە «اباي جولى» روماندارى نەگىزىنەن بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ەلەۋلى تابىسىنا جاتادى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدى رۋحاني تاربيەلەۋگە ءتيىستى ۇلەسىن قوسادى.
«اباي» جانە «اباي جولى» روماندارىنىڭ قاسيەتى، وتكەن زاماننىڭ قارالى كۇشتەرىنە قارسى كۇرەس پافوسىندا، قازاق حالقى مەن ورىس حالقىنىڭ دوستىعىن، سول دوستىقتىڭ قۇدىرەتتى كۇشىن حالىقتىڭ كۇشىن جىرلاۋ پافوسىندا؛ رومانداردا ۇلكەن ءومىر شىندىعى، قارالى زاماندا حالىق اراسىنان شىققان جاڭا كۇشتەر، سول كۇشتەردىڭ بولاشاعى، ۇستەم تاپتىڭ كۇيرەيتىنى كورسەتىلگەن. حالىق اراسىنان شىققان وسى جاڭا كۇشتەر جارىقتى كوكسەيدى، ولار ءۇمىت ارتىپ، ورىس ەلىنە قاراي بەت بۇرادى، دۇرىس نىساناسىن تابادى، وقۋشى ولاردىڭ داڭعىل جارقىن جولعا شىعاتىنىنا سەنەدى. بۇل رومانداردىڭ نەگىزگى قاسيەتى وسىندا.
You Might Also Like
-
اۋىر قازا ۇستىندە ءسوز ايتۋ قيىن. بۇل ءبىر سەميانىڭ، بولماسا ءبىر عانا ونەر سالاسىنداعى قاۋىمنىڭ ازاسى ەمەس — كوپتىڭ ازاسى. مۇحاڭنىڭ الىپ شىعارمالارىن، حالقىنىڭ سىڭىرگەن ازاماتتىق زور ەڭبەكتەرىن...
