كوپ تولعانتقان ويلار
وقۋشى زور قۇرمەت تۇتاتىن سۇيىكتى جازۋشىسىنا تاعى كەزدەستى. بۇل جولى جازۋشى كوركەم شىعارما ەمەس، تۋعان ادەبيەت تۋرالى ويلارىن ۇسىندى.
مۇحتار اۋەزوۆ تەك قازاق وقۋشىلارىنا ەمەس دۇنيە ءجۇزى وقۋشىلارىنا بەلگىلى جازۋشى. ول ءوزىنىڭ الەمگە ايگىلى شىعارمالارى ارقىلى قازاق ادەبيەتىن بيىك ساتىعا كوتەرگەن ادام. ەندى جازۋشى ءوز ادەبيەتى تۋرالى كوپ جىل تولعانعان ويلارىن ورتاعا سالدى. جاڭا كىتاپقا اۆتوردىڭ ۇزاق جىلدىق ادەبي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ ىرىلەرى سارالانىپ الىنعان.
عالىم-جازۋشىنىڭ كىتابى ۇلى اقىن اباي تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەگىنەن اشىلادى. بۇگىندە اباي تانۋ (اباي ۆەدەنيە) عىلىمى بىزدە كەڭ ءورىس العانى بەلگىلى. قازاق ادەبيەتشىلەرى (ءتىپتى تەك قانا قازاق ادەبيەتشىلەرى ەمەس) ابايدىڭ شىعارمالارىن، الەۋمەتتىك قىزمەتىن، ءومىربايانىن جان-جاقتى، تەرەڭ زەرتتەپ كەلەدى. قازاقتىڭ ادەبيەتى تانۋ عىلىمىندا اباي جونىندەگى ەڭبەكتەر كوپ تولىقتى ۇلى اعارتۋشى — اقىننىڭ فيلوسوفيالىق تاريحي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە كوزقاراسى، شىعارمالارى سان سالاعا ءبولىنىپ تە زەرتتەلەدى جانە كوپ زەرتتەۋشىلەر جەكە سالاسىن عانا وقشاۋلاپ الىپ ءبىر ارناعا ءۇڭىلىپ قازبالاپ، تىنتكىلەپ زەرتتەيدى.
ال، اباي تۋرالى كوپتەگەن ولەڭ، جىر، پۋبليسيستيكالىق ماقالالار دا وسى عىلىمعا جاناي قوسىلىپ، ءبىزدىڭ كلاسسيگىمىز جايىنداعى قازىنانى مولايتىپ، اجارلاندىرا تۇسەتىنى انىق. اباي تۋرالى وزگەشە بيىك، كوركەم ەڭبەك وسى اۆتوردىڭ دۇنيەگە ايگىلى، كلاسسيكالىق ەپوپەياسى ەكەنى ايقىن. بۇل شىعارما، وزگە تاريحي ءىرى قاسيەتتەرىن بولەك قويعاندا، ۇلى اقىن جايىنداعى ەڭ تەرەڭدى كەڭ، باعا جەتپەس عىلىمي ەڭبەك بولىپ سانالاتىنى بەلگىلى. ارينە، بۇل اتالعان كوركەم شىعارما اباي تۋرالى بار زەرتتەۋدىڭ شوقتىعى بولعانمەن، وزگە تازا عىلىمي، سىن زەرتتەۋلەردى جوققا شىعارمايتىن، ءوز الدىنا ءبىر الۋان دۇنيە.
ال ەندى وسى ءبىر ادام جازعان كوركەم شىعارما مەن عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتى الىپ قاراساڭىز — ەڭ الدىمەن بىرىنە-بىرى كولەڭكەسىن تۇسىرمەيتىن تۋىندىلار ەكەنىن، ياعني «اباي جولى» ەپوپەياسىن وقىپ ۇلى اقىن تۋرالى بار سىرعa قانعان ادام، ەندى سول تاقىرىپتاعى زەرتتەۋ ەڭبەگىن سۇيسىنە وقىپ، اقىن تۋرالى ماعلۇماتىن ارتتىرىپ، تەرەڭدەي تۇسەتىنىن بايقايمىز.
ەكىنشىدەن بۇل ەڭبەك اباي تانۋ عىلىمىنىڭ، مۇمكىن ءتول باسى بولماس، ءبىراق ونىڭ باس ارناسى، جيناقتى جۇيەسى ەكەنىن اڭعارماسقا بولمايدى.
وسى ەڭبەكتىڭ ەكى ساپاداعى قاسيەتىن اتاپ وتكەن ءجون بولار ەدى. ءبىرىنشى — بۇل ۇلى اقىن تۋرالى كەڭ دە تەرەڭ، جان-جاقتى عىلىمي ەڭبەك. اۆتور اقىننىڭ ءداۋىرىن، سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق دامۋ ساتىسىن، الەۋمەتتىك جاعدايدى، اقىننىڭ شىققان ورتاسىن، سول ءومىردىڭ اقىن شىعارمالارىنداعى ورنىن ماركستىك-لەنيندىك ىلىمگە سۇيەنىپ جان-جاقتى، تەرەڭ تالدايدى. سونىمەن بىرگە ابايدىڭ فيلوسوفيالىق، الەۋمەتتىك كوزقاراستارىن دا سارالاپ اشادى. اباي شىعارمالارىنداعى قوعامدىق موتيۆتەرمەن قوسا تەرەڭ ادەبي-تەوريالىق تالداۋ ارقىلى ونىڭ پوەتيكاسىنىڭ سىرىن اشادى. اباي شىعارمالارىنىڭ باس الار نەگىزگى ءۇش بۇلاعىن ءدال سۋرەتتەپ بەرەدى.
ال، ەكىنشىدەن — بۇل وي سارالىعى، ءتىل كوركەمدىگى،ۇعىنىقتىلىعى جاعىنان ناعىز كوپشىلىك وقيتىن قىزعىلىقتى شىعارما. مۇندا تەك ادەبيەتكە ءتانتى تەوريالىق جايتتاردىڭ ءوزى، تۇسىنىكسىز تەرميندەر ارقىلى ەمەس، شىنايى ادەبي تىلمەن، بوگدە ادام جاتىرقامايتىن ۇعىنىقتى قونىمدى تۇردە ايتىلعان. ودان شىعارمانىڭ عىلىمدىق جاعى السىرەپ، تەوريالىق پىكىر دولبارعا اينالىپ كەتپەيدى. بۇل وسى ەڭبەكتىڭ كوپشىلىك وقۋشىنى تارتاتىن، حالىققا ابايدى ناسيحاتتايتىن، سوندىقتان دا كوبىرەك باسىپ تاراتۋدى كەرەك ەتەتىن جاعى.
وسى تاقىرىپتى م. اۋەزوۆتىڭ كوپ جىلدار جان-جاقتى زەرتتەپ كەلە جاتقانى ءمالىم. اۆتور كوپ ويلانىپ، كوپ زەرتتەپ بۇل ەڭبەكتى كەمەلىنە كەلتىرگەن. اسىرەسە ماركستىك-لەنيندىك ءىلىم تۇرعىسىنان تەرەڭدەتە قاراپ، قوعامدىق تاپتىق جاعدايلاردى انىق سارالاعان. سونىمەن بىرگە قايسى ءبىر تۇستا اسىرا ايتىلعان سىڭار ەزۋ، دوكىر سىنداردان ىعىپ، جالاڭ سوسيولوگياعا ويىسپاعان.
جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن ۇلكەن ەڭبەككە جالعاس «ورىس كلاسسيكتەرى مەن اباي»، «اباي ەڭبەكتەرىنىڭ بيىك نىساناسى» دەگەن ەكى ماقالا جازعان اۆتور ونى جاڭا وي، پىكىر، باقىلاۋلارمەن تولىقتىرا تۇسەدى. ارينە، سوڭعى ماقالالار ءار كەزدە بولەگىرەك جاعدايدا جازىلعان سياقتى، باسىندا ءبارى ءبىرتۇتاس ەڭبەك ەسەبىندە ويلانباعان دا شىعap. «ورىس كلاسسيكتەرى مەن اباي» دەگەن ماقالانىڭ كەي جەرلەرى الدىڭعى ەڭبەكپەن سارىنداس. الدىڭعىداعى ايتىلعان كەيبىر جەكە جاعدايلار وسى سوڭعىدا دالىرەك قايتالاناتىن كەزى ۇشىراسادى.
عالىم جازۋشىنىڭ اباي شىعارمالارى تۋرالى عىلىمي ەڭبەكتەرى ءار الۋان. جوعارىدا اتالعان قازاق تىلىندە زەرتتەۋلەرىنە ءار سالاداعى ورىسشا ماقالالارى ۇشتاسادى. «يدەينو-كۋلتۋرنىە يسكانيا ابايا»، «ۆەليكيي سىن نارودا» دەپ اتالاتىن ەڭبەكتەر ۇلى اقىن شىعارمالارى بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ پروسەستەرىمەن استاستىرىپ وسى سالاداعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەردى تولىقتىرىپ، تەرەڭدەتە تۇسەدى. XIX عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ شىرقاۋ بيىگى بولعان اباي تۆورچەستۆوسىنىڭ سىرىن اشىپ، ونىڭ كەلەشەكتەگى حالىقتىڭ مادەني، رۋحاني دامۋىنا ەتكەن اسەرىن انىقتايدى. ياعني اباي شىعارمالارى قازاق ادەبيەتىن عاسىرلىق تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى تۇردە زەرتتەلەدى. مۇنداي تاريحي ءورىستى كەڭ قامتىعان، تەرەڭ تولعامدى ەڭبەكتەر بىزدە كوپ ەمەس.
وسى تاماشا كىتاپقا اۋەزوۆ تالانتىنا لايىقتى، قازاق، قىرعىز ادەبيەتىنىڭ ءىرى جانرلارىنا ارنالعان، تۇبەگەيلى پروبلەمالاردى كوتەرگەن كەسەك ەڭبەكتەر كىرگەن. قازاق ەرتەگىلەرى تۋرالى، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ «قىز جىبەك» ليروەپوستارى تۋرالى اۆتور كەلەلى پىكىرلەر ايتادى. دۇنيە جۇزىنە ايگىلى قىرعىز حالقىنىڭ «ماناس» ەپوسى جايىنداعى ءىرى ەڭبەك ءوز الدىنا ءبىر توبە.
ەڭ الدىمەن ەسكەرە كەتەتىن نارسە — الدىڭعى اتالعان جانە كەيىن كەلەر ەڭبەكتەرى سياقتى اۆتور حالىق ادەبيەتىنىڭ وسى ۇلگىلەرىنە دە ماركستىك ءىلىم تۇرعىسىنان جان-جاقتى تەرەڭ تالداۋ جاساپ، ءبىرىڭعاي اعىم (ەدينىي پوتوك) تەورياسىنا قارسى، تالقىلاعان جانرلارى مەن شىعارمالارىنىڭ الەۋمەتتىك، تاپتىق ءمانىن، قايشىلىقتارى سارالاپ اشادى.
حالىق تۆورچەستۆوسىنىڭ ەڭ ەسكى جانە اسا مول ءتۇرى — ەرتەگىلەر. بۇل بىزدە ءالى جەتە زەرتتەلمەي كەلە جاتقان» جانر بولاتىن. م. اۋەزوۆتىڭ «ەرتەگىلەر» اتتى كولەمدى ەڭبەگى وسى سالاداعى زەرتتەۋلەرگە نەگىزگى ارنا، جۇيەسى بولارى انىق. اۆتور قازاق ەرتەگىلەرىن سارالاپ، جۇيەلەپ ءبولىپ انىقتايدى. ولاردىڭ تۋعان داۋىرىنە، كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىنە جاقسى توقتالىپ، كەلەلى، ءتۇيىندى پىكىرلەر ايتادى. سونىمەن بىرگە قازاق ەرتەگىلەرىن دۇنيە ءجۇزى حالىقتارى ەرتەگىلەرىمەن ساباقتاستىرىپ زەرتتەيدى. بۇل ءوزى تۇيىقتالعان جۇيەلى عىلىمي كۋرس ەسەبىندەگى ەڭبەك. اۆتوردىڭ قازاقتىڭ بەلگىلى ەكى ليروەپوسى تۋرالى كەلەلى ماقالالارى جايىندا دا وسىنى ايتپاقپىز. Teك بۇل ارادا «اتتەڭ» دەگىزەتىن ءبىر نارسە بار. ول — وسى eكى ەڭبەكتىڭ الدىندا قازاقتىڭ جالپى عاشىقتىق جىرلارى تۋرالى تالداۋ ماقالا بولسا — سوندا بۇل ءوزى حالىق پوەزياسىنىڭ ۇلكەن ءبىر جانرىن تۇگەل قامتىعان، باس-اياعى تۇيىقتالعان تۇتاس ءىرى ەڭبەك بولىپ شىعار ەدى.
كىتاپتاعى اسا قىزىقتى، ءىرى ەڭبەك «ايتىس» تۋرالى. قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ وسى ءبىر ەرەكشە قىزعىلىقتى جانرىن اۆتور عىلىمي ۇلكەن ەرۋديسيامەن جان-جاقتى تالداپ تولىق تەكسەرەدى.
بۇل ورەلى ەڭبەكتى سۇيسىنە باعالاي وتىرىپ، ايتا كەتكىمىز كەلگەن كەيبىر جەكە پىكىرلەر بار. اۆتور ايتىستىڭ تاپتىق الەۋمەتتىك سىرىن اشا تالدايدى. وسى تۇرعىدا كەيبىر ايتىس اقىندارىنىڭ فەودالدىق ساناسىن، ۇستەم تاپتى — ءوز رۋىنىڭ مىقتىلارىن ماداقتايتىنىن ايتادى. ونداي اقىنداردى ۇستەم تاپ جىرشىلارىنا جاتقىزادى. بۇل ورىندى. ال ەندى وسى ارادا مىناداي ءبىر جاعدايدى ەسكەرە كەتسەك. ادەتتە، كوپ اقىندار ايتىسى ءوز رۋىنىڭ مىقتىلارىن ماقتاۋدان باستايدى. ارينە، بۇل سول كەزدەگى قوعامدىق فەودالدىق سانادان تۋعان. ال ەندى وسىدان ءارى ەكى اقىن قاعىسقاندا ءبىرىنىڭ ماقتاپ بەتكە ۇستاعانىن ءبىرى اشكەرەلەپ، جەرىنە جەتكىزىپ، مىنەپ سىنايدى. وسىلاي باسىندا ەكى جاقتاي ماداقتالعان جۋاندار قاقپاقىلعا ءتۇسىپ، كەزەك سىنالىپ، ولاردىڭ وزبىرلىق مىنەزى اشكەرەلەنەدى. ءسويتىپ ءوز باسى فەودالدىق قوعام تۇرعىسىنان ارتىلا الماعان اقىنداردىڭ ءوزى، ءوش الۋ ماقساتىمەن بولسىن ءسوز رەتىمەن وبەكتيۆتىك تۇردە سول قوعامنىڭ شونجار وكىلدەرىنىڭ سىنشىسى بولىپ شىعادى. ايتىس پوەزياسىنىڭ تابيعاتىنا ءتان سىنشىلدىق كوبىنەسە-اق وسى جانردى حالىقتىق، دەموكراتيالىق جاعىنا تارتا بەرەتىنىن انىقتاپ، ايتىستىڭ ساتيرالىق تابيعاتىن اشا تۇسكەندە جاقسى بولتىن ەدى.
اۆتور وسى كەزگە دەيىن داۋلى بوپ كەلگەن ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىنا باسا توقتالادى. بۇل ايتىستىڭ شىعۋى جونىندە ءوز پىكىرىن، ارالىق ءسوزىن ايتادى. قيعاش ەكى پىكىر بولاتىن — ءبىرى ءبىرجان — سارا ايتىسى تەك سول اۆتوردىڭ عانا ءسوزى، وزگە ەشكىمنىڭ قاتىسى جوق دەگەنگە تىرەلسە، ەكىنشىلەرى ونداي ايتىس بولماعان، مۇنى شىعارعان ءارىپ اقىن دەسەتىن. ال، مۇقاڭ بۇل ايتىس بولعان، ونى ءارىپ جازىپ الىپ، رەداكسيا ەنگىزگەن دەگەن پىكىرگە كەلەدى؛ جانە بۇل ايتىستىڭ نەگىزگى سالماعىن ءبىرجان مەن ساراعا اۋدارادى. ءارىپتىڭ ەڭبەگىن رەداكتورلىق دارەجەسىنە جاقىنداتادى. قاراپايىم كوزگە كورىنىپ تۇرعان ءبىر جايتتى ايتا كەتكىمىز كەلەدى. ءبىرىنشى — بۇل ايتىستى ولەڭدىك جاعىنان تەكسەرگەندە — ول اۋىز ادەبيەتى ەمەس، جازبا اقىننىڭ شىعارماسىنا اسا جۋىق. مۇندا سۋىرىپ سالما اقىندار ايتىسىندا شارتتى تۇردە جۇرەتىن كوپ قايتالاعان ءسوز ناقىشتارى، ماتەلدەر جوق. ەكىنشى اسا قاتتى ەسكەرەتىن نارسە: سارا مەن ءبىرجان سوزدەرى ستيلدىك جاعىنان، وبراز، بەينە، تەڭەۋ، ريتميكا جاعىنان سونشالىقتى ۇقساس — ەكەۋىنىڭ ءسوزىن ەكى اقىن ايتتى دەۋ مۇمكىن ەمەس. جانە دە قازاقستاننىڭ ەكى شالعايىندا تۋىپ-وسكەن، ءبىرى ەركەك، ءبىرى ايەل، ەكى اقىننىڭ بۇكىل پوەتيكالىق جۇيەسى سونشالىق ۇقساس بولدى دەۋگە سەنۋ قيىن. ال، ءبىرجان مەن سارا ايتىسى اتالاتىن كوركەم شىعارما جايىنا كەلسەك، بۇعان كىم دە بولسا ءبىر تالانتتى اقىننىڭ مىقتاپ ارالاسقانى جانە سونىڭ اۆتورلىعى شىعارمانىڭ وزىنەن كورىنىپ تۇر. سوڭعى كەزدەردە وسى ايتىس تۋرالى ءار قيلى پىكىرلەر ايتىپ، ءار ءتۇرلى دەرەكتەر كەلتىرىپ ءجۇر. ءبىراق سولاردىڭ كوبى وسى «ايتىستىڭ» پوەتيكالىق جۇيەسىن، ستيل بىرلىگىن تەكسەرمەي، كوبىنە كارى قۇلاق، ەسكىلەردىڭ سوزىنە سۇيەنەدى. ال، بىزدىڭشە مىقتى دەرەكتى «ايتىستىڭ» وزىنەن، ونىڭ ولەڭ تابيعاتىنان ىزدەگەن ءجون.
قازاقتىڭ حالىق پوەزياسىنىڭ ايرىقشا جانرى — ايتىستى جان-جاقتى، قىزعىلىقتى تالداعان اۆتور، كەيىن ولەڭ ءسوزدىڭ ورەن جۇيرىگى جامبىلدىڭ ايتىستاعى ونەرىنە بولەك توقتالادى.
بۇل ءوزى وتە قىزعىلىقتى، وتتى جازىلعان ماقالا. تەك وسىنىڭ باس جاعىندا اۆتور ينتۋيسيانىڭ اقىن تۆورچەستۆوسىنداعى ءرولىن تىم باسا ايتقان سياقتى. ەكىنشىدەن، بۇل ماقالانىڭ ەداۋىر جەرى الدىڭعى «ايتىس» اتتى ەڭبەكتىڭ كەي جەرىن قايتالايدى. الىنعان مىسال دا، ايتىلعان پىكىر دە ءدال كەلىپ وتىرادى. ويتكەنى الدىڭعى ەڭبەكتە اۆتور جامبىلدىڭ ايتىس ونەرىنە ءبىراز توقتالعان. وسى ايتىلعان ەكى ماقالاداعى جەكە باسىلعاندا بايقالا بەرمەيتىن ۇقساستىق ەندى ەكەۋى ءبىر مۇقابانىڭ ىشىنە كىرگەندە ورىنسىز بولىپ تۇرعان سياقتى.
كىتاپقا سوۆەتتىك داۋىردەگى قازاق ادەبيەتى تۋرالى ەكى ماقالا ەنگەن. ونىڭ ءبىرى «مالىك عابدۋللينگە جاۋاپ حات» دەپ اتالاتىن قازاق پوەزياسى تۋرالى ماقالا. بۇل ماقالادا قازاق سوۆەت پوەزياسىنىڭ بار اۋماعى تۇگەل قامتىلماعانىمەن، وسى كۇنگى پوەزيانىڭ قىزعىلىقتى، تۇبەگەيلى ماسەلەلەرى قويىلعان.
«وكتيابر وركەنى» دەگەن ماقالا نەگىزىنەن شولۋعا قۇرىلعان دا بۇگىنگى ادەبيەتىمىزدىڭ اۋماعىن قامتىپ، وقۋشىعا قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ كوپ جاعدايلارىن پاش ەتەدى. ول كىتاپتىڭ ادەبيەت تانۋداعى ماڭىزىن تولىقتىرا تۇسپەك. تەك «تراديسيي رۋسسكوگو رەاليزما ي كازاحسكايا ليتەراتۋرا» دەگەن ماقالادا اۆتور وسى ءداستۇردى سوسياليستىك رەاليزممەن ۇشتاستىرىپ بويىنا مول سىڭىرگەن قازاق سوۆەت ادەبيەتىنە كەڭىرەك توقتالىپ، وسى ساپارداعى ءبىزدىڭ تابىستارىمىز بەن قيىنشىلىقتارىمىزدىڭ سىرىن اشا تۇسكەندە جاقسى بولاتىن ەدى.
كوپكە ءمالىم، مۇحتار اۋەزوۆ بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن قايراتكەرى. بىلىكتى، ويلى جازۋشى قازاق ادەبيەتىن جەكە-دارا ءبولىپ الماي، كوپ ۇلتتى سوسياليستىك ادەبيەتتىڭ دامۋ جولىمەن تىكەلەي بايلانىستىرىپ زەرتتەدى. وزبەك، تاجىك، ۋكراين، ازەربايجان ادەبيەتتەرىن ساباقتاستىرىپ، ورەلى پىكىرلەر ايتتى. ءبىر وكىنىشتى جاعداي سونداي ءورىستi ماقالالار بۇل كىتاپقا كىرمەي قالعان ەكەن.
اسا كورنەكتى جازۋشى، ويشىل عالىم كوپ جىلعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جارىققا شىعاردى، مۇندا قازاق، قىرعىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ كۇردەلى جانرلارى، ءىرى وكىلدەرى جان-جاقتى كەڭ تەكسەرىلەدى. جانە دە قازاق ادەبيەتى جەكەلەي الىنباي، ونىڭ كوپ ماسەلەلەرى دۇنيە جۇزىلىك ادەبيەتتەگى قۇبىلىستارمەن استاستىرىلىپ بيىك تۇرعىدان زەرتتەلەدى. بۇل كىتاپتى وقىپ شىققان ادام قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن كۋرسىن وتكەندەي ءبىلىم الادى.
You Might Also Like
-
ادەتتە قازاق پروزاسىن سپانديار كوبەيەۆتىڭ «قالىڭ مال» رومانىنان باستايدى. حرونولوگيالىق جاعىنان وعان داۋ ايتقىمىز كەلمەيدى. ءبىراق تازا حرونولوگيا ءسوز بولسا — ودان بۇرىنىراق تا باسپ...
-
قازاق پروزاسىنىڭ قاينار باسىنا ۇڭىلگەندە — ءبىزدى قىزىقتىرىپ وتىرعان جەكە فاكتىلەر ەمەس. قولدان كەلگەنشە بۇگىنگى كۇنگە ۇلعايىپ جەتكەن ومىرشەڭ داستۇرلەردىڭ باستاۋ كوزىن ارشىعىمىز كەلەدى.
