كەرەعار دۇنيە
مولتەك اڭگىمەلەر
كورشىلەر جاساسىن نەمەسە دالەلدى سەبەپ
ول بۇگىن جۇمىس ورنىندا كەجەگەسى كەيىن تارتىپ، جورتاقتاپ، انانى ءبىر، مىنانى ءبىر سىلتاۋراتىپ، ۇزاق وتىرا المادى. قۇداي اتقانداي، كەش وياندى، كەشىگىپ تۇردى. ۇرىمتال ءساتتى وتكىزىپ العانعا ۇقسايدى. ەندى سيپالاڭداپ جۇرگەن ءجۇرىسى مىناۋ. نەلىكتەن جىگەرىن جانىپ، ويىن جيناقتاپ، شيرىعا الماي تۇرعانى وزىنە دە تۇسىنىكسىز. كۇندە وسى ۋاقىتتا، ەش نارسە تىندىرىپ تاستاماسا دا قاقشيىپ، تىستەي قاتىپ، ستول باسىندا وتىرۋشى ەدى. بۇگىن قانداي سايتاننىڭ يەكتەپ العانىن كىم ءبىلسىن؟ جۇمىسقا زاۋقى سوقپاي-اق قويعانى. موينىنا العان تاپسىرمانى وتكىزەتىن مەرزىم تاقاۋ. ۋاقىت — قىسىل-تاياڭ. وسىنى ويلاعان ول ءوزىن-وزى زورلاعانداي كۇشپەن كەلىپ، ورىندىق شەتىنە تىزە بۇككەن. كەشەگى اتقارىلعان ىستەردى ءبىر شولىپ شىعىپ، باستى جۇمىسىنا ەندى كىرىسپەك ەدى. ءساتىن سالسا، ءبىرازىن ەڭسەرىپ تاستاماق.
ءدال وسى كەزدە بۇنىڭ ستول باسىنا وتىرۋىن كۇتىپ تۇرعانداي-اق ۇستىڭگى قاباتتاعى كورشىلەر ءبىر نارسەنى تارسىلداتىپ، سارتىلداتىپ الا جونەلگەنى. كورشىنىڭ ءۇيىن جوندەپ جاتقانىنا كوپ بولعان. ءالى سوزىلىپ كەلەدى. بۇل نەعىلعان بىتپەيتىن جوندەۋ؟ بۇگىنگى دىرىلداتۋى ءتىپتى بولەكشە — قۇلاقتى جارىپ بارادى. گۇرىلدەپ، مىڭ سان تانك ءورىپ كەلە جاتقانداي. بۇكىل ءۇي دىرىلدەيتىندەي. وتىز التى قابات ءۇيدى دىرىلدەتكەن نەنىڭ كۇشى بولدى ەكەن؟ الىرىم-اي، باسقا تەڭەۋ تابىلماعانداي، تانكتىڭ ەسكە تۇسكەنى نەسى؟! قۇرىپ كەتسىنشى ءبارى! بۇل ءوزى سول ماقۇلىقتى جاقىننان كوردى مە ەكەن؟ ارينە، جوق! «جالعان ايتاسىڭ. كورگەنسىڭ»، — دەيدى ءبىر ويى. «قايدان؟ ە-ە-ە! كينودان كورگەن ەكەن عوي. باسقا قايدان كورۋشى ەدى؟ ءبىراق تانكتىڭ ەسىنە تۇسكەن سەبەبى ول دا ەمەس سەكىلدى. ادام كينودان نە كورمەيدى؟ سونىڭ ءبارى ەستە تۇرادى دەيسىز بە؟ »
ستول ۇستىندە جاتقان قىزىل تىستى كىتاپقا كوزى تۇسكەندە: "تاپتىم، تاپتىم!» — دەدى وزىنە-وزى. ول وسى كىتاپتان تارجىمە جاساپ جاتقان. سوعىس ۋاقىتىنداعى وقيعالار سۋرەتتەلەدى. ءيا، يا، ول تەڭەۋ وسى كىتاپتان وقىعانىنا وراي ويىنا ورالعان بولار.
حوش، — دەلىك. — بۇل جۇمباقتىڭ دا شەشۋى تابىلدى».
ەندى ىسىنە الاڭسىز كىرىسسە ەتتى. تانك داۋىسى باسەڭدەگەندەي. ءبارى ءبىر قولى جۇرمەدى. گۇرىل ءسال تىنشىپ بارىپ، قايتا كۇشەيدى. ءبىر سويلەمنىڭ باسىن قۇراي المادى. ءبىر وڭتايلى تىركەس ەسىنە تۇسپەدى. بىلەتىن سوزدەرىنىڭ ءبارى تانك ۇنىنەن قاشىپ، زىم-زيا جوعالعانعا ۇقسايدى. الىسقا، تىم الىسقا تىعىلىپ قالعان سەكىلدى. ەشبىر جوندەم ءسوز تاپپادى. قۇلاقتى تۇندىرا گۇرىلدەگەن ءۇن ءورشي بەردى، ءورشي بەردى. بۇل گۇرىلدەۋ، دۇرىلدەۋ، ۇلكەن كىسى تۇگىل، بالانى دا مەزى ەتسە كەرەك. ورتانشى نەمەرەسى التىناي كۇيساندىقتىڭ پەرنەلەرىن سابالاپ، جاتتىعۋلارىن كۇندەگىسىنەن الدەقايدا قاتتى ويناي باستادى. بۇل، ءسىرا، كورشىلەرگە كورسەتكەن قارسىلىعى بولار. شۋدى شۋمەن قايتارماق. قايراتىڭا بولايىن-اي! ول لاجسىز ورنىنان تۇرىپ كەتتى. ءبىراق، ورنىنان تۇرىپ بارا جاتىپ، كوڭىلىنە كەرەمەتتەي ءبىر قۋانىش ۇشقىنى جۇگىرگەنىن اڭعاردى. ەندى جۇمىس ىستەمەۋگە دالەلدى سەبەبى بار ەكەن عوي. قۋانباعاندا ءقايتسىن؟! دالەلدى سەبەپ تاۋىپ بەرگەن كورشىلەر جاساسىن! جاساسىن كورشىلەر!
جاراتقان دارىتقان تۇيسىك
ول تەلەديداردان جان-جانۋارلار جايلى دۇنيەلەردى قاراعاندى ۇناتاتىن. بىردە تاسباقالار تۋرالى كورسەتىپ جاتىر ەكەن. وتىرا قالدى. پەندە شىركىننىڭ بىلمەيتىنى كوپ-اۋ! الەمنىڭ ءبىر شەتىن مەكەندەيتىن الگى ەسسىز ماقۇلىق پالەنباي ءجۇز، بالكىم، مىڭ شاقىرىم سۋدى — تەڭىز بە، بالكىم، مۇحيت پا ءجۇزىپ ءوتىپ، قۇرلىققا جەتىپ، جۇمىرتقالاپ، ءارى جۇمىرتقاسىن قۇمعا كومىپ كەتەتىن كورىنەدى. ول جەر افريكانىڭ با، ءۇندىستاننىڭ با مۇحيتقا جاقىن جاعالاۋ قۇمدارىنىڭ ءبىرى سەكىلدى. بۇنىڭ تاڭعالعانى ول ەمەس، باسقا ەدى. كۇنگە قىزعان ىستىق قۇمدا كومۋلى جاتقان الگى جۇمىرتقالاردان ايى-كۇنى تولعاندا تاسباقانىڭ بالاپانى جارىپ شىعادى ەكەن.
جارىق دۇنيەگە كوزىن جاڭا اشقان بولجىراعان شاجاۋ نەمە جان-جاعىنا قالتاڭ-قۇلتاڭ ەتىپ ءبىر قاراپ الىپ، ىستىق قۇمنىڭ بەتىندە قارا قۇرتتاي قىبىرلاپ، ۇلى مۇحيتقا قاراي اداسپاستان تۋرا جول تارتقانى عوي. اۋپىرىمدەپ، سۋعا ءبىر جەتسە، ارى قاراي ءقاۋىپ از. «ەنەسىن ءوزى ىزدەپ تابادى»، — دەيدى. بۇل، بالكىم، جۋرناليستەردىڭ اسىرەلەگەنى مە ەكەن؟ ونىڭ تاڭعالعانى — جۇمىرتقادان جاڭا شىققان قۇرتاقانداي جاندىك سۋعا جەتسە، ءتىرى قالارىن قايدان بىلەدى دەسەڭىزشى؟ ايتپەگەندە ىستىق كۇندە، ىستىق قۇمدا قاقتالىپ ولەرى ءسوزسىز. ىشتەن وقىپ تۋعان دەيتىن وسىنداي-اق شىعار!
جوق! بۇل — باسقا ەشتەمە ەمەس، تەك ۇلى جاساعان دارىتقان تۇيسىك بولار! جاراتقان دارىتقان تۇيسىك! بۇل ولاردىڭ قانىندا بار-اۋ شاماسى.
وسىعان قاراپ وتىرىپ، ونىڭ ەسىنە بالا كەزىندە كورگەن، اناسىنىڭ كەيبىر ارەكەتتەرى ەرىكسىز ءتۇسىپ ەدى. اناسى ءۇي قۇستارىن كوپ اسىرايتىن. ءۇيىر-ۇيىر شۇبىرعان ۇيرەك-قازدارى بولۋشى ەدى. ۇيرەك دەگەن قۇس وتە كوپ جۇمىرتقالايدى ەكەن.
اناسى: «الدىڭعى تاپقان جۇمىرتقالارى ءشىرىپ كەتەدى»، — دەپ، شەتىنەن الىپ، تاۋىققا باستىرا بەرەتىن. تاۋىڭ، شىركىن، بەينەتتەنىپ، كۇنى-تۇنى ونى باۋىرىنا باسىپ، شايقاپ وتىرادى ەمەس پە؟ جۇمىرتقانى جارىپ شىققاندا الگى «وپاسىز» بالاپاندار نە ىستەيدى دەيسىز عوي؟ تەگىنە تارتقان بالەكەتتەر توعانداعى سۋعا قاراي تۇرا جۇگىرەتىن. «ءاي، توقتاڭدار! توقتاساڭدارشى! قايدا باراسىڭدار؟ سۋعا اعىپ ولەسىڭدەر» دەگەندەي، سوندا قىت-قىتتاپ، شىر-پىر بولعان تاۋىق پاقىر سوڭدارىنان قۇستاي ۇشىپ بارا جاتاتىن. انا كوڭىلى — بالادا، بالا كوڭىلى — توعاندا!.. كەرەعار دۇنيە...
.. .جاراتقاننىڭ شەبەرلىگىندە شەك جوق-اۋ!
قاپ، اتتەگەن-اي!
الماتىدا ءال-فارابي داڭعىلى بويىمەن كەلە جاتقاندا شىڭىلتىر كوك مۇزداي ەڭسەلى شىنى ءۇي كوككە شانشىلا، اينالاسىنا استامسي قارايتىنداي كورىنەدى وعان. استامسيتىن ءجونى بار. بيىك. بارىنەن بيىك. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن وسى داڭعىل بويىندا الگى عيماراتقا قاراما-قارسى بەتتە ادەمى ءبىر ءۇي بوي كوتەرىپ كەلە جاتتى. ۇمىتپاسا، ون التى قابات بولاتىن. كەنەت، قۇرىلىسى توقتاتىلىپ، جوعارى جاعى بۇزىلىپ، التى قاباتقا ءتۇسىرىلدى. بۇل داڭعىلدان جوعارى بەس-التى قاباتتان بيىك ءۇي سالۋعا بولمايدى دەگەن وكىلەتتى ورىننىڭ شەشىمى شىققان كورىنەدى. بارەكەلدى! تاۋدان سوعاتىن سالقىن سامالدى بوگەمەس ءۇشىن بۇل ءبىر وڭدى ارەكەت بولعان ەكەن دەستى الەۋمەت.
ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي-اق، اراسى ەلۋ قادامنان اسار-اسپاس جەردەن قارسى بەتتە قايقايىپ، قىرىق قابات عيمارات ءوسىپ شىعار دەگەن كىمنىڭ ويىندا بار؟ سويتسە، ول شەشىمنىڭ كۇشى داڭعىلدىڭ تاۋ جاق بەتىنە بيىك جاي تۇرعىزباۋعا عانا جەتەدى ەكەن. ال، قالا جاق بەتىنە — ەركىڭىز ءبىلسىن! اپىر-اي، سوندا ءبىر كوشەنىڭ ەكى جاعىن نەگە بولە جاردى ەكەن؟ قيسىن قايدا؟
شەشىم العاندا، جەر بەدەرىنىڭ ەرەكشەلىگىنە وراي، داڭعىلدىڭ ەكى جاق بويىنا بيىك ءۇي سالۋعا بولمايدى دەۋدىڭ ورنىنا، ءال-فارابي داڭعىلىنان جوعارى بيىك ءۇي سالىنباسىن دەپ جازىلىپ كەتكەن سىڭايلى. بۇل — الدە كەزدەيسوقتىق، الدە ەرەنسىزدىك، الدە نەمقۇرايلى قۇلىقسىزدىق، بالكىم، قيتۇرقى قۋلىق... ول اراسىن كىم اجىراتىپ جاتىر؟! انىعىن اللا بىلەدى.. اتتەگەن- اي!
تۇرىك اعايىندار جەر جەتپەگەندەي، ءتىپتى جاياۋلار جۇرەتىن جالعىز اياق جول قالدىرماستان داڭعىلدىڭ ءدال شەتىنەن باستاپ سالعان اۋزى-مۇرنى جوق بىتەۋ دە مىلقاۋ الىپ عيمارات: «سەندەردىڭ قيسىندارىڭا تۇكىرگەنىم بار. ال، قايتەسىڭدەر؟! مىقتى بولساڭدار، ورنىمنان جىلجىتىپ كورىڭدەرشى... تاپجىلتا المايسىڭدار»، — دەگەندەي تاكاپپارلانا كوككە ۇمسىنىپ، جان بالاسىن جانىنا جۋىتپاي، اسقاقتاپ تۇرعانداي. اتتەگەن-اي، دەمەسكە لاج جوق.
توقتى-تورىمنىڭ جانىنداعى كەرىكتەي موينى سورايىپ، كوزگە وعاش كورىنەدى ەكەن. باسقاسىن قويىڭىزشى، كەرەعار دۇنيە عوي ءبارى دە...
سالەم ساياساتى
اسەمگۇل كىرگەندە ۇلكەن زال تولى ادام ەكەن. جاعالاي وتىرعان قاۋىمنىڭ ۇستىنە باسا-كوكتەي بارۋعا قولايسىزدانعان ول ەسىك اۋزىنان كوز تاستاپ ەدى، بوس ورىن كورىنبەدى. تۇرىپ ورىن بەرە قوياتىنداي جان بالاسى تاعى بايقالمادى. كۇيەۋىنىڭ قازاسىنان كەيىن، كوپتەن ۇيدەن شىققانى وسى ەدى. كوپشىلىكتەن يمەنىپ، ارتقا قاراي ىعىستى. تومەنىرەكتە وتىرعانداردىڭ اراسىنان كۇنى كەشە عانا كۇيەۋىمەن قىزمەتتەس بولعان، «اعالاپ» جۇرەتىن جاس جىگىتتەردى تانىپ قالدى. ال، ولار مۇنى كورمەگەندەي...
جۇرت ورىندارىنان تۇرىپ، جاپىر-جۇپىر شىعا باستادى. بۇل جولدا تۇرمايىنشى دەپ، ءدالىزدىڭ تۇكپىرىنە قاراي شەگىندى. قاسىنان ءجۇز تانىستارى باس يزەسىپ، قايسى ءبىرى ەرنىن كۇبىرلەتىپ، ەندى بىرەۋلەرى تانىماعانداي ءتۇر تانىتىپ، ءوتىپ كەتىپ جاتتى.
سول ۋاقىتتا داستارقاننان شىققان اكىم قاينىسى بۇنىڭ تۇرعانىن بايقاپ قالىپ، بۇرىلىپ كەلىپ:
ءيا، جەڭگە، قالىڭ قالاي؟ امانسىڭ با؟ نەمەرەلەرىڭ شاپقىلاپ ءجۇر مە؟ ءوز دەنساۋلىعىڭ جاقسى ما؟ — دەپ، ەگجەي-تەگجەيلى ەسەن-ساۋلىق سۇراسقانى.
راحمەت. شۇكىرشىلىك قوي، — دەدى بۇل. ادامنىڭ ىشىندەگىسىن ايتقىزباي تانيتىن سۇڭعىلا قاينىسى بۇنىڭ كوڭىلىنىڭ ءپاس بولىپ تۇرعانىن ۇعىپ:
انا بالاعا ايتساڭشى، حابارلاسىپ تۇرسىن دا. ءوزى كىسىكيىك پە، نەمەنە، ادامعا جۋىمايدى عوي. اكەسى ونداي ەمەس ەدى، كىمگە تارتىپ كەتكەن، جەڭگە، — دەپ اشىق پەيىلمەن اقتارىلا كۇلىپ، قالجىڭدادى.
باۋىر وزىڭدىكى. ونىڭ سىرتتا نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىن قايدان بىلەيىن؟ ساباپ الساڭ دا، قولىڭدى قاعاتىن ادام جوق، — دەپ جاتىر بۇل دا كوكىرەگىنە شۋاق قۇيىلعانداي، ءوڭى جادىراي اشىلىپ.
بالانى اعايىننان اجىراتپا. توركىنىڭە قاراي تارتپا، — دەپ، قاينىسى جورتا سەس كورسەتىپ، قولىن الىپ، يىعىنان قاعىپ قويدى. اسەمگۇلدىڭ وسى ءبىر اۋىز جىلى سوزگە-اق كوڭىلى ءوسىپ جۇرە بەردى. ادامعا ءبىر اۋىز جىلى سوزدەن باسقا نە كەرەك؟
سول، سول-اق ەكەن، باعانادان بەرى بۇنى «تانىماي» تۇرعانداي، وقتاۋ جۇتقانداي ىزديىپ، ەرىندەرىنىڭ ۇشىمەن ارەڭ امانداسقاندار، قايىرىلىپ كەلىپ، جاعدايىن سۇراسىپ، ىجداعاتتى، كىشىپەيىل بولا قالدى. اسەمگۇل «ياپىر-اي، مىنا جۇرت اكىم امانداسپاسا، تەگى امانداسپاۋشى ما ەدى؟» دەپ قايران قالدى.
«ساراڭدىقتىڭ ىشىندەگى ەڭ جامانى — سالەمگە ساراڭدىق» دەۋشى ەدى ۇلكەندەر. سالەم دە ساتۋلى بولعانى ما؟ الدە، سالەمگە دە ساياسات ارالاسقان دۇنيە مە؟ دەپ ويلاعان ول — اڭ-تاڭ.
ورىنسىز ماراپات
بۇل تەلەديدار دەگەنىڭ ادامنىڭ ابىرويىن توگەيىن دەسە، وپ-وڭاي ەكەن.
ول وزگە حابارلاردى قادالىپ قاراماسا دا جاڭالىقتاردى قالت جىبەرمەۋگە تىرىساتىن. وتكەن جىلى كومىرلى ايماقتا شاحتادا تۇتقيىلدان جارىلىس بولىپ، ادامدار ءۇيىندى استىندا قالىپ، الاپات جاپا شەككەنى بەلگىلى. ەل بولىپ ازا تۇتىپ، الەۋمەت ولاردىڭ وتباسىلارىنا كومەك قولىن سوزىپ، قايعىلارىنا ورتاقتاسىپ جاتتى. تاعدىردىڭ جازۋىنا نە شارا؟!
ارادا بىرەر اي وتكەندە تەلەديداردان سول شاحتاداعى جارىلىستىڭ زارداپتارىن جويۋدا بەلسەندىلىك تانىتىپ، كورسەتكەن ەرەكشە ەرلىكتەرى ءۇشىن دەپ توتەنشە جاعدايلار قىزمەتىنىڭ ءبىر توپ ادامىن ءمينيسترىنىڭ ماقتاپ-ماداقتاپ، ماراپاتتاپ جاتقانىن قايتا-قايتا كورسەتپەسى بار ما؟ اپىرىم-اي، ولار قانداي ەرلىك جاسادى ەكەن؟ سول الاپات اپاتتى بولدىرماي، الدىن السا، ءبىر ءسارى. ال، بىرەۋلەر جالعىز اسىراۋشىسى، جالقى سۇيەنىشى بولعان ازاماتتارىنان، كارى انا — بالاسىنان، جاس بالا — اكەسىنەن، جاس كەلىنشەكتەر — جارلارىنان ايىرىلىپ، كوكىرەكتەرى قارس ايىرىلىپ وتىرعاندا، ەندى بىرەۋلەر سول بوزداقتاردى ارشىپ العانى ءۇشىن دە ماراپاتتالاتىن جوندەرى بار ما ەدى؟ بۇل — ولاردىڭ كاسىبي قىزمەتى ەمەس پە؟ بالكىم، ول جۇمىستىڭ دا قاتەرلى تۇستارى بار شىعار، وعان داۋىمىز جوق. ءتىپتى، ماراپاتتاسىن-اق! ال، سونى داقپىرت تۋعىزىپ، سوڭعى جاڭالىقتاردان قايتا-قايتا كورسەتىپ، كوپكە جاريالاۋدىڭ كەرەگى قانشا ەدى؟ ول كىمگە كەرەك بولىپتى؟ ورىنسىز ماراپات، ورىنسىز ماقتان وعاش كورىنەدى ەكەن.
ويدى — وي قوزعايدى. ءقازىر ءسال ءبىر جاعىمدى ارەكەتتەرىن تەلەديداردان كورسەتۋگە قۇمارلىق كەڭ جايىلعان سەكىلدى. الدەبىرەۋگە كورسەتكەن قايىرىمىن، جاساعان جاقسىلىعىن پارىز ءىس دەپ اتقاراتىن، نە اللانىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن دەيتىن رياسىز كوڭىلگە نە جەتسىن؟! اسىرەسە، بالالار ۇيىنە، نە قارتتارعا بولماشى جاردەم كورسەتسە، سونىڭ ءوزىن تەلەديداردان، گازەتتەردەن ارنايى جۋرناليست شاقىرتىپ، نە ەرتىپ بارىپ، كوپىرتىپ، دابىرالاتىپ كورسەتۋگە قۇلشىناتىنداردى كورىپ، قايران بولامىز. «ايداعانى بەس ەشكى، ىسقىرىعى جەر جارار» دەگەن كەپتىڭ ءدال ءوزى بولىپ شىعادى. بۇل نە؟ جاقسى كورىنىپ قالۋ ما؟ ۇپاي جيناۋ ما؟ الدە كوز بوياۋشىلىق پا؟ اتاققۇمارلىق پا؟
الايدا، تەلەديدار پيعىلىڭدى دا اينىتپاي كورسەتىپ قوياتىنىن ءبىر ويلاساق ەتتى. قاسىقتاپ جيعان ابىرويىڭ، ەكراندا شومىشتەپ توگىلۋى عاجاپ ەمەس ەكەن. كورىپ ءجۇرمىز عوي...
You Might Also Like
-
كۇلايحانجان وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەلى بۇل ۇيگە دە كەلىمدى-كەتىمدى كىسى اياعى كوبەيگەن. سارىكەمپىر ونى، ءسىرا دا سەزبەي جۇرگەن جوق. قىدىرماشىلار تاعى قۇر كەلمەي، زامانداستارىن قالاي قولعا ءتۇسىرۋدىڭ جايىن ءبى...
-
«ءبارى دە اياقتالدى-اۋ، ايتەۋىر»، — دەپ وزىنە-وزى كۇبىرلەگەن ول اس ءۇي مەن قوناق بولمەنىڭ اراسىندا ءالى ءجۇر. بوساعان ىدىس-اياق پەن تاباقتارداعى شەتى ويىلماعان تاعامدى ارى-بەرى تاسىپ، ە...
