InfoHub Logo

نۇر-سۇلتان قالاسى
№ 83 مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى
جانيبەكوۆا اينۋر ناميالوۆنا

كومپيۋتەرلىك ويىندار جونىندە زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ پىكىرلەرى، كوزقاراستارى ەكىگە بولىنۋدە: ءبىر توپ زەرتتەۋشىلەر كومپيۋتەرلىك ويىنداردىڭ بالالار ءۇشىن پايدالى جاعى باسىم دەسە، ەكىنشى توپ وكىلدەرى كومپيۋتەرلىك ويىندار بالا دەنساۋلىعىنا، ونىڭ پسيحيكاسىنا وتە زيان دەپ، ءوز ويلارىمەن بولىسۋدە. ءبىراق مەن بۇل جۇمىسىمدا، كومپيۋتەرلىك ويىنداردىڭ، زياندى تۇستارىن قاراستىرماقپىن. مۇنداي ويىنداردىڭ بالاعا وتە زيان ەكەندىگىن زەرتتەۋشىلەر، پسيحولوگتار، ءتىپتى دارىگەرلەر دە ءجيى ايتىپ وتىر. ءبىراق ويلانىپ، وعان ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. كەرىسىنشە، كۇن وتكەن سايىن بالالاردىڭ ويىنعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتىپ، ۋاقىتىنىڭ كوپ بولىگىن، كومپيۋەرگە، پلانشەتكە، سمارتفونعا تەلمىرۋمەن وتكىزىپ جاتىر. بۇل ارينە ويلانارلىق جايت!

كومپيۋتەرلىك ويىنداردىڭ بالا تۇگىلى، ەرەسەك ادامداردىڭ ءوزىن ماگنيتشە تارتىپ، تاۋەلدى ەتىپ قوياتىن كەزدەرى وتە ءجيى كەزدەسەدى. بالالاردى ايتپاعاندا، سول ويىنداردىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ، شىرعالاڭىنان شىعا الماي قالاتىن ەرەسەكتەردى، كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە ءجيى كەزدەستىرەمىز. مۇنداي ويىنداردىڭ زيانى تۋرالى وتە ءجيى ايتىلىپ كەلسە دە، كوپشىلىكتىڭ نازارىنان تىس قالۋدا. اتا-انالارى جۇمىسباستى بولعاندىقتان، نەمەسە بالانى تاربيەلەۋگە ىنتاسى جوقتىعىنىڭ سەبەبىنەن، بالا تاربيەسىن عالامتورعا قالدىرادى. بۇل بالانىڭ دەنساۋلىعىنا، بالانىڭ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دامۋىنا، ونىڭ ومىرىنە، بولاشاعىنا وتە ءقاۋىپتى ەكەندىگىنە ءمان بەرمەيدى.
دارىگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، كومپيۋتەردىڭ الدىندا ۇزاق ۋاقىت وتىرۋ، ەڭ اۋەلى كوزگە زيان. قازىرگى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 70%-عا جۋىق بالالارىمىزدىڭ كوزى اۋىرادى جانە كورۋ دەڭگەيى ناشارلاپ كەتكەن. سونىمەن قاتار، بالالار كومپيۋتەردىڭ الدىندا، تاپجىلماي ۇزاق ۋاقىت وتىرا بەرەدى. بۇل بالانىڭ دەنە ءبىتىمىنىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتەدى. بالا ۇنەمى قوزعالىستا بولعاندا عانا، ول فيزيولوگيالىق تۇرعىدان دامىپ جەتىلەدى. قيمىلى جوق بالانىڭ اسقا دا تابەتى بولمايدى. دۇرىس تاماقتانباعان بالانىڭ ىشكى قۇرىلىستارىندا دا، اۋرۋلار پايدا بولادى. باسى اينالىپ، جۇرەگى اينىپ، ءوزىن ءالسىز سەزىنەدى.

بالالار كومپيۋتەردەگى ءار ءتۇرلى ويىنداردىڭ ۆيرتۋالدى الەمىنە كىرىپ، سول ويىندى باستارىنان وتكەرىپ، زورلىق-زومبىلىقتاردى، ۇرىپ-سوعۋ، ءتىپتى ادام ءولتىرۋ ارەكەتتەرىن، ويىننىڭ ماقساتىنا  جەتۋ ءۇشىن قولدانادى. ويىن بارىسىندا بالا ۇنەمى جەڭىسكە جەتە بەرمەيدى. جەڭىسكە جەتكەننىڭ وزىندە، ويىن ءارى قاراي قيىنداپ، جالعاسا بەرەدى. ۇشى-قيىرى جوق ويىنداردىڭ سالدارىنان بالانىڭ وي-ورىسىنە سالماق ءتۇسىپ، ونىڭ پسيحيكاسىنا، ياعني جۇيكە-جۇيەسىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ناتيجەسىندە بالا اشۋلانشاق، ءتىلازار، بولىپ وسەدى. ءار ءتۇرلى باعىتتاعى ۇرىپ-سوعۋ، زورلىق-زومبىلىققا، قاتىگەزدىككە تولى ويىنداردى ويناپ وسكەن بالانىڭ مىنەز-قۇلقى دا وزگەرەدى. ياعني ولار، قاتىگەزدىكتى ۇيرەنىپ، تاسجۇرەككە اينالادى، مەيىرىمدىلىكتەن جۇرداي بولادى. ويىننىڭ قىزىعىنا كىرىپ كەتكەن بالانىڭ سانا-سەزىمىن، ويىن جاۋلاپ الادى. سونىڭ اسەرىنەن  ۇيقىسى دا بۇزىلادى. دارىگەرلەر ەرەسەك ادامعا كۇنىنە 8-ساعات، ال بالالارعا 8-ساعاتتان كوپ (10-12) ۇيىقتاۋعا كەڭەس بەرەدى. ال دۇرىس ۇيىقتاماۋ ادامنىڭ جۇيكە-جۇيەسىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ، ادامدا شارشاۋ، اشۋلانشاقتىق، زەيىنسىزدىك سياقتى جامان قاسيەتتەر پايدا بولادى. بۇلاردىڭ ءبارى جينالا كەلە، بالانىڭ ءبىلىم الۋىنا ۇلكەن كەسىرىن تيگىزەدى. بالا بار ۋاقىتىن كومپيۋتەر الدىندا وتكىزۋگە داعدىلانادى. وزدەرىن ويىننىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنە تەڭەپ، سول ويىنداردان دوس تاۋىپ، شىناي ومىردەن الشاقتاپ، ويىن الەمىندە ءومىر سۇرەدى. وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردى بولدىرماۋ ءۇشىن، ءاربىر اتا-انا ءوز بالاسىنىڭ تاربيەسىن كومپيۋتەرلىك ويىندارعا بەرۋگە بولمايتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك.

جوعارىدا ايتىلعان ويلاردى جيناقتاي كەلە، كومپيۋتەرلىك ويىنداردىڭ زياندى تۇستارىن اتاپ كورسەتۋگە بولادى:
-    كوز اۋرۋىنا شالدىعادى؛
-    فيزيولوگيالىق تۇرعىدان دۇرىس وسپەيدى؛
-    تابەتتىڭ بولماۋى؛
-    ۇيقىنىڭ قانباۋى؛
-    جۇيكە-جۇيەسىنە سالماق تۇسەدى؛
-    ءوي-ورىسىنىڭ دامۋىن شەكتەيدى؛
-    مىنەز-قۇلقى وزگەرەدى؛
-    ويىن الەمىندە ياعني ۆيرتۋالدى الەمدە ءومىر سۇرەدى؛
-    اشۋشاڭ بولادى؛
-    ۇنەمى شارشاپ جۇرەدى؛
-    زەيىنسىزدىك، نەمقۇرايلىلىق پايدا بولادى؛
-    سويلەۋ، ادامدارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ مادەنيەتىن ۇمىتادى؛
-    ەڭ سوراقىسى بالادا تاۋەلدىلىك پايدا بولادى.

تاۋەلدىلىك دەگەنىمىز نە؟    

دۇنيەجۇزى دارىگەرلەرىنىڭ ءبىر توبى «تاۋەلدىلىك – بۇل اۋرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى» دەسە، ەكىنشى توبى «تاۋەلدىلىكتى – اۋرۋ» دەپ قاراۋعا كۇماندانادى. «تاۋەلدىلىك مەديسينادا ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر ادەتتە قولدانىپ جۇرگەن زاتتى قاجەت ەتۋى، ياعني جۇيكەلىك، فيزيولوگيالىق تولەرانتتىلىقتىڭ ءوسۋى. تولەرانتتىلىق ۇعىمى بەلگىلى ءبىر زاتتى شەكتەن تىس پايدالانۋ دەگەندى بىلدىرەدى» [1].

دۇنيەجۇزىلىك جانە وتاندىق دارىگەرلەر مەن زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ پىكىرلەرىمەن، زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن تانىسا كەلە، مەن «تاۋەلدىلىك – اۋرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى» - دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم.

قازىرگى تاڭدا، كەز-كەلگەن ۇيدە عالامتور جۇيەسىنە قوسىلعان كومپيۋتەر، نوۋتبۋكتىڭ بولۋى زاڭدى قۇبىلىسقا اينالعان. بۇلاردان باسقا ءارقايسىسىمىزدىڭ، ءتىپتى، بالالارىمىزدىڭ قولىندا سەنسورلى تەلەفون مەن پلانشەت بار. بۇل از دەسەڭىز، اتتاساڭ، قالانىڭ ءار بۇرىشىندا كۇندىز-تۇنى قىزمەت كورسەتەتىن كومپيۋتەرلىك ويىنحانالار بار. ولاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ ىشىنە كىرسەڭ، تولىپ وتىرعان بالالار مەن جەتكىنشەكتەردى، ءتىپتى ەس توقتاتقان ۇلكەن ادامداردى كورەسىڭ. ءبىز ونى جوققا شىعارا المايمىز. ارينە مۇنداي دۇنيەلەردى ءوز ورنىمەن پايدالانساق، بىزگە بەرەر پايداسى شاش ەتەكتەن. ءبىراق ءتۇرلى گادجەتتەردى عالامتور جۇيەسىنە قوسىپ، شامادان تىس پايدالانىپ، ولارعا تاۋەلدى بولىپ قالعاندارىن وزدەرى دە بايقاماي جاتاتىن، بالالاردى ايتپاعاندا، ۇلكەندەردىڭ ءوزى جەتىپ ارتىلادى. بۇل قوعامعا تاراپ بارا جاتقان «ىندەت» سەكىلدى. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «استانا» تەلەارناسىندا «ەندى كومپيۋتەرلىك ويىندارعا تاۋەلدىلىك مەديسينالىق جولمەن ەمدەلەدى» - دەگەن اقپارات جارىق كوردى. مۇندا: «كومپيۋتەر ويىندارىنا تاۋەلدىلىك رەسمي تۇردە "اۋرۋ" دەپ تانىلدى. ولارعا پسيحولوگتىڭ كەڭەسى جەتكىلىكسىز، دارىگەرلەردەن ەم الۋى ءتيىس. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى حالىقارالىق اۋرۋلار كلاسيفيكاسياسىنا وسىنداي تاراۋ ەنگىزىپ وتىر.  جۇزدەگەن مىڭ وتانداسىمىز كومپيۋتەرلىك ويىندارمەن اۋەستەنەتىن كورىنەدى. وعان بۋكمەكەرلىك كەڭسەلەردىڭ ەسىگىن توزدىرىپ، ۇتىس تىگەتىندەردى قوسساڭىز، قۇمار ويىنشىلار سانى ەسەلەنە تۇسەدى» [2] - دەپ، ادامدار اراسىندا تامىرىن تەرەڭگە جايىپ بارا جاتقان، «ىندەت» تۋرالى ايتقان. ءتىپتى جاڭالىقتاردىڭ وزىنەن كومپيۋتەرلىك ويىننىڭ «ازارتىنا» كىرىپ كەتكەن بالالارىمىز، اتا-انالارى مەن ۇلكەندەردى تىڭداماي، ولارعا قارسى شىعىپ، كەي كەزدەرى قول جۇمساپ، ءتىپتى ولارعا پىشاق سۇعىپ، ارتى قايعىلى وقيعالارعا اكەلىپ سوقتىراتىندارىن جارىسا جازىپ ءجۇر. مۇنداي وقيعالار تەك شەت ەلدەردە عانا ەمەس، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە بەلەڭ الىپ بارادى. وعان اقپاراتتىق سايتتار (baq.kz.، tengri news، ت.ب.سايتتاردا) جارىسا جازعان «تالدىقورعاندا ءجاسوسپىرىم اناسىن ولتىرگەننەن كەيىن كومپيۋتەر كلۋبىنا بارعان»-دەگەن ماقالا دالەل بولا الادى.

بالا بويىنداعى تاۋەلدىلىكتىڭ بەلگىلەرىن قالاي بايقاۋعا بولادى؟ ەگەر بالاڭىز:
-    ۋاقىتىنىڭ كوپ بولىگىن كومپيۋتەردىڭ الدىندا وتكىزسە؛
-    بۇرىنعى سۇيىكتى ىستەرىمەن اينالىسۋدان باس تارتسا؛
-    اتا-اناسى، تۋعان-تۋىسقان، دوستارىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋدى ازايتسا؛
-    ونىڭ مىنەزىنەن اشۋلانشاقتىق پەن قاتىگەزدىكتى بايقاساڭىز، وندا ءسىزدىڭ بالاڭىزدا كومپيۋتەر ويىندارىنا دەگەن تاۋەلدىلىكتىڭ پايدا بولعانى.
مۇنداي جاعدايدا سىزگە تەز ارادا، ارەكەت جاساۋعا تۋرا كەلەدى. بالاعا داۋىس كوتەرىپ، ونىڭ ويىن ويناۋىنا بىردەن شەكتەۋ قويماعانىڭىز ءجون.

مۇنداي ارەكەتتەردىڭ سوڭى جاقسىلىقپەن بىتپەسى انىق. سوندىقتان بالانى كومپيۋتەرلىك ويىنداردان ارىلتۋ ءۇشىن:
-    بالانىڭ ويىن باسقا جاققا اۋدارۋعا تىرىسىڭىز؛
-    بالاڭىزعا كوبىرەك ۋاقىت ءبولىپ، ونى جاقسى كورەتىنىڭىزدى، ونىمەن بىرگە ۋاقىت وتكىزگەن وتە قىزىق ەكەنىن ايتىڭىز؛
-    بالامەن بىرگە كينوعا، كافەگە بارىڭىز؛
-    ساياباقتارعا، تابيعات اياسىنا دەمالىس ۇيىمداستىرىپ، ادام دەنساۋلىعىنا پايدالى (دوپ، تەننيس ويناۋ، ۆەلوسيپەد ايداۋ،ت.ب.) ىس-ارەكەتتەرمەن شۇعىلدانىڭىز؛
-    ۆيرتۋالدى ومىردەن دە قىزىقتى، شىناي ءومىردىڭ بار ەكەنىن ەسىنە تۇسىرۋگە تىرىسىڭىز.
ەگەر بۇل ىس-ىرەكەتتەردەن ەشقانداي ناتيجە بولماسا، بالاڭىزدى پسيحولوگقا، دارىگەرگە كورسەتكەنىڭىز ابزال.

«اۋىرىپ – ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن – جول ىزدە!» - دەپ اتا-بابامىز ايتىپ وتكەندەي، «تاۋەلدىلىكتىڭ»-شىرماۋىنا تۇسپەيتىن جولداردى قاراستىرايىق:
-    بالاعا مۇمكىندىگىنشە، كوپ ۋاقىت بولۋگە تىرىسىڭىز؛
-    ونىمەن جاقىن دوسىنداي قارىم-قاتىناستا بولىپ، جانسىرىن ءبولىسىڭىز؛
-    كومپيۋتەر مەن عالامتوردىڭ پايداسى مەن زيانى جونىندە ءجيى ايتىپ وتىرىڭىز؛
-    گادجەتتەردىڭ الدىندا ۋاقىتىنىڭ كوپ مولشەرىن وتكىزىپ قويماۋىن قاداعالاڭىز؛
-    دۇرىسى بالانىڭ گادجەتتەردى پايدالانۋىنا ۋاقىتتى مولشەرلەپ بەرىڭىز.
وسى جاعدايلاردى ەسكەرگەن اتا-انالاردىڭ بالالارى «تاۋەلدىلىك» - اۋرۋىنا شالدىقپايتىنىن سەنىمدى تۇردە ايتا الامىز. بۇلاردى بولدىرماي الدىن-الۋ، اتا-انانىڭ ءوز قولىندا. ەگەر ءسىز، ونەگەلى ۇرپاق تاربيەلەيمىن دەسەڭىز، دارىگەرلەر مەن پسيحولوگ مامانداردىڭ كەڭەسىنە قۇلاق اسىپ، ونى ەستە ساقتاعانىڭىز ءجون.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
1. ۋيكيپەديا – اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت. (ينتەرنەتتەن الىنعان).
2. ASTANATV.KZ   http://astanatv.kz/news/show/id/67698.html

ەسكەرتۋ: جۇمىستا ادەبيەتتەرگە قوسىمشا: BilimAll، Stud.kz، Bilimdiler.kz سياقتى سايتتاردا جاريالانعان ماقالالار دا پايدالانىلدى. 

---