ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 37
تاقىرىبى: § 39. ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ (بالىقتاردان سۇتقورەكتىلەرگە دەيىن) تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسىمەن تانىستىرۋ، ءاربىر اعزانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ كورسەتۋ؛ ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك تاربيەگە باۋلۋ؛ ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
تىنىس الۋ دەگەن نە؟
تىنىس العاندا اعزا قانداي گازدان تازارادى؟
اەروبتى اعزالار مەن اناەروبتى اعزالاردىڭ تىنىس الۋىندا قانداي ەرەكشەلىكتەر بار؟
ءار جاندىكتىڭ گازالماساتىن ەڭ نەگىزگى قۇرىلىمىن (مۇشەسىن) انىقتاپ، سان مەن سايكەس ءارىپتى قوسىپ داپتەرگە جازىڭدار.
1. گيدرا ء---------------------ا. بۇكىل دەنەسى
2. باقۇلۋ-------------------- گ. شاپانشا قالتاسى
3. شۇبالشاڭ ----------------ب. تەرى جابىنى
4. قوڭىز (قيقوڭىز) --------ا. دەمتۇتىكشەلەر
5. شارشىلى ورمەكشى ------ۆ. اۋا قاپشىعى
تىنىس الۋدىڭ نەگىزگى ءمانى نەدە؟
تىنىس الۋدىڭ تىرشىلىككە قاجەتتى قۋاتتىڭ پايدا بولۋىنا قانداي قاتىسى بار؟
جاسۋشالاردىڭ جاڭارۋىنا قاتىسى بار ما؟ قانداي؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
تىنىسالۋ مۇشەلەرى مەن مۇشەلەر جۇيەسىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى جانۋارلاردىڭ دامۋ دەڭگەيىمەن، تىرشىلىك ەتەتىن ورتاسىنا تىكەلەي بايلانىستى. مىسالى، سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگىندە تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى مۇشەسى – جەلبەزەك.
ال ەندى بۇكىل تىرشىلىگى سۋدا وتەتىن بالىقتاردىڭ تىنىسالۋى قانداي مۇشەلەر ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى؟ – دەگەن سۇراققا سەندەردىڭ «بالىق جەلبەزەك ارقىلى سۋداعى ەرىگەن وتتەگىمەن تىنىس الادى» دەپ جاۋاپ بەرەتىندەرىڭە سەنەمىز.
بالىق جەلبەزەگى 3 - 4 جۇپ جەلبەزەك دوعالارىنان قۇرالادى. ءار دوعانىڭ ءبىر جاعىندا جەلبەزەك جاپىراقشالارى، ەكىنشى جاعىندا جەلبەزەك تالشىقتارى بولادى. ونى سىرتىنان جەلبەزەك قاقپاشاسى جابادى.
بالىق سۋدى تولاسسىز «جۇتادى». سۋ اۋىز قۋىسىنان جەلبەزەك جاپىراقشالارىنا بارىپ، سول ارقىلى سۋدا ەرىگەن وتتەگىن قانعا سىڭىرەدى. دەنەدەگى كومىرقىشقىل گازى سۋعا قوسىلىپ، جەلبەزەك قاقپاشاسى ارقىلى سىرتقا شىعادى. قانعا سىڭگەن وتتەگى ودان ءارى قايدا، نە ءۇشىن تاسىمالداناتىنى وزدەرىڭە ءمالىم.
قىس كەزىندە سۋقويمانىڭ بەتىن مۇز باسقاندا ادامدار ءار جەردەن ويىقتار جاسايتىنى ەستەرىڭدە بولار. ويىقتار نە ءۇشىن قاجەت؟
سۋداعى ەرىگەن وتتەگىمەن سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن كەيبىر جانۋارلاردىڭ دەرناسىلدەرى بالىق سياقتى تىنىس الاتىنى بەلگىلى.
«دۇنيەتانۋ» وقۋلىعىنان «بالام سۋدا، ءوزىم قۇرلىقتا تۇرامىن» دەگەن اڭگىمەنىڭ كەيىپكەرىن ەستەرىڭە تۇسىرىڭدەر.
حوردالىلاردىڭ تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ تىنىس جولىنا سايكەس كەلەتىن مۇشەلەرىنىڭ رەتى: تاناۋ تەسىگى كومەكەي كەڭىردەك وكپە. بۇل جۇيەدەگى گاز الماساتىن ەڭ نەگىزگى مۇشە – وكپە. باسقا مۇشەلەردىڭ قىزمەتى – نەگىزىنەن العاندا وكپەگە اۋا جەتكىزۋ. ولار اۋانىڭ تازالىعى مەن قالىپتى تەمپەراتۋراسى بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
وكپە قۇرىلىسىنىڭ جالپى سۇلباسى مەن قىزمەتى بارلىق ومىرتقالىلاردا بىردەي. ەرەكشەلىگى – تەك بۇل مۇشەنىڭ دامۋ دەڭگەيىنە عانا ءتان. سوندىقتان تىنىسالۋ جۇيەسىمەن تانىسۋدى قوسمەكەندىلەردەن باستايىق.
قوسمەكەندىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى (كول باقا، قۇرباقا جانە باسقالار) وكپەمەن تىنىس الادى. ولاردا تىنىس الۋعا تەرى دە قاتىسادى. سەبەبى قوسمەكەندىلەردىڭ وكپەسى ناشار دامىعان. وكپەسى سىرتتان كەلەتىن اۋامەن جاناسۋ بەتىنىڭ اۋماعى شاعىن بولعاندىقتان، گاز الماسۋدى جەتكىلىكتى دارەجەدە قامتاماسىز ەتە المايدى. سوندىقتان قوسىمشا گاز الماسۋ – تەرى ارقىلى جۇرەدى.
قوسمەكەندىلەردىڭ جۇپ وكپەسى سوپاقشا ءپىشىندى، سونداي - اق قاپشىق ءتارىزدى. وكپەدە ۇياشىقتار بار. ولار قىلتامىرلارمەن تورلانعان.
قوسمەكەندىلەردە اۋا وكپەگە اۋىز قۋىسىنىڭ تۇپكى جاعى (القىمىنىڭ) كوتەرىلىپ، تومەن ءتۇسۋى ارقىلى ەنەدى. القىمى تومەن تۇسكەندە اۋىز قۋىسى كەڭىپ، تاناۋ تەسىگى ارقىلى اۋا ەنەدى. القىمى كوتەرىلىپ، تاڭدايمەن جاناسقاندا، تاناۋ تەسىكتەرى جابىلادى، اۋا جۇتقىنشاق ارقىلى وكپەگە وتەدى، گاز الماسادى.
باقا سۋدا دا، قۇرلىقتا دا تەرى ارقىلى تىنىس الا بەرەدى. قوسمەكەندىلەردىڭ تەرىسى – جۇقا، جۇمساق. سىرتى تەرىاستى بەزىنەن بولىنەتىن سىلەمەيلى شىرىشپەن شىلانىپ، ىلعالدانىپ تۇرادى. مۇنداي تەرى اۋانى دا، سۋدا ەرىگەن وتتەگىن دە جاقسى وتكىزەدى.
قوسمەكەندىلەردىڭ سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن دەرناسىلدەرى تەك جەلبەزەكپەن تىنىس الادى.
جورعالاۋشىلاردىڭ تەرىسى ءمۇيىزدى قابىرشاقپەن قاپتالعان. ولاردىڭ تەرى بەزدەرى بولمايتىندىقتان قۇرعاق. سوندىقتان ولار تەرى ارقىلى تىنىس المايدى. وكپەسىنىڭ ءپىشىنى، جالپى قۇرىلىسى قوسمەكەندىلەرگە ۇقساس. دەگەنمەن كولەمى جانە اۋامەن جاناسۋ بەتى اۋماقتى ءارى كوپ ۇياشىقتى.
قۇستاردىڭ وكپەسى جاقسى دامىعان، تىعىز ۇياشىقتى وكپەنىڭ ىشىنە اۋاتامىر (برونحىلار) تارامدالعان. اۋاتامىر تارماقتارىنىڭ وكپەمەن جاناساتىن جەرلەرى، بۇكىل وكپە قىلتامىرلارىمەن تورلانعان. كەيبىر دەمتۇتىكتىك اۋاتامىر تارماقتارى وكپەدەن ءوتىپ، ءار ءتۇرلى ىشكى مۇشەلەردىڭ ارالىقتارىنا ەنەدى. ءسويتىپ كەڭەيەدى، اۋا قاپشىقتارىن تۇزەدى. بۇل قاپشىقتاردىڭ تارامدارى تۇتىكتى سۇيەكتەردىڭ ىشىنە، بۇلشىقەتتەر اراسىنا، تەرى استىنا دەيىن تارايدى. اۋا قاپشىقتارىنىڭ كولەمى وكپەنىڭ جالپى كولەمىنەن 10 ەسە ارتىق. ولار قۇس دەنەسىن ۇشۋ كەزىندە قىزىپ كەتۋدەن ساقتايدى، ءارى سالماعىن جەڭىلدەتەدى. ارينە، ەڭ نەگىزگى قىزمەتى تىنىس الۋعا قاتىسادى.
ۇشۋ كەزىندەگى قۇستىڭ تىنىس الۋى قانات قاعىسىمەن بايلانىستى بۇلشىقەتتەردىڭ جۇمىسىنان بايقالادى، مىسالى، قانات كوتەرىلگەندە قۇستىڭ كوكىرەك قۋىسى كەڭەيىپ، اۋا قاپشىقتارى سوزىلادى. اۋا وكپەدەن الدىڭعى اۋا قاپشىقتارىنا وتەدى. وكپە جانە ارتقى اۋا قاپشىقتارى سىرتتان كىرگەن اۋامەن تولادى. قانات تومەن تۇسكەندە كوكىرەك قۋىسى كىشىرەيەدى. ارتقى اۋا قاپشىقتارىنداعى وتتەگىنە باي اۋا وكپەگە سىعىلىپ كەلەدى. وكپەدەگى كومىرقىشقىل گازى سىرتقا شىعارىلادى. ءسويتىپ قان وتتەگىمەن ەكى رەت قانىعادى. العاشىندا كوكىرەك قۋىسى كەڭىگەندە سىرتتان كەلسە، ەكىنشى مارتە كوكىرەك قۋىسى تارىلعاندا، ارتقى اۋا قاپشىقتارى نان كەلەدى. قۇستارداعى بۇل قۇبىلىس قوسارلى تىنىسالۋ دەپ اتالادى.
سۇتقورەكتىلەردىڭ وكپەسىندە اۋاتامىرلار تارالىپ، ونىڭ تومەنگى ۇشتارى وكپە كوپىرشىكتەرىمەن اياقتالادى. وكپە قىلتامىرلارى دا ءجيى تور تۇزەدى. وسىدان سۇتقورەكتىلەردىڭ وكپەسى قاندى وتتەگىمەن جاقسى قامتاماسىز ەتەدى. تىنىس الۋدى قابىرعا اراسىنداعى بۇلشىقەتتەر مەن كوكىرەك، قۇرساق قۋىستارىن ءبولىپ تۇراتىن كوكەتتىڭ جيىرىلىپ، بوساڭسۋى قامتاماسىز ەتەدى.
سۇتقورەكتىلەردىڭ كومەكەيىندە دىبىس سىڭىرلەرى جاقسى دامىعان. جانۋار ءار ءتۇرلى دىبىس شىعارىپ، ءوز تۋىستاستارىنا، ۇيىرىنە ءقاۋىپ - قاتەر تۋرالى، ءوزىنىڭ قاي جەردە ەكەنى جانە ت. ب. تۋرالى حابار بەرىپ، بىلدىرەدى.
ءىV. بەكىتۋ.
كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى اعزانىڭ دامۋ دەڭگەيىنە، تىرشىلىك ورتاسىنا قاراي بىرتىندەپ كۇردەلەنە تۇسەدى:
– ىشەكقۋىستىلاردا (گيدرا)، قۇرتتاردا، بىلقىلداقدەنەلىلەردە گازالماسۋ دەنەنىڭ سىرتقى تەرى جابىنى ارقىلى جۇرەدى؛
– شايانتارىزدىلەر جەلبەزەكپەن، سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن ۇلۋلار، ورمەكشىتەكتەستەر وكپە قاپشىقتارىمەن، بۋناقدەنەلىلەر دەمتۇتىكپەن (تراحەيا) تىنىس الادى؛
– قۇرلىق ۇلۋلارى وكپەسى ارقىلى تىنىس الادى؛
– سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن ومىرتقالىلار – بالىقتار جانە قوسمەكەندىلەردىڭ دەرناسىلدەرى جەلبەزەك ارقىلى تىنىس الادى؛
– قۇرلىق ومىرتقالىلارىنىڭ (قوسمەكەندىلەر، جورعالاۋشىلار، قۇستار، سۇتقورەكتىلەر) تىنىسالۋ مۇشەسى – وكپە.
تىنىس الۋدىڭ نەگىزگى ءمانى – اعزا وتتەگىمەن ۇزدىكسىز قامتاماسىز ەتىلىپ، ودان كومىرقىشقىل گازى ۇزدىكسىز شىعارىلۋى، ياعني گازالماسۋ بولىپ تابىلادى.
ءۇي تاپسىرماسى. § 39 وقىپ، 90 - سۋرەتتى سالۋ. تابيعاتتا، ءتىرى تابيعات مۇيىسىندە نەمەسە ءوز ۇيىڭدە جانۋارلاردىڭ تىنىس الۋىنىڭ اعزا تىرشىلىگىندەگى ماڭىزىن اڭعارتاتىن قۇبىلىستاردى باقىلاپ جۇرىڭدەر. مىسالى، سۋعا كەزدەيسوق ءتۇسىپ كەتكەن شىبىننىڭ (نەمەسە باسقا ءبىر جاندىك) جايى قانداي بولاتىنىن باقىلاپ، قورىتىندى جاساڭدار.
ساباق: 37
تاقىرىبى: § 39. ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ (بالىقتاردان سۇتقورەكتىلەرگە دەيىن) تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسىمەن تانىستىرۋ، ءاربىر اعزانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ كورسەتۋ؛ ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك تاربيەگە باۋلۋ؛ ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
تىنىس الۋ دەگەن نە؟
تىنىس العاندا اعزا قانداي گازدان تازارادى؟
اەروبتى اعزالار مەن اناەروبتى اعزالاردىڭ تىنىس الۋىندا قانداي ەرەكشەلىكتەر بار؟
ءار جاندىكتىڭ گازالماساتىن ەڭ نەگىزگى قۇرىلىمىن (مۇشەسىن) انىقتاپ، سان مەن سايكەس ءارىپتى قوسىپ داپتەرگە جازىڭدار.
1. گيدرا ء---------------------ا. بۇكىل دەنەسى
2. باقۇلۋ-------------------- گ. شاپانشا قالتاسى
3. شۇبالشاڭ ----------------ب. تەرى جابىنى
4. قوڭىز (قيقوڭىز) --------ا. دەمتۇتىكشەلەر
5. شارشىلى ورمەكشى ------ۆ. اۋا قاپشىعى
تىنىس الۋدىڭ نەگىزگى ءمانى نەدە؟
تىنىس الۋدىڭ تىرشىلىككە قاجەتتى قۋاتتىڭ پايدا بولۋىنا قانداي قاتىسى بار؟
جاسۋشالاردىڭ جاڭارۋىنا قاتىسى بار ما؟ قانداي؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
تىنىسالۋ مۇشەلەرى مەن مۇشەلەر جۇيەسىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى جانۋارلاردىڭ دامۋ دەڭگەيىمەن، تىرشىلىك ەتەتىن ورتاسىنا تىكەلەي بايلانىستى. مىسالى، سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگىندە تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى مۇشەسى – جەلبەزەك.
ال ەندى بۇكىل تىرشىلىگى سۋدا وتەتىن بالىقتاردىڭ تىنىسالۋى قانداي مۇشەلەر ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى؟ – دەگەن سۇراققا سەندەردىڭ «بالىق جەلبەزەك ارقىلى سۋداعى ەرىگەن وتتەگىمەن تىنىس الادى» دەپ جاۋاپ بەرەتىندەرىڭە سەنەمىز.
بالىق جەلبەزەگى 3 - 4 جۇپ جەلبەزەك دوعالارىنان قۇرالادى. ءار دوعانىڭ ءبىر جاعىندا جەلبەزەك جاپىراقشالارى، ەكىنشى جاعىندا جەلبەزەك تالشىقتارى بولادى. ونى سىرتىنان جەلبەزەك قاقپاشاسى جابادى.
بالىق سۋدى تولاسسىز «جۇتادى». سۋ اۋىز قۋىسىنان جەلبەزەك جاپىراقشالارىنا بارىپ، سول ارقىلى سۋدا ەرىگەن وتتەگىن قانعا سىڭىرەدى. دەنەدەگى كومىرقىشقىل گازى سۋعا قوسىلىپ، جەلبەزەك قاقپاشاسى ارقىلى سىرتقا شىعادى. قانعا سىڭگەن وتتەگى ودان ءارى قايدا، نە ءۇشىن تاسىمالداناتىنى وزدەرىڭە ءمالىم.
قىس كەزىندە سۋقويمانىڭ بەتىن مۇز باسقاندا ادامدار ءار جەردەن ويىقتار جاسايتىنى ەستەرىڭدە بولار. ويىقتار نە ءۇشىن قاجەت؟
سۋداعى ەرىگەن وتتەگىمەن سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن كەيبىر جانۋارلاردىڭ دەرناسىلدەرى بالىق سياقتى تىنىس الاتىنى بەلگىلى.
«دۇنيەتانۋ» وقۋلىعىنان «بالام سۋدا، ءوزىم قۇرلىقتا تۇرامىن» دەگەن اڭگىمەنىڭ كەيىپكەرىن ەستەرىڭە تۇسىرىڭدەر.
حوردالىلاردىڭ تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ تىنىس جولىنا سايكەس كەلەتىن مۇشەلەرىنىڭ رەتى: تاناۋ تەسىگى كومەكەي كەڭىردەك وكپە. بۇل جۇيەدەگى گاز الماساتىن ەڭ نەگىزگى مۇشە – وكپە. باسقا مۇشەلەردىڭ قىزمەتى – نەگىزىنەن العاندا وكپەگە اۋا جەتكىزۋ. ولار اۋانىڭ تازالىعى مەن قالىپتى تەمپەراتۋراسى بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
وكپە قۇرىلىسىنىڭ جالپى سۇلباسى مەن قىزمەتى بارلىق ومىرتقالىلاردا بىردەي. ەرەكشەلىگى – تەك بۇل مۇشەنىڭ دامۋ دەڭگەيىنە عانا ءتان. سوندىقتان تىنىسالۋ جۇيەسىمەن تانىسۋدى قوسمەكەندىلەردەن باستايىق.
قوسمەكەندىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى (كول باقا، قۇرباقا جانە باسقالار) وكپەمەن تىنىس الادى. ولاردا تىنىس الۋعا تەرى دە قاتىسادى. سەبەبى قوسمەكەندىلەردىڭ وكپەسى ناشار دامىعان. وكپەسى سىرتتان كەلەتىن اۋامەن جاناسۋ بەتىنىڭ اۋماعى شاعىن بولعاندىقتان، گاز الماسۋدى جەتكىلىكتى دارەجەدە قامتاماسىز ەتە المايدى. سوندىقتان قوسىمشا گاز الماسۋ – تەرى ارقىلى جۇرەدى.
قوسمەكەندىلەردىڭ جۇپ وكپەسى سوپاقشا ءپىشىندى، سونداي - اق قاپشىق ءتارىزدى. وكپەدە ۇياشىقتار بار. ولار قىلتامىرلارمەن تورلانعان.
قوسمەكەندىلەردە اۋا وكپەگە اۋىز قۋىسىنىڭ تۇپكى جاعى (القىمىنىڭ) كوتەرىلىپ، تومەن ءتۇسۋى ارقىلى ەنەدى. القىمى تومەن تۇسكەندە اۋىز قۋىسى كەڭىپ، تاناۋ تەسىگى ارقىلى اۋا ەنەدى. القىمى كوتەرىلىپ، تاڭدايمەن جاناسقاندا، تاناۋ تەسىكتەرى جابىلادى، اۋا جۇتقىنشاق ارقىلى وكپەگە وتەدى، گاز الماسادى.
باقا سۋدا دا، قۇرلىقتا دا تەرى ارقىلى تىنىس الا بەرەدى. قوسمەكەندىلەردىڭ تەرىسى – جۇقا، جۇمساق. سىرتى تەرىاستى بەزىنەن بولىنەتىن سىلەمەيلى شىرىشپەن شىلانىپ، ىلعالدانىپ تۇرادى. مۇنداي تەرى اۋانى دا، سۋدا ەرىگەن وتتەگىن دە جاقسى وتكىزەدى.
قوسمەكەندىلەردىڭ سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن دەرناسىلدەرى تەك جەلبەزەكپەن تىنىس الادى.
جورعالاۋشىلاردىڭ تەرىسى ءمۇيىزدى قابىرشاقپەن قاپتالعان. ولاردىڭ تەرى بەزدەرى بولمايتىندىقتان قۇرعاق. سوندىقتان ولار تەرى ارقىلى تىنىس المايدى. وكپەسىنىڭ ءپىشىنى، جالپى قۇرىلىسى قوسمەكەندىلەرگە ۇقساس. دەگەنمەن كولەمى جانە اۋامەن جاناسۋ بەتى اۋماقتى ءارى كوپ ۇياشىقتى.
قۇستاردىڭ وكپەسى جاقسى دامىعان، تىعىز ۇياشىقتى وكپەنىڭ ىشىنە اۋاتامىر (برونحىلار) تارامدالعان. اۋاتامىر تارماقتارىنىڭ وكپەمەن جاناساتىن جەرلەرى، بۇكىل وكپە قىلتامىرلارىمەن تورلانعان. كەيبىر دەمتۇتىكتىك اۋاتامىر تارماقتارى وكپەدەن ءوتىپ، ءار ءتۇرلى ىشكى مۇشەلەردىڭ ارالىقتارىنا ەنەدى. ءسويتىپ كەڭەيەدى، اۋا قاپشىقتارىن تۇزەدى. بۇل قاپشىقتاردىڭ تارامدارى تۇتىكتى سۇيەكتەردىڭ ىشىنە، بۇلشىقەتتەر اراسىنا، تەرى استىنا دەيىن تارايدى. اۋا قاپشىقتارىنىڭ كولەمى وكپەنىڭ جالپى كولەمىنەن 10 ەسە ارتىق. ولار قۇس دەنەسىن ۇشۋ كەزىندە قىزىپ كەتۋدەن ساقتايدى، ءارى سالماعىن جەڭىلدەتەدى. ارينە، ەڭ نەگىزگى قىزمەتى تىنىس الۋعا قاتىسادى.
ۇشۋ كەزىندەگى قۇستىڭ تىنىس الۋى قانات قاعىسىمەن بايلانىستى بۇلشىقەتتەردىڭ جۇمىسىنان بايقالادى، مىسالى، قانات كوتەرىلگەندە قۇستىڭ كوكىرەك قۋىسى كەڭەيىپ، اۋا قاپشىقتارى سوزىلادى. اۋا وكپەدەن الدىڭعى اۋا قاپشىقتارىنا وتەدى. وكپە جانە ارتقى اۋا قاپشىقتارى سىرتتان كىرگەن اۋامەن تولادى. قانات تومەن تۇسكەندە كوكىرەك قۋىسى كىشىرەيەدى. ارتقى اۋا قاپشىقتارىنداعى وتتەگىنە باي اۋا وكپەگە سىعىلىپ كەلەدى. وكپەدەگى كومىرقىشقىل گازى سىرتقا شىعارىلادى. ءسويتىپ قان وتتەگىمەن ەكى رەت قانىعادى. العاشىندا كوكىرەك قۋىسى كەڭىگەندە سىرتتان كەلسە، ەكىنشى مارتە كوكىرەك قۋىسى تارىلعاندا، ارتقى اۋا قاپشىقتارى نان كەلەدى. قۇستارداعى بۇل قۇبىلىس قوسارلى تىنىسالۋ دەپ اتالادى.
سۇتقورەكتىلەردىڭ وكپەسىندە اۋاتامىرلار تارالىپ، ونىڭ تومەنگى ۇشتارى وكپە كوپىرشىكتەرىمەن اياقتالادى. وكپە قىلتامىرلارى دا ءجيى تور تۇزەدى. وسىدان سۇتقورەكتىلەردىڭ وكپەسى قاندى وتتەگىمەن جاقسى قامتاماسىز ەتەدى. تىنىس الۋدى قابىرعا اراسىنداعى بۇلشىقەتتەر مەن كوكىرەك، قۇرساق قۋىستارىن ءبولىپ تۇراتىن كوكەتتىڭ جيىرىلىپ، بوساڭسۋى قامتاماسىز ەتەدى.
سۇتقورەكتىلەردىڭ كومەكەيىندە دىبىس سىڭىرلەرى جاقسى دامىعان. جانۋار ءار ءتۇرلى دىبىس شىعارىپ، ءوز تۋىستاستارىنا، ۇيىرىنە ءقاۋىپ - قاتەر تۋرالى، ءوزىنىڭ قاي جەردە ەكەنى جانە ت. ب. تۋرالى حابار بەرىپ، بىلدىرەدى.
ءىV. بەكىتۋ.
كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى اعزانىڭ دامۋ دەڭگەيىنە، تىرشىلىك ورتاسىنا قاراي بىرتىندەپ كۇردەلەنە تۇسەدى:
– ىشەكقۋىستىلاردا (گيدرا)، قۇرتتاردا، بىلقىلداقدەنەلىلەردە گازالماسۋ دەنەنىڭ سىرتقى تەرى جابىنى ارقىلى جۇرەدى؛
– شايانتارىزدىلەر جەلبەزەكپەن، سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن ۇلۋلار، ورمەكشىتەكتەستەر وكپە قاپشىقتارىمەن، بۋناقدەنەلىلەر دەمتۇتىكپەن (تراحەيا) تىنىس الادى؛
– قۇرلىق ۇلۋلارى وكپەسى ارقىلى تىنىس الادى؛
– سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن ومىرتقالىلار – بالىقتار جانە قوسمەكەندىلەردىڭ دەرناسىلدەرى جەلبەزەك ارقىلى تىنىس الادى؛
– قۇرلىق ومىرتقالىلارىنىڭ (قوسمەكەندىلەر، جورعالاۋشىلار، قۇستار، سۇتقورەكتىلەر) تىنىسالۋ مۇشەسى – وكپە.
تىنىس الۋدىڭ نەگىزگى ءمانى – اعزا وتتەگىمەن ۇزدىكسىز قامتاماسىز ەتىلىپ، ودان كومىرقىشقىل گازى ۇزدىكسىز شىعارىلۋى، ياعني گازالماسۋ بولىپ تابىلادى.
ءۇي تاپسىرماسى. § 39 وقىپ، 90 - سۋرەتتى سالۋ. تابيعاتتا، ءتىرى تابيعات مۇيىسىندە نەمەسە ءوز ۇيىڭدە جانۋارلاردىڭ تىنىس الۋىنىڭ اعزا تىرشىلىگىندەگى ماڭىزىن اڭعارتاتىن قۇبىلىستاردى باقىلاپ جۇرىڭدەر. مىسالى، سۋعا كەزدەيسوق ءتۇسىپ كەتكەن شىبىننىڭ (نەمەسە باسقا ءبىر جاندىك) جايى قانداي بولاتىنىن باقىلاپ، قورىتىندى جاساڭدار.
