كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ ءزار شىعارۋى جانە ءزارشىعارۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 38
تاقىرىبى: §40. كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ ءزار شىعارۋى جانە ءزارشىعارۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقاسىز جانە ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ءزار شىعارۋى جانە ءزارشىعارۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى جايلى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ؛ ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك تاربيەگە باۋلۋ؛ ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
بالىقتار وتتەگىنىڭ قانداي تۇرىمەن تىنىس الادى؟ بالىقتىڭ نەگىزگى تىنىس الۋ مۇشەلەرىن اتاپ، تىنىس جولىن ساتىسىمەن داپتەرگە جازىڭدار.
باقا مەن شۇبالشاڭنىڭ تىنىس الۋ مۇشەلەرىندە قانداي ورتاقتىق بار؟ بالىقپەن شە؟ باقانىڭ تىنىس الۋ جۇيەسىندەگى نەگىزگى ەرەكشەلىك (ارتىقشىلىق دەۋگە دە بولار) نەدە؟
جورعالاۋشىلاردىڭ (مىسالى، كەسىرتكە، جىلان، ت. ب.) تىنىس الۋ جۇيەسىنىڭ باقادان گورى جوعارى، قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردەن گورى تومەنگى دامۋ دەڭگەيىندە ەكەنىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟
قۇستارداعى قوسارلى تىنىس الۋدىڭ قانداي ماڭىزى بار؟
«تاناۋ تەسىگى – كومەكەي – كەڭىردەك – وكپە – قان جۇيەسى» جوعارى دەڭگەيدە قانداي جانۋارلار – توپتارىندا دامىعان؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جانۋارلار اعزاسى اينالاداعى ورتادان قورەك، گاز جانە سۋدى ۇزدىكسىز دەنەگە جەتكىزىپ، ولاردى وڭدەپ، ودان ءوز تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن قاجەتتى زاتتاردى الادى. سىرتتان كەلگەن جانە وڭدەۋدەن تۇزىلگەن قاجەتسىز زاتتاردى دەنەسىنەن شىعارۋ دا تىرشىلىك ءۇشىن وتە قاجەتتى پروسەسس. ول زاتتار شىعارىلماسا، اعزا «قوقىس جاشىگىنە» اينالىپ، لاستانىپ، ۋلانار ەدى جانە كولەمى، سالماعى شەكسىز ءوسىپ، ەشبىر قيمىل - قوزعالىسسىز شوگىپ جاتار ەدى. بۇل ءسوزسىز تىرشىلىكتى جويادى.
اعزادا تۇزىلەتىن ءار ءتۇرلى زياندى زاتتار قاتتى، سۇيىق جانە گاز كۇيىندە بولادى. گازدىڭ اعزادان شىعارىلۋىمەن تانىستىق. ال باسقا زياندى زاتتاردىڭ دەنەدەن شىعۋىنىڭ ءوز جولدارى بار. ونىڭ قۇرىلىسى مەن كۇردەلىلىگى جانۋاردىڭ دامۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى.
قۇرتتاردا (اق سۇلاما، شۇبالشاڭ) ءزارشىعارۋ مۇشەسىنىڭ دەنە ىشىندەگى ۇشى كەڭىرەك كىرپىكشەلى جۇلدىزشا ءتارىزدى بولىپ جىڭىشكە تۇتىككە اينالادى دا، ونىڭ ۇشى تەرى جابىنى ارقىلى سىرتقا اشىلادى.
ۇلۋدا ءزارشىعارۋ قىزمەتىن شاپانشا قۋىسىنا اشىلاتىن بۇيرەك اتقارادى. ونىڭ قۇرىلىسى كۇردەلىرەك بولعانىمەن، ول شۇبالشاڭنىڭ جۇلدىزشا تۇتىكتەرىنە ۇقساس.
شايانتەكتەستەردە ءزارشىعارۋ مۇشەسىنىڭ قىزمەتىن جاسىل ءتۇستى جۇپ بەز اتقارادى. ءار بەزدەن شىعاتىن تۇتىكشە قان ارقىلى جينالاتىن زياندى زاتتاردى مۇرتشالاردىڭ تۇبىنەن سىرتقا شىعارادى.
ورمەكشىلەر مەن بۋناقدەنەلىلەر نەگىزىنەن مالپيگيي تۇتىكشەلەرى ارقىلى ءزار شىعارادى. دەگەنمەن ورمەكشىنىڭ كوكىرەك بولىمىندە بۇيرەگى بولادى. ال قوڭىزدىڭ توق ىشەك پەن اش ىشەكتىڭ جالعاساتىن جەرىندەگى مالپيگيي تۇتىكشەلەرىنە دەنەدەگى زياندى سۇيىقتار جينالىپ، انال تەسىگى ارقىلى سىرتقا شىعارىلادى.
ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ءزارشىعارۋ جۇيەسى ءبىر - بىرىمەن ۇقساس. بۇيرەكتەن نەسەپ (ءزار) نەسەپاعار تۇتىگى ارقىلى قۋىققا جينالىپ، ودان كلواكا ارقىلى سىرتقا شىعارىلادى. دەگەنمەن بۇل جۇيەدە ءار جانۋاردىڭ تۇرىنە قاراي ازداعان وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەر بار. مىسالى، قۇستا قۋىق بولمايدى. نەسەپ بۇيرەكتەن نەسەپ تۇتىگى ارقىلى كلواكاعا جينالادى دا، سىرتقا ءجيى شىعارىلادى. بۇل – قۇستىڭ ۇشۋىمەن بايلانىستى ەرەكشەلىك، ياعني ونىڭ دەنەسىن جەڭىلدەتەتىن بەيىمدىلىك قاسيەتى بولىپ تابىلادى.
ءىV. بەكىتۋ.
سونىمەن ءزارشىعارۋ – جانۋار اعزاسىنا ءتان، اسقورىتۋمەن تىكەلەي بايلانىستى، دەنەنى ارتىق، زياندى زاتتاردان تازارتىپ، تىرشىلىكتىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن اسا ماڭىزدى پروسەسس.
ءزارشىعارۋ مۇشەلەرى جانۋارلاردىڭ ءارقايسىسىندا ءار ءتۇرلى بولعانىمەن، بارلىعىنىڭ قىزمەتى اعزاعا تۇسكەن نەمەسە اعزادا تۇزىلگەن زياندى زاتتاردى «ءسۇزىپ»، «جيناقتاپ»، سىرتقى ورتاعا شىعارۋ بولىپ تابىلادى.
زياندى زاتتاردى اعزادا ءبولىپ، جيناقتايتىن نەگىزگى مۇشە: قاراپايىمداردا – جيىرىلعىش ۆاكۋولدەر، قۇرتتاردا – جۇلدىزشا تۇتىكشەلەر، ۇلۋدا – شۇبالشاڭنىڭ جۇلدىزشا تۇتىكشەلەرىنە ۇقساس بۇيرەك، شايانتەكتەستەردە – جاسىل ءتۇستى ءبىر جۇپ بەزدەر، ورمەكشىتەكتەستەر مەن بۋناقدەنەلىلەردە – مالپيگيي تۇتىكشەلەرى، ومىرتقالى جانۋارلاردا – بۇيرەك.
ءۇي تاپسىرماسى. § 40 وقىپ، 91، 92 - سۋرەتتەردى سالۋ.
ساباق: 38
تاقىرىبى: §40. كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ ءزار شىعارۋى جانە ءزارشىعارۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقاسىز جانە ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ءزار شىعارۋى جانە ءزارشىعارۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى جايلى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ؛ ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك تاربيەگە باۋلۋ؛ ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
بالىقتار وتتەگىنىڭ قانداي تۇرىمەن تىنىس الادى؟ بالىقتىڭ نەگىزگى تىنىس الۋ مۇشەلەرىن اتاپ، تىنىس جولىن ساتىسىمەن داپتەرگە جازىڭدار.
باقا مەن شۇبالشاڭنىڭ تىنىس الۋ مۇشەلەرىندە قانداي ورتاقتىق بار؟ بالىقپەن شە؟ باقانىڭ تىنىس الۋ جۇيەسىندەگى نەگىزگى ەرەكشەلىك (ارتىقشىلىق دەۋگە دە بولار) نەدە؟
جورعالاۋشىلاردىڭ (مىسالى، كەسىرتكە، جىلان، ت. ب.) تىنىس الۋ جۇيەسىنىڭ باقادان گورى جوعارى، قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردەن گورى تومەنگى دامۋ دەڭگەيىندە ەكەنىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟
قۇستارداعى قوسارلى تىنىس الۋدىڭ قانداي ماڭىزى بار؟
«تاناۋ تەسىگى – كومەكەي – كەڭىردەك – وكپە – قان جۇيەسى» جوعارى دەڭگەيدە قانداي جانۋارلار – توپتارىندا دامىعان؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جانۋارلار اعزاسى اينالاداعى ورتادان قورەك، گاز جانە سۋدى ۇزدىكسىز دەنەگە جەتكىزىپ، ولاردى وڭدەپ، ودان ءوز تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن قاجەتتى زاتتاردى الادى. سىرتتان كەلگەن جانە وڭدەۋدەن تۇزىلگەن قاجەتسىز زاتتاردى دەنەسىنەن شىعارۋ دا تىرشىلىك ءۇشىن وتە قاجەتتى پروسەسس. ول زاتتار شىعارىلماسا، اعزا «قوقىس جاشىگىنە» اينالىپ، لاستانىپ، ۋلانار ەدى جانە كولەمى، سالماعى شەكسىز ءوسىپ، ەشبىر قيمىل - قوزعالىسسىز شوگىپ جاتار ەدى. بۇل ءسوزسىز تىرشىلىكتى جويادى.
اعزادا تۇزىلەتىن ءار ءتۇرلى زياندى زاتتار قاتتى، سۇيىق جانە گاز كۇيىندە بولادى. گازدىڭ اعزادان شىعارىلۋىمەن تانىستىق. ال باسقا زياندى زاتتاردىڭ دەنەدەن شىعۋىنىڭ ءوز جولدارى بار. ونىڭ قۇرىلىسى مەن كۇردەلىلىگى جانۋاردىڭ دامۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى.
قۇرتتاردا (اق سۇلاما، شۇبالشاڭ) ءزارشىعارۋ مۇشەسىنىڭ دەنە ىشىندەگى ۇشى كەڭىرەك كىرپىكشەلى جۇلدىزشا ءتارىزدى بولىپ جىڭىشكە تۇتىككە اينالادى دا، ونىڭ ۇشى تەرى جابىنى ارقىلى سىرتقا اشىلادى.
ۇلۋدا ءزارشىعارۋ قىزمەتىن شاپانشا قۋىسىنا اشىلاتىن بۇيرەك اتقارادى. ونىڭ قۇرىلىسى كۇردەلىرەك بولعانىمەن، ول شۇبالشاڭنىڭ جۇلدىزشا تۇتىكتەرىنە ۇقساس.
شايانتەكتەستەردە ءزارشىعارۋ مۇشەسىنىڭ قىزمەتىن جاسىل ءتۇستى جۇپ بەز اتقارادى. ءار بەزدەن شىعاتىن تۇتىكشە قان ارقىلى جينالاتىن زياندى زاتتاردى مۇرتشالاردىڭ تۇبىنەن سىرتقا شىعارادى.
ورمەكشىلەر مەن بۋناقدەنەلىلەر نەگىزىنەن مالپيگيي تۇتىكشەلەرى ارقىلى ءزار شىعارادى. دەگەنمەن ورمەكشىنىڭ كوكىرەك بولىمىندە بۇيرەگى بولادى. ال قوڭىزدىڭ توق ىشەك پەن اش ىشەكتىڭ جالعاساتىن جەرىندەگى مالپيگيي تۇتىكشەلەرىنە دەنەدەگى زياندى سۇيىقتار جينالىپ، انال تەسىگى ارقىلى سىرتقا شىعارىلادى.
ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ءزارشىعارۋ جۇيەسى ءبىر - بىرىمەن ۇقساس. بۇيرەكتەن نەسەپ (ءزار) نەسەپاعار تۇتىگى ارقىلى قۋىققا جينالىپ، ودان كلواكا ارقىلى سىرتقا شىعارىلادى. دەگەنمەن بۇل جۇيەدە ءار جانۋاردىڭ تۇرىنە قاراي ازداعان وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەر بار. مىسالى، قۇستا قۋىق بولمايدى. نەسەپ بۇيرەكتەن نەسەپ تۇتىگى ارقىلى كلواكاعا جينالادى دا، سىرتقا ءجيى شىعارىلادى. بۇل – قۇستىڭ ۇشۋىمەن بايلانىستى ەرەكشەلىك، ياعني ونىڭ دەنەسىن جەڭىلدەتەتىن بەيىمدىلىك قاسيەتى بولىپ تابىلادى.
ءىV. بەكىتۋ.
سونىمەن ءزارشىعارۋ – جانۋار اعزاسىنا ءتان، اسقورىتۋمەن تىكەلەي بايلانىستى، دەنەنى ارتىق، زياندى زاتتاردان تازارتىپ، تىرشىلىكتىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن اسا ماڭىزدى پروسەسس.
ءزارشىعارۋ مۇشەلەرى جانۋارلاردىڭ ءارقايسىسىندا ءار ءتۇرلى بولعانىمەن، بارلىعىنىڭ قىزمەتى اعزاعا تۇسكەن نەمەسە اعزادا تۇزىلگەن زياندى زاتتاردى «ءسۇزىپ»، «جيناقتاپ»، سىرتقى ورتاعا شىعارۋ بولىپ تابىلادى.
زياندى زاتتاردى اعزادا ءبولىپ، جيناقتايتىن نەگىزگى مۇشە: قاراپايىمداردا – جيىرىلعىش ۆاكۋولدەر، قۇرتتاردا – جۇلدىزشا تۇتىكشەلەر، ۇلۋدا – شۇبالشاڭنىڭ جۇلدىزشا تۇتىكشەلەرىنە ۇقساس بۇيرەك، شايانتەكتەستەردە – جاسىل ءتۇستى ءبىر جۇپ بەزدەر، ورمەكشىتەكتەستەر مەن بۋناقدەنەلىلەردە – مالپيگيي تۇتىكشەلەرى، ومىرتقالى جانۋارلاردا – بۇيرەك.
ءۇي تاپسىرماسى. § 40 وقىپ، 91، 92 - سۋرەتتەردى سالۋ.
