كۇن عۇمىرلى تاعدىر-جىر
حالىق دەگەن كەرەمەت ءبىر كۇش بار-اۋ. ونى كەيدە «توبىر»، «ورەسىز»، «كىم نە ايتسا، سوعان ەرەدى» دەپ ءتۇرلى انىقتاۋىشتارمەن ايىپتاپ جاتامىز. ءبىراق حالىقتىڭ پىكىرى — تاريحتىڭ بەزبەنى، قىلتاناقتاي قيانات جاساماي، ءدوپ باسادى. حالىق دەگەنىمىز — كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي ءبىر ءوڭىردىڭ عانا تۇرعىندارى ەمەس، ول جالپاق جاتقان دالانىڭ ءار بۇتاسىن پانالاپ، اپتاپ پەن جەلگە توتىعىپ، كۇنىنەن بۇرىن اجارىن ءاجىم جەگەن قازاقتار. انشەيىندە باستارى دا، وي-پىكىرلەرى دە ءبىر جەردەن شىقپاي پىشىراپ جۇرەدى دەپ ءوزىمىز كىنارات ارتىپ جۇرەتىن قازاقتار. وسىلاي، شاشىراپ ءجۇرىپ كۇن كەشكەن حالىقتى جەردىڭ تارتىلىس زاڭىنداي ءبىر ارقادا ءتۇيىستىرىپ كوزگە كەرىنبەيتىن كۇشتەرمەن ماتاستىرار، ءبىرى-بىرىن ساعىندىرار، جوقتاتار قۇدىرەت — التىن قازىق تۇلعالار. حالقىمىزدىڭ تاريح شەجىرەسىنە كوز سالىپ قاراساق، وسىنداي التىن قازىق تۇلعالار ەلدىڭ رۋحاني بىرلىگى مەن تىرلىگىن ساقتاپ قالعان.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ — قازاقتىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ التىن قازىقتارىنىڭ ءبىرى. تارباعاتاي مەن اتىراۋدا، باياناۋىل مەن قازىعۇرتتا جۇرسە دە، قازاق اتاۋلى جەلىسىنە ۇيىرىلگەن قۇلىنداي مۇقاعالي جىرىمەن تابىسىپ، شۇرقىراسىپ جاتادى.
«راديونى اشساڭ — مۇقاعالي، گازەت-جۋرنالدى اشساڭ — مۇقاعالي، مەزى قىلارداي كوپ ايتىلىپ كەتتى» دەۋشىلەردىڭ دە ءار جەردەن توبەسى كورىنىپ قالىپ ءجۇر. بۇل — قىزىل كوز قىزعانىشتىڭ شانشۋى، قۇرمانعازىنشش كۇيلەرى نەمەسە اقاننىڭ اندەرى بۇگىنگى كومپوزيتورلاردىڭ ەشقايسىسىن الاسارتپايدى؛ قايتا، سوناۋ كوز ۇشىندا ءوزىنىڭ ساۋلەسىمەن كوڭىلىن جاۋلاپ، كەرەمەت اۋەندەر تۋعىزۋعا ۇمتىلدىراتىنى سەكىلدى، ماقاتايەۆ پوەزياسى دا ەشبىر اقىننىڭ جىر الەمىنە، ەشبىر جازۋشىنىڭ روماندار قورجىنىنا نايزاعايىن تۇسىرمەيدى.
مۇقاعالي جىرى ارقىلى حالىقتىڭ ءورىسى مەن ابىرويى بيىكتەيدى، ال حالقىنىڭ مادەني دەڭگەيىمەن مۇقاعالي دا قۇدىرەتتەنە تۇسەدى.
اقىن — جانى جارالانعىش نازىك، ءارى تاكاببار ءتۇلعا. ءبىراق شىن اقىن جاراتىلىسىنان قانشاما ءوزىمشىل، مەن-مەن بولعانمەن، ءوزىن كىشى سەزىنەتىن، الدىندا قورقاتىن، سەسكەنەتىن ءبىر ۇلى كۇش بولادى. ول — حالقى. مۇقاعاليدىڭ ۇلىلىعى سول — ول حالىق دەگەن قۇدىرەتتەن ۇنەمى جۇرەكسىنەدى. «مەنى ۇقپادىقتار، ايالامادىڭدار» دەپ، اقىن پەرزەنت انا-ەلىنە بۇلدانبايدى، زىلدەنبەيدى.
تۋعان حالقىم!
قاتەمدى كەشىر مەنىڭ؟
سەنىڭ ارقاڭ — سەسكەنبەي، ەسىرگەنىم.
وي-قىرىڭا مىڭ سالەم مەن كورمەگەن،
كولدەر مەنەن تاۋلارعا كولبەڭدەگەن.
قۇمدا وتىرعان قويشىنىڭ قاراشا ءۇيىن،
قايسى ءبىر سارايلاردان كەم كورمەپ ەم،
جەتىم قالعان قوزىعا جەم بەرگەن ەم…
جەتىلىپ، جەتىسىپ ەم سەندەرمەنەن،
كەشىر مەنىڭ جانىمدى ەمدەلمەگەن؟
قازاق دالاسىنىڭ ەڭكەيگەن كارىسى مەن ەڭبەكتەگەن سابيىنە دەيىن اقىن جىرلارىن قاسيەتتى بويتۇمارداي قاستەرلەسە، مۇنداي اقىنى بار حالىق — باقىتتى حالىق!
مۇقاعالي تۋرالى، ونىڭ پوەزياسى حاقىنداعى الىپ-قاشتى اڭگىمەلەر تۋرالى ويلاسام، كوز الدىما ءبىر كورىنىس كەلە قالادى...
مۇسىلمان جۇرتىنىڭ كيە تۇتار اسىل زاتتارىنىڭ ءبىرى — كۇمىستەن سوعىلعان بۇيىمدار. انامنىڭ كوزىندەي كۇمىس بىلەزىك ءالى كۇنگە ءتۇسىن جوعالتار ەمەس؛ ىلعي قولىڭا سالىپ جۇرسەڭ، جارقىراي بەرەدى. ول انامنىڭ اناسىنىڭ كەيكى اۋىلىنا كەلىن بولىپ تۇسكەندە سالىپ كەلگەن بىلەزىگى ەكەن. بۇدان 7-8 جىل بۇرىنعا دەيىن ونداي بىلەزىكتەردى سالۋ ەرسى كورىنەتىندىكتەن، ەسكى ساندىقتىڭ تۇبىندە جاتىپ-جاتىپ، قوڭىرايىپ، ءتىپتى كۇمىستەن گورى قولاعا ۇقسايتىن. وقتا-تەكتە شىعارىپ، توپىراقپەن ىسقىلاپ سابىنداپ جۋسام، بۇلت اراسىنان شىعا كەلگەن كۇندەي جارق ەتە قالادى. ۇستاعان سايىن اجارلانا تۇسەتىن، ەشقانداي قوسپاسىز شىنايى تازا اسىلعا عانا ءتان قاسيەت بولسا كەرەك. جاراتىلىسىنان ادال، تازا اداممەن جولداس بولساڭ، جىل وتكەن سايىن، قاسيەت-قادىرىن سەزىنگەن سايىن، قيماستىعىڭ ارتا تۇسەدى.
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ پوەزياسى سوڭعى جىلدارى ەلدىڭ اۋزىندا جۇرگەنى راس. «ءاۋ» دەپ ءان سالاتىنداردىڭ ءبارى دەرلىك مۇقاعاليدىڭ سوزىنە اۋەن شىعاراتىنى راس. كوزى تىرىسىندە ەسىمى قالىڭ جۇرتشىلىققا بۇگىنگىدەي تانىمال بولماعانىمەن، ارامىزدان ءوزى كەتىپ، كوزى جۇمىلعاسىن، اقىن جىرلارى سۋ كورمەگەن قۇمايت دالاداي تابيعيلىقتىڭ بارىنە سۋساعان حالىقتىڭ تىرشىلىك نارىنە، كۇندەلىكتى قورەگىنە اينالدى.
اتىراۋعا بارساڭ دا، ارقا مەن التايعا بارساڭ دا، الدىڭنان مۇقاعالي شىعادى: اۆستراليانىڭ نە نەمىستەردىڭ قۇيىپ قويعانداي كوستيۋمىن كيمەي-اق، گالستۇگىن تاقپاي-اق، بىرەسە سابيشە شاتتانىپ، اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلعانداي اق جارقىن، بىردە قايعىسىن قارا جەر دە اۋىرسىنارداي كەيىپتە، ەندى بىردە اقىلى مەن سەزىمىن كوزىنەن عانا ۇقتىرعان ءسال مۇڭدىلاۋ تۇرىندە قارسى الدىڭدا قاسقايا قاراپ تۇرعانى. مۇنايشى دا مۇقاعالي ءانىن سالادى، بالىقشى دا، مالشى دا مۇقاعالي جىرىمەن ايتا الماي جۇرگەن ويلارىن جۇرتقا ەستىرتەدى. قاتونقاراعايدا قالعان قارىنداسىنىڭ ساعىنىشى ما، داۋىلى ماحامبەت بوپ داۋىستاعان قۇم نارىنداعى اقىن جاندى باۋىرى ما، اسانقايعى ارۋاناسىنىڭ ىزىنەن ونگەن شاردارانىڭ شارق ۇرعان شاعالاسى ما، بۇلتتارى ولەڭ بوپ كەتكەن وقجەتپەستىڭ كوك تاستى قياسىنداعى قاراعايى ما، ايتەۋىر ءبارى مۇقاعالي بولىپ سويلەيدى. مۇقاعالي بولىپ ءان سالادى. بۇل — بىرەۋدىڭ بۇيرىعىمەن نەمەسە جارلىعىمەن كەلەر ىقىلاس ەمەس. بۇل — اتاعىمدى شىعارام دەپ قول جيىپ، ەلدىڭ مۇڭىن ايتقانسىپ كوسەمسيتىندەرگە ءتان جالعان داڭق، جالتاق ابىروي ەمەس، — حالىقتىڭ بويىنا ءسىڭىپ، قاپاس قۋىستا دەمىڭ تارىلعاندا توبەدەگى نۇكتەدەي سىزاتتان كەلگەن تىنىسىڭدى كەڭەيتەر اۋا سەكىلدى قۇدىرەت. ناعىز ونەر قۇدىرەتى دەگەن دە وسى.
تۋادى، تۋادى ءالى ناعىز اقىن!
ناعىز اقىن بال مەن ۋ تامىزاتىن.
جەسىردىڭ ايىرىلماس سىرلاسى بوپ،
جەندەتتىڭ كوزىنەن جاس اعىزاتىن.
تۋادى، تۋادى ءالى ناعىز اقىن!
جىر سوزدەرى جاي بولىپ اتىلعاندا،
اتىلعاندا، اسپاننان وقىلعاندا،
مىلقاۋلارعا ءتىل ءبىتىپ، كەرەڭ ەستىپ،
جانار پايدا بولادى سوقىرلارعا.
«مۇقاعالي اناعان دا، مىناعان دا ارناۋ ولەڭ جازا بەرىپتى جانە البومدىق جىرلار» دەگەن بىرەن-ساران پىكىرلەردى دە ەستىپ ءجۇرمىز. ماقاتايەۆتىڭ ارناۋ ولەڭدەرى ءبىزدىڭ كوبىمىزدە كەزدەسەتىن پالەنشە ەلۋگە، تۇگەنشە جەتپىسكە كەلدى دەگەن ارناۋلاردان مۇلدە بولەك، ءتىپتى ادەبيەتتى زەرتتەۋشى عالىمعا ديسسەرتاسيالىق ماتەريال بولارداي. ءبىز /ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان وزگە اقىنداردى ايتام/ ارناۋلارىمىزدا پالەنشە مەن تۇگەنشەنى ماقتاپ-ماداقتاپ وتىرىپ الامىز عوي، ال ماقاتايەۆتىڭ ارناۋ ولەڭدەرى — تۇنىپ تۇرعان ءومىر، تاعدىر، سەزىم.
پالەنشەگە ارناعانى انشەيىن ولەڭنىڭ باس كيىمى عانا، ىشكى جان الەمىنە ءۇڭىلىپ قاراساڭ، قانى سورعالاعان شىندىق. كەز-كەلگەن اقىن ات ءىزىن سالا بەرمەيتىن تىرشىلىكتىڭ شىندىعى. مىسالى، اقىننىڭ «شامىلگە جازعان حاتتاردان» دەگەن توپتاماسىن قاراڭىزشى!
ويلاسام، تالاي-تالاي قىردى اسىپپىن،
دوسىم دەپ دوڭىزبەن دە مۇڭداسىپپىن.
ءشامىل-اۋ!
قالىڭ دوستان قالعان سەن ەڭ،
قايتەمىن؟
عاشىقپىن مەن! شىن عاشىقپىن!
عاشىقپىن!
عاشىقپىن دەپ بىلدىرگەنىم — بۇلدىرگەنىم.
جارق ەتىپ جايدىڭ وتى شاشىلعاندا،
جالت ەتىپ قاراۋعا دا ۇلگىرمەدىم...
قانشا سەزىم، قانشاما شىنايىلىق! ءبىر ولەڭ ەمەس، رومانعا جەتەر ءومىر. جانارىنان جايدىڭ وتى شاشىراپ، ەبەدەيسىز اقىندى تابىندىرعان قىز بەينەسى دە كوز الدىڭدا كولبەڭدەپ تۇرىپ الادى.
ماحاببات بۇگىن تاعى قارامادى،
قارامادى...
جانىمدى جارالادى،
ءشامىل-اۋ، بىلەسىڭ بە —
شىن ماحاببات
وسىلاي قاراماۋدان جارالادى!
ماحاببات مەنەن كەتكەن،
بولەكتە ءجۇر.
مەن دە ءبىر — جانىپ تۇسكەن تەرەك تە ءبىر...
«ءابدىلداعا» دەگەن ولەڭنىڭ دە ءار شۋماعى — سۋرەتپەن سالعان ەسكەرتكىش.
سويلەسەڭ، بۋرادايىن، لىقىپ-تاسىپ،
جارالى جاۋىنگەردەي سىلتىپ باسىپ.
ابىگەر بوپ جۇرگەنىڭ قاشان كورسەم،
جىرداعى جالعاندىقپەن مىلتىقتاسىپ.
مۇقاعاليعا دەگەن بۇكىلحالىقتىق ماحابباتتى كورە المايتىندار، كورسە دە كوتەرە المايتىندار اراسىندا: «ماقاتايەۆتى تىرلىگىندە ەلەنبەدى دەپ مۇسىركەي بەرۋدىڭ كەرەگى نە؟» — دەگەندەي پىكىر ايتۋشىلار دا بار. اقىن ءوزىنىڭ «عاباڭا» (عابيت مۇسىرەپوۆ) دەگەن ولەڭىندە:
بىرەۋلەر كەلەكەلەپ، جىرتاڭدايدى،
تۇبىندە قۇرتسا مەنى، قۇرتار قايعى.
الايدا جىرلارىمدى جىرتا المايدى!
مەنەن دە ءۇمىت كۇتىپ تۋعان ەلىم،
مەن-داعى ۇمىتپەنەن تۋعان ەدىم،
ماس بولعان ولەڭىنە ءبىر جان ەدىم،
عابەكە، ايتىڭىزشى مىنالارعا
ماڭدايىنان سيپاپ، ايالاپ ارداقتاعان ورتا بولسا، مۇقاعاليدىڭ وسىنشا تاۋسىلىپ شاعىنۋى مۇمكىن بە ەدى؟ ءبىزدىڭ قوعامداعى، ونىڭ ىشىندە قازاق توپىراعىنداعى جاقسىنى دا، ورتاشانى دا، جاماندى دا قالىپقا سالىپ، ءبىر ولشەممەن ولشەۋ — وزگەلەردەن گورى جانى ازاپتانعىش، وزگەلەردەن گورى سەزگىش تە سەزىنگىش، وسىنداي جاراتىلىسىنىڭ سالدارىنان باسىن تاۋعا دا، تاسقا سوققىش كەلەتىن اقىن ءۇشىن ازابى مول تىرلىك ىسپەتتى قاسىرەت. قاي سالاداعى بولماسىن ۇلى سۋرەتكەردى ۇنتاقتاۋدىڭ ەڭ ءبىر ءتيىمدى ءادىسى — وسى تەڭگەرمە تىرلىگىمىز، تەكتى مەن تەكسىزدى قاتار تۇرعىزىپ قويىپ، سوڭعىسىن سۇڭقار دەپ، الدىڭعىسىن مىلقاۋ دەپ، ءمان بەرمەيتىنىمىز.
«مۇقاعالي، ءحالىڭ قالاي؟ ءۇي-جايىڭ بار ما؟ نە جازىپ ءجۇرسىڭ؟» — دەپ، تىم بولماسا، اقىنعا ءبىر رەت تەلەفون سوققان باسشى بولدى ما ەكەن؟ بولعان ەمەس. ايتپەسە:
بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم.
وي، بالە-اي!
مىنا ادامدار نەگە جاتىر تويلاماي؟!
بانكەت جاساپ بەرەر ەدىم ءوزىم-اق،
ءتاڭىردىڭ ءبىر جارىتپاي-اق قويعانى-اي.
مىنا دۇنيە نەگە جاتىر ۇندەمەي؟!
الاۋلاتىپ تويدىڭ شوعىن ۇرلەمەي.
قۇشاق-قۇشاق گۇل شوقتارىن لاقتىرىپ،
«مىناۋ — شاپان، مىناۋ اتىڭ، ءمىن» — دەمەي،
سەكىلدى جىر جازىلار ما ەدى؟
شيەتتەي بالالارىمەن ەكى بولمەدە سىعىلىسىپ ءومىر كەشكەن ۇلى اقىن تورت-بەس بولمەلى ۇيدە تۇرىپ، جۇرت ءمىنىپ جۇرگەن ماشينانى مىنگىسى كەلمەدى دەيمىسىڭ. ەر-تۇرمانى بۇتىندەلمەي وتكەن اقىننىڭ عۇمىرى قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا بولعانى دا، مۇمكىن، جان قۋانىشىنىڭ از بولعانىنان شىعار؟
كەتەم بە دەپ قورقامىن
ءوز وتىما ورتەنىپ، —
دەۋى دە ايتىلا سالعان تىركەس ەمەس سياقتى.
...ماقاتايەۆ پوەزياسىنا قىزعانىش جۇرمەيدى.
ماقاتايەۆ — رۋ مەن ءجۇز شەڭبەرىنە سىيمايتىن، ۇلتتىق تۇلعا.
ماقاتايەۆ پوەزياسى — جىر تۇسىنەر، كوڭىلى سەرگەك وقىرماننىڭ ەلى، وتانى. ول ەلدە ەشكىم اقىل ۇيرەتپەيدى، مورال وقىمايدى، ءپالسافا سوقپايدى، ول قايراتكەر بولام دەپ الا شاپقىن ءومىر كەشىپ، اق تەر-كوك تەر بولمايدى، ول تەك سەزىمىمەن سۋرەت سالادى. سۋرەتكەردىڭ جاراتىلىس ماڭدايىنا جازعان ەنشىسى دە سول. ءبىر كەزدەسۋدە ماعان جاس جىگىت سۇراق جازىپ بەرىپتى: «اپاي، مۇقاعالي ماقاتايەۆتى قايراتكەر دەپ سانايسىز با؟ ەگەر قايراتكەر بولسا، حالىق ءۇشىن نە ىستەدى؟ ءىنىڭىز قايرات...»
ماقاتايەۆ — قازاق حالقىنىڭ ۇلى قايراتكەرى. ءوز وقىرمانىن، ءوز ۇرپاعىن رۋحاني تۇتاستىق پەن ادامدىق تازالىققا، نامىستىلىق پەن ادالدىققا تاربيەلەۋ — قايراتكەردىڭ قايراتكەرىنىڭ قولىنان عانا كەلەتىن ءىس. قايراتكەرلىك اۋرۋحانا نەمەسە كىتاپحانا سالۋمەن ولشەنبەيدى.
ءار سۋرەتكەر — قايراتكەر. سۋرەتكەردىڭ حالىق ءۇشىن ىستەگەنى — ونىڭ ولمەس تۆورچەستۆوسى. تۆورچەستۆو ادامىنا انانى ىستەمەدىڭ، مىنانى ىستەمەدىڭ نەمەسە دەپۋتات بولا المادىڭ دەپ كىنا تاعۋ — كۇنا. سوندىقتان ءار ۇلتتا وقتا-تەكتە ءبىر تۋار بىرەگەي تالانتتى ادامدى، سۋرەتكەرلىك قاسيەتى بولماسا دا، قولىنان ءىس كەلەتىن كەز-كەلگەن ازاماتتىڭ ورنىنا وتىرعىزىپ قوعام مەحانيزمىنىڭ ءار شەگەسىن شۇقىتىپ قويۋ — تاريحتىڭ الدىندا قىلمىس. ۇلت قامىن ويلايتىن قوعامدا بىرەگەي تالانتتىڭ بويىنداعى كەز-كەلگەنگە قونا بەرمەس كيەلى قاسيەتتى ءوز ارناسىندا شىعارۋعا مۇمكىندىك جاسايدى. تالانتقا كورسەتىلەر قوعام قامقورلىعى دەگەن وسى. مۇقاعالي ماقاتايەۆ اقىننىڭ كورە الماعانى دا — وسى. شىعىستىڭ ۇلى اقىنى قوجا حافيزدىڭ:
«اقىنى پاتشاسىن ىزدەسە كورگەنى ەلدىڭ سور بولار.
پاتشاسى اقىنىن ىزدەسە باقىتتى حالىق سول بولار،
— دەگەن جولدارىن قوعام تىزگىنىن ۇستاعان ءار ازامات ەسىگىنىڭ ماڭدايىنا، كابينەتىنىڭ تورىنە ءىلىپ قويسا عوي دەپ ويلايمىن.
ادامدار ءبىر جىلى ءسوز قيماعاسىن،
جانىم-اي، نەسىنە سەن قينالاسىڭ،
جانىم-اي، سىيلاماسا، سىيلاماسىن.
وتسە،
ءوتسىن
باسىما ب ا ق بۇيىرماي،
ءتىل كەسىلمەي، تۇرسا ەكەن جاق قيىلماي.
ەندى مەنىڭ كۇنەلتەر جاعدايىم جوق،
شىعىرشىقتا اينالعان اق تيىنداي...
ايتاتىن ساعان سىرىم بۇل،
ەرتەڭىم مەنىڭ بۇلىڭعىر.
السىرەپ دىمىم قۇرىپ ءجۇر... —
دەگەن جولدار ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا، ءۇرىپ ءىشىپ، شايقاپ توگىپ جۇرگەن، ءتورت جاعى قۇبىلا ادامنىڭ كوكىرەگىنەن شىقپاسا كەرەك.
ماقاتايەۆتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە قاسيەتتى — ول ءوزىنىڭ تاۋقىمەتتى تۇرمىسىنا، جالعاننان جاي تاپپاعان جان دەرتىنە قوعامىن، حالقىن، ادەبي ورتاسىن كىنالامايدى. «مەن دانىشپانمىن، سەندەر اقىماقسىڭدار» دەپ اكىرەڭدەمەيدى.
ايتەۋىر، كىنا تاۋىپ ءبىر جەرىڭنەن،
سىناۋعا تىپتەن قۇمار كىم كورىنگەن، —
دەپ جەكەلەگەن شەنقۇمار «سىنشىلارعا» وقتا-تەكتە عانا رەنىشىن بىلدىرەدى. قالا بەردى، ءوزىن ايىپتايدى. مۇحامبەت پايعامبار دا جاراتىلىس بەرگەن ءوز قاسيەتىن وزىمدىكى دەمەي «اللانىڭ ءسوزى، مەن تەك سول سوزدەردى حالقىما جەكىزۋشىمىن» دەپ ۇعىنعان عوي.
ادەبيەتشىلەر اراسىندا «مۇقاعالي ولەڭدەرىنىڭ باسى جوق، اياعى جوق — القا-سالقا» دەگەن پىكىر ايتاتىندار دا ۇشىراسادى. ءار ولەڭ — ءومىردىڭ قانى، جانى، ماڭداي تەرى مەن كوز جاسى، قۋانىشى مەن ءدىرىلى بار ءومىردىڭ قيىندىسى. ءومىر — تەڭىز. ونىڭ باس-اياعى بولمايدى.
ەكىنشىدەن، باس-اياعى بار ولەڭ — ولەڭ قۇراستىرعىشتاردىڭ ءونىمى. مۇقاعالي — ولەڭ جاساماعان، ولەڭدى تولعاتىپ تۋعان... اياعى اۋىر انا قۇرساعىنداعى ءسابيىن بوسانادى. مۇقاعاليدىڭ ءار ولەڭى — حالىق پەرزەنتى. وعان قاراسىڭ، سارىسىڭ، كوزىن باداناداي ەمەس دەپ ايىپ تاعۋ ورىنسىز.
ماقاتايەۆ پوەزياسى — مەزگىلمەن بىرگە جاسايتىن ەسكەرتكىش. ول پوەزيانىڭ تۋعان مەكەنى — اقىننىڭ جان دۇنيەسى.
مۇقاعالي اقىن ارامىزدا جۇرسە، بيىل الپىس جاسقا تولعان بولار ەدى. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ۇلكەندى-كىشىلى اۋىل، قالانىڭ ءبارى قوي جىلىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ پوەزياسىنىڭ جىلىنا اينالدىرىپ جىبەردى.
بۇل توي قازاقتىڭ قاي ايماعىندە وتسە دە جاراسىمدى. ويتكەنى بۇل — حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ سالتاناتى. الايدا ارنايى توي اقىننىڭ كىندىك كەسكەن توپىراعى — الماتى وبلىسىنىڭ رايىمبەك اۋدانىندا، قازاق اتاۋلى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن قاراساز، شالكودە جايلاۋىندا وتكىزىلمەك. اقىن تويى قارساڭىندا الماتى قالالىق كەڭەسى استانامىزداعى بۇرىنعى پاستەر كوشەسىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ كوشەسى دەپ اتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. رايىمبەك اۋدانىنداعى ەنگەلس كولحوزى دا ەندى اقىن ەسىمىمەن اتالاتىن بولادى. سونىمەن قاتار اۋداندا جانە استانامىزدا ەكى قازاق ورتا مەكتەبى اقىن ەسىمىمەن اتالۋ مارتەبەسىنە يە بولادى. قاراسازدا ماقاتايەۆ مۋزەيىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالىپ، توي سالتاناتى باستالار كۇنى ەسىگى اشىلماق...
مۇنىڭ ءبارى اقىنعا دەگەن حالقىمىزدىڭ ىقىلاس، قۇرمەتى. ەندىگى جەردە اقىننىڭ وزىنە قاجەتى بولماسا دا، تىرىلەر ءۇشىن، ادەبيەتىمىز ءۇشىن قاجەتتى قۇرمەت.
الايدا، وسى ورايدا ايتا كەتەتىن ويلارىمدى دا بۇگىپ قالعىم كەلمەيدى.
مۇقاعالي ارامىزدان كەتكەلى تاريح تەگەرشىگى ون بەس جىل اينالىپتى. حالقىمىز ون بەس جىل بويى ماقاتايەۆ كىتاپتارىن ىزدەپ وقۋمەن كەلەدى. ءقازىر قازاق توپىراعىنداعى ەڭ سۇرانىسى، ىزدەۋشىسى كوپ اقىن — مۇقاعالي ماقاتايەۆ. ال ونىڭ كىتاپتارىن ءبىر توم، ءبىر جيناق ەتىپ، سوقىر كوزدەن شىققان جاستاي تامشىلاتىپ شىعارۋدامىز. اقىننىڭ تولىق شىعارمالار جيناعىن ءجۇز مىڭ دانامەن شىعارساق تا، ءيسى قازاق قانداي كوتەرىڭكى باعامەن دە ساتىپ الارى كۇمانسىز. التى-جەتى جىلدان جىر قىلىپ ءجۇرىپ ارەڭ دەگەندە جوسپارلانعان ءۇش تومدىقتىڭ ءبىرىنشى كىتابى ون ەكى مىڭ دانامەن عانا شىققالى وتىر.
بۇل — كىتاپ شىعارۋ سالاسىنداعى جوسپارسىز، جۇيەسىز، حالىقتىڭ سۇرانىسىنا ءمان بەرمەيتىن قۇلقىمىزدى تاعى دا كورسەتىپ وتىر. قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردىڭ تيراجىن پروزا بولسا، وتىز مىڭنان، پوەزيا بولسا ون مىڭنان اسىرمايتىن اۋرۋ ءالى جازىلماي كەلەدى.
ماقاتايەۆ شىعارمالارىنىڭ بەس تومدىق تولىق جيناعىن كۇنىلگەرى جازىلۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، ۇيالمايتىن تيراجبەن شىعارۋ — پارىز. «الپىس جىلدىعىن وتكىزدىك، ەندى جەتپىسىنە دەيىن تىزگىندى تارتا تۇرايىق» دەۋشىلەر، قۇدايعا شۇكىر، تابىلادى.
ماقاتايەۆ سىندى اقىننىڭ تولىق جيناعىن شىعارۋدى كەلەسى عاسىردىڭ ۇلەسىنە قالدىرۋعا بولمايدى.
ەكىنشىدەن، ماقاتايەۆ پوەزياسى — بۇكىلادامزاتتىق ادەبيەتتىڭ التىن قورىنا ەنۋگە تۇرار قازىنا. اڭگىمە قالاي بولسا سولاي اۋدارىپ، ورىسشا كىتابىن شىعارۋدا ەمەس. ماقسات — لايىقتى، ەڭ بولماسا، ءوز دەڭگەيىنە جاقىندايتىن تالانت تاۋىپ اۋدارتۋ.
ۇشىنشىدەن، ماقاتايەۆ تۆورچەستۆوسى — ادەبيەتتانۋ، ءتىل عىلىمدارىنىڭ سالاسىندا قايماعى بۇزىلماعان تاقىرىپ. ءبىزدىڭ ادەبيەت، ءتىل عىلىمى ينستيتۋتتارىمىزدىڭ عالىم باسشىلارى بۇل ءجايدى ەسكەرۋلەرى كەرەك-اق.
بۇدان جەتى جىل بۇرىن ماقاتايەۆقا قازاق ءسسر-ىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىن بەرۋ جايلى بەكسۇلتان نۇرجەكەيەۆ ەكەۋمىز شارق ۇرا جۇگىرىپ، تالاي باسشىنىڭ بوساعاسىنا بارىپ، ەشتەڭە شىعارا الماپ ەدىك. بيىل الپىس جىلدىق سالتاناتىن وتكىزۋ جونىندەگى ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسى — ءتوراعاسى قازاق سسر سپورت جانە جاستار جونىندەگى كوميتەت ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءشارىپ وماروۆ — ماقاتايەۆ تۆورچەستۆوسىنا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرۋ تۋرالى رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنە ۇسىنىس جاسادى. مەنىڭشە، مۇقاعالي ماقاتايەۆقا حالىق جازۋشىسى اتاعىن بەرۋ كەلىستىرەك سەكىلدى.
سوزىنە ءان كوپ جازىلعان اقىنداردىڭ ءبىرى — ماقاتايەۆ. كۇيتاباق شىعاراتىن «مەلوديا» فيرماسىنىڭ باسشىلارى ماقاتايەۆ تۆورچەستۆوسىنا ارناپ 2 كۇيتاباق شىعارعانى ءجون. ءبىرى — كوركەمسوزدى ءوزى شەبەر وقىعان ولەڭدەرى دە، ەكىنشىسى — اقىننىڭ سوزىنە جازىلعان اندەر كۇيتاباعى.
كوزى ءتىرى اقىندار مەن انشى-كۇيشىلەر ءوز كۇيتاباقتارىن شىعارۋ ءۇشىن تاباندارىنان توزىپ ون مىڭنان ارتىق تيراج بەرەتىندىگى تۋرالى الدىن الا ءمور باسىلىپ كەپىلدەمە بەرەتىن وبلىستىق ساۋدا مەكەمەلەرىنىڭ ءجونى ءتۇزۋ باسشىلارىن ىزدەستىرۋدە. قاي اقىننىڭ تۆورچەستۆوسىن حالىق قالايدى، سول سۇرانىسقا قاراي وزدەرى جوسپارلاپ، وزدەرى شىعارۋدىڭ ورنىنا جوعارىدا ايتىلعان ەكى مەكەمەنىڭ ەكى اتەشتى توبەلەستىرىپ قويىپ، وزدەرى سودان ءلاززات العانداي راحاتتاناتىن اۋىل بالالارى سەكىلدى، اقىنداردى، انشىلەردى ساۋداعا ۇيرەتەتىن قۇلىقتارىنا ءماز بولىپ وتىرعان سىڭايلارى بار.
مۇقاعالي ءوزى كەلىپ زاكاز بەر دەپ سۇرامايدى. ساۋدا ورىندارىندا ىنى-سىڭىلىلەرىمىزدىڭ اراسىندا وزدەرى ءبىلىپ ىستەيتىن سۇڭعىلا كوكىرەكتەردىڭ بولۋىنا كۇمانىم بار. سوندىقتان «مەلوديا» فيرماسىنىڭ رەسپۋبليكالىق بولىمشەسى مەن كۇيتاباق ءۇيىنىڭ باسشىلارى بۇل جۇمىستى وزدەرى جوسپارلاپ، وزدەرى رەتتەگەندەرى ءجون.
ول كۇيتاباقتاردى دا، مۇقاعاليدىڭ ءۇش تومدىق جيناعىن دا وسى تويدىڭ الدىندا شىعارىپ، ەلدى دە، اقىننىڭ ارۋاعىن دا ريزالاۋعا ابدەن بولاتىن ەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ باسپا باسشىلارى قاعاز جوق دەگەندى جەلەۋ ەتىپ مىنانداي قىتىمىر زاماندا «توم-توم بوپ دۇكەندەردە تۇراتىن» ءوز شىعارمالارىن، وزدەرىنىڭ الدىنا بارىپ، ۇپيت-سۇپيتپەن ءتىل تابىساتىنداردىڭ شىعارمالارىن شىعارۋدان اسا المايتىندىعى و باستان بەلگىلى جاي. وسى جولى دا سول ورەلەرىن كورسەتتى.
…قاراساز اسپانىندا شاتتىق شارىقتايدى. شالكودەنىڭ شولپىلى ارشا-شىرشالارىنا دەيىن ەلەڭدەۋدە. انشەيىندە بۇلىڭعىر تارتىپ، كەز-كەلگەن جانارعا ىلىنە بەرمەيتىن قاسيەتتى ءحان-تاڭىرى تاكاببار كەۋدەسىمەن كوك تىرەگەن كۇيى باۋرايىنان تاراعان اسقاق ۇنگە كۇلىمسىرەي، سۇيسىنە قۇلاق تۇرە قالعانداي.
قاناتى كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ كوك اسپانعا ورلەگەن شاڭقاي قۇس شامىرقانا شىرقاپ بارادى. الىستى مەڭزەيدى. كەۋدەسىندە كۇرسىنىستەر مەن كولەڭكەلەرى مول جەردىڭ مۇڭدى دا اسقاق اۋەنىن ماڭگىلىكپەن جالعايتىنداي.
ءيا، ماڭگىلىكپەن!..
You Might Also Like
-
تۋعان حالقىمىز ەجەلدەن مەكەن ەتىپ، ايشىلىق جەرگە ات شاپتىرىپ، بىرىنەن-بىرى حابار ۇزبەي، ءبىر شەتىنە جاۋ تيسە، ەكىنشى شەتى جايباراقات جاتپاي اتقا قونعان، قاسيەتتى قازاق توپىراعىنىڭ ءار بۇرىشى ماعان كي...
-
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ 60 جىلدىق تويىنا وراي جۋرناليست، اقىن وتەگەن ورالبايەۆتىڭ سۇراقتارىنا وراي اڭگىمە.
