ۇلىتاۋ قىزى
تۋعان حالقىمىز ەجەلدەن مەكەن ەتىپ، ايشىلىق جەرگە ات شاپتىرىپ، بىرىنەن-بىرى حابار ۇزبەي، ءبىر شەتىنە جاۋ تيسە، ەكىنشى شەتى جايباراقات جاتپاي اتقا قونعان، قاسيەتتى قازاق توپىراعىنىڭ ءار بۇرىشى ماعان كيەلى بەسىكتەي سەزىلەدى، الدىمەن، اۋىلدى، ايماقتى تانىتاتىن — سول توپىراقتىڭ پەرزەنتتەرى، ادامدار. بۇرىن اياق باسپاعان جەرگە بارا قالعاندا، الدىڭنان جاقسى ادامدار كەزىكسە، كەيىننەن ول ايماقتىڭ بۇكىل حالقى، ۇلكەنى مەن كىشىسى تۇگەلدەي الگى جاقسى ادامدارداي بولىپ ەلەستەيدى. نەمەسە كەرىسىنشە.
جەزقازعان ءوڭىرى — مەن ءۇشىن قاسيەتتى دە قاستەرلى مەكەن. وعان سەبەپ بولعان وسى ايماقتىڭ ءار نۇكتەسىندە ءتۋىپ-وسىپ، جانى نازىك تە، كەڭ، دۇنيەتانىمى، ورەسى مەن ونەگەسى بيىك بولىپ ەر جەتكەن ابزال جاندار. ولار كوپ. «جەزقازعان» دەگەن ءسوزدى قۇلاعىم شالىپ قالسا، مەن ەرەكشە ەلجىرەگەن سەزىم، ءىلتيپاتتى ىقىلاسپەن سول ادامداردى ەسكە الامىن. امان جۇرسە ەكەن دەپ تىلەيمىن. ەلدىكتىڭ، قازاقى بولمىستى بيىك ادامگەرشىلىكتىڭ، كورگەندىلىكتىڭ قاسيەتىن سىڭىرگەن سونداي ادامدار ءوز ورنىندا الاسارماي جۇرسە، حالقىمىزدىڭ تىرلىگى دە ابىرويى دا جاساي بەرەدى دەپ ءۇمىت ەتەمىن. ولار: ساعادات دۇيسەبەكوۆ، ءابىلجان سۇلەيمەنوۆ، ءبىتىمباي بەكماعامبەتوۆ، قايىرجان مادييەۆ سەكىلدى ازاماتتار، كۇلپاش، گۇلبانۋ، راقىش، مەڭجامال، شاريپا سىندى قىز-كەلىنشەكتەر.
مەن جەزقازعان ايماعىنداعى ەلدىڭ ءبارى وسى كىسىلەر سەكىلدى دەپ ۇعامىن.
مەنىڭ «ۇلىتاۋ قىزى» دەپ اتالاتىن ماقالانى جازۋىما وسى ادامدار سەبەپ بولدى، «ۇلىتاۋىم» اتتى ولەڭنىڭ تۋۋى دا سوندىقتان ەدى.
راقىش ناشكەن قىزى لاۋازىم جاعىنان العاندا اۋدانداعى ەڭ ۇلكەن اكىم ەمەس — اۋداندىق كەڭەس اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى. قازىرگى زاماندا ەڭ قيىن جۇمىس — ورىنباساردىن جۇمىسى: اركىم ءوز ۋچاستوگىندەگى ءىستىڭ ءبارىن الاڭسىز شەشسىن دەپ بيلىك بەرىپ قوياتىن باسشى بۇل كۇندە سيرەك. وزىمشە تون پىشەم دەپ باسشىلارعا جاقپاي، جالاڭاياق قالۋ دا ءجيى كەزدەسىپ جاتادى. ءارى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن قاناعاتتاندىرار ءىس تىندىرىپ، ءارى باسشىلاردىڭ دا كوڭىلىنەن شىعىپ وتىرۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا كۇيىپ-جانباي-اق، باسشىلاردىڭ ەمەۋرىنىن ورىنداپ، وزدىگىنەن باس قاتىرىپ ءىس تىندىرماي «اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق» جۇرەتىن ورىنباسارلاردىڭ ءىرىلى-ۇساقتى مەكەمە شارۋاشىلىقتاردان باستاپ، اۋدان، وبلىس، ءتىپتى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ءجيى كەزدەسەتىنى سوندىقتان. بۇل — الدىمەن ادامنىڭ ۇياتتىلىعىنا، قانداي ىسكە دە جانى اۋىراتىن ادامگەرشىلىك پاراساتىنا، ىسكەرلىگىنە بايلانىستى. اپتالىق، ايلىق كۋرستاردان قانشا رەت وتكىزىپ الساڭ دا، قابىلەتسىز، يكەمسىز ادامنان كورەگەن، بىلگىر قىزمەتكەر شىعا قويۋى قيىن-اق. كىمنىڭ نەگە قابىلەتى بارىن ءبىلىپ الماي، جاستاي دايىنداماي، باسشى كادرلاردى ءومىر جولى تولتىرىلعان قاعازعا قاراپ ىرىكتەۋ سەكىلدى ساياساتتىڭ ءتۇپ تامىرىمەن قاتەلىگى قانشاما جىلداردان بەرى شاعىن شارۋاشىلىقتان باستاپ، بۇكىل قوعامدى ءسۇرىندىرىپ كەلەدى. سوندا دا بۇل جۇيە تارامىستاي سوزىلىپ، ءومىرىمىزدىڭ بۋىن-بۋىنىن ءالى ماتاپ وتىر.
اقىن-جازۋشى دەگەن — وزىنە دەرت تىلەپ الىپ جۇرەتىن حالىق: ەلدىكتى، قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن ادامدىق، كورەگەندىك، اقىلمەن ويلاپ ءىس ەتۋ سەكىلدى قاسيەتتەردى قاي ازاماتتان بايقاي قالسا، سوعان داليىپ، بۇكىل قازاق اقىلدى بولىپ كەتكەندەي قۋانادى. «اناۋ وبلىستىڭ پالەن دەگەن اۋدانىنىڭ تۇگەن دەگەن مەكتەپ ديرەكتورى بار ەكەن — ناعىز ازامات، حالىققا تۇلعا بولار جىگىت دەپ سونى ايت!» — دەپ، بىر-بىرىنە قۋانا حابارلاپ، ءسۇيىنشى سۇراسىپ ابىگەرلەنەدى. جاقسى-جامان بولسا دا، ءبىز دە سول كوپ جازعىشتىڭ بىرەۋىمىز — اقشا قۋعان، كۇنى تۇسەتىندەردەن باسقاعا كوزى تۇسپەيتىن پىسىقتاردىڭ زامانىندا كوكىرەگىندە جىلت ەتكەن ويدىڭ ساۋلەسى بار ۇل مەن قىزدى قازاقتىڭ قاي اۋىلىنان كورسەك تە، ولگەن اكەمىز ءتىرىلىپ كەلگەندەي بولامىز دا قالامىز.
راقىش ءسىڭىلىمىز ءوز دەڭگەيلەستەرىنىڭ اراسىندا العىر باسشى ەكەنىن، سوزىنەن ءىسى كوپ، جۇلقىنىپ العا شىعىپ، «مىنا شارۋانى مەن تىندىرىپ جاتىرمىن!» — دەپ كوزگە تۇسۋگە ۇياتى جىبەرمەيتىن، حالقىمىزدىڭ ەلدىك نامىسىن ءوز قامىنان بيىك قويار ازامات ەكەنىن ۇلىتاۋ جەرىندە ونىڭ جانىنا ەرگەن شۇعىل ساپارلارىمىز كەزىندە بايقاعانبىز.
بىردە، جازۋشىلار كارىباي احمەتبەكوۆ، بەكسۇلتان نۇرجەكەيەۆ جانە مەن — ۇشەۋمىز جەزقازعان قالاسىنا وقىرماندارمەن كەزدەسۋگە ءۇش كۇندىك ساپارمەن باردىق. «ۇلىتاۋدى كورمەسەك، جەزقازعاندا بولىپ ەدىك دەۋىمىز ۇيات، فاكە، وبكومعا ايتىپ، كولىك سۇراپ الىڭىز»، — دەپ الگى ەكى باۋىرىم مەنى قايراپ قويادى. حالقىمىزدىڭ ەلدىك تۋىن كوتەرگەن تۇعىرى ۇلىتاۋعا بارۋ، ەدىگە مەن توقتامىستىڭ باسىنا تاعزىم ەتۋ ءوزىمنىڭ دە كوپتەن بەرگى ارمانىم ەدى.
وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بوساعاسىنان ءوتۋ دە قيامەتتىڭ قىل كوپىرى ەكەن. وبلىس باسشىسى داۆىدوۆتىڭ كەز-كەلگەن كەيۋانا كەلىمسەك باسا-كوكتەمەسىن دەگەن جارلىعى بولسا كەرەك — يدەولوگيا ءبولىمىنىڭ نۇسقاۋشىسى قارسى العاننىڭ وزىندە بوساعاداعى ميليسيا قىزمەتكەرلەرى «كىمسىڭدەر سەندەر!» دەگەن كەيىپپەن ارەڭ جىبەردى. بولىمدەگىلەر «ماشينا جاعى قيىنداۋ ەدى، اناۋ ەدى، مىناۋ ەدىنى» تىزبەكتەي باستاعاسىن، بۇرىن كومسومولدا ىستەگەن كەزىنەن ءجۇزتانىس ەدى دەپ حاتشى سىرىم ساپارعالييەۆقا كىرىپ، ارەڭ دەگەندە ۇلىتاۋعا باراتىن ماشينا سۇراپ العانبىز.
سول جىلى راقىشتى ءبىرىنشى كورگەم: مۇعالىمدەردىڭ تامىزداعى اۋداندىق جيىنىن وتكىزىپ جاتىر ەكەن، باستالىپ كەتكەنىنە قاراماي، مەن دە قاتىناستىم. ءوڭى جۇقالتاڭ، تالدىرماش كەلگەن قىز بالا سويلەپ تۇر.
...ۇلىتاۋدا تەك قازاقتار تۇرادى، ويتكەنى جان راحاتىن ىزدەپ، جۇكتەرىن ارقالاپ كەلەتىن باسقا ۇلت وكىلدەرى اقشا جيناپ، قوس-قوس ماشينا الىپ، ارقالاپ كەلگەن جۇكتەرىن ارتىپ كەتەتىندەي مولايتاتىن مەكەندەرگە عانا جايعاسادى. ۇلىتاۋدا ونداي اعىل-تەگىل بايلىق، شاشىلىپ جاتقان اقشا نەمەسە وتىن ۇيدە، سۋ ۇيدە — جۇمىستان كەلگەندە ەكى قولدى جىلى سۋعا مالىپ وتىرار جايلى جاعداي جوق. ءبىراق قاشان جەر اۋدارىلعانشا، جۇرت اۋدارار قازاق تا جوق. «قازاق مەكتەپتەرىندە وقىعانداردىڭ ينابات، ۇياتى بولعانمەن، دۇنيەتانىم، ءبىلىم دەڭگەيلەرى ورىس مەكتەبىن بىتىرگەندەردەن تومەن» دەگەن پىكىر بار. بۇل بىرەۋدىڭ ءجايدان-جاي ايتا سالعان ءسوزى ەمەس. مۇنىڭ تۇبىندە شىرقىراعان شىندىق جاتىر. بۇل شىندىقتىڭ قاتپارلى، قالتارىستى سەبەپتەرى كوپ بولۋى كەرەك. ءبىراق ءار ءمۇعالىم مەن حالىقتى تاربيەلەپ وتىرمىن، ەرتەڭگى كۇنى حالىق ازاماتتارىنىڭ قانداي بولۋى مەنىڭ بۇگىنگى ەڭبەگىمە عانا بايلانىستى دەگەن ويدى ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارماۋى كەرەك-اق...
— بۇل كىم؟ — دەدىم سوزىنە سۇيسىنگەنىمنەن شىداي الماعان مەن اۋداندىق مادەنيەت ءۇيى زالىنىڭ سوڭعى قاتارىندا وتىرعان كوپ ءمۇعالىمنىڭ بىرىنەن.
— اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى راقىش ىدىرىسوۆا...
اۋداننىڭ ءار شارۋاشىلىعىندا ءسۇت دايىندايتىن كۋحنيا، مالشىلار ءۇشىن قازىرگى زامانعا لايىقتاپ سالىنعان مونشە بار ەكەن. مەكتەپ بالالارىنا 200 گرامنان تەگىن ءسۇت بەرىلەدى. بۇل — رەسپۋبليكامىزداعى ۇلىتاۋ سەكىلدى ىلعي قازاق مەكەندەگەن اۋدانداردىڭ كوبىندە الگى كۇنگە دەيىن جۇيەلى ارناعا تۇسپەگەن جاعداي. بىردە ەلەكتر جوق، ەكىنشى كۇنى سۋ جوق، ءۇشىنشى كۇنى مونشاشى اۋىرىپ قالىپ، ايتەۋىر سۇرىنشەك اتتاي كىبىرتىكتەپ كەلە جاتقان جاي.
ۇلىتاۋ — كيەلى مەكەن. اياق باسساڭ، تاريحي ورىن. ءبىراق مال، ەگىن، ءشوپ دەپ جۇرگەندە، كەز-كەلگەن باسشى وتكەن-كەتكەن ءومىر تۇگىلى، كۇنى كەشە وزەكتى ماسەلە بولعان ءجايدىڭ بارىنە كوڭىل اۋدارىپ، باس قاتىرا بەرمەيدى، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى، عىلىمى، ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا وزىندىك ورنى بار ءبىراز ازاماتتار وسى ۇلىتاۋ ايماعىندا تۋىپ، تاربيە، ءبىلىم العان. ءتىپتى ءار اۋىلعا ءبىر مۋزەي تۇرعىزسا دا، ارتىق ەتپەيتىندەي. مۇقامەتجان قاراتايەۆ، باۋبەك بۇلقىشيەۆ، مۇقان يمانجانوۆ، تورەگەلدى شارمانوۆ، قامال سمايىلوۆ... — ەل نامىسىن تۋ ەتىپ قانشا ازامات شىقتى؟! الاشاحان، جوشىحان زيراتتارى دا وسىنداعى «سارىكەڭگىر» شارۋاشىلىعىنىڭ تەرريتورياسىندا. «سارىكەڭگىردەگى» ديرەكتور ءابىلجان سۇلەيمەنوۆ تە — كورەگەندىگى، ىسكەرلىگى جونىنەن قازاقتىڭ بولعان-تولعان زاماندارىنان قالعان جاقسىلارىنىڭ كوزىندەي ادام. ادەبيەتىڭىزدى جاڭعاقشا شاعادى. شارۋاشىلىقتا جۇرگەن ەدبەككەرلەردەن باستاپ، تەحنيكا، عىلىم سالاسىنداعى زيالى ازاماتتار، ءتىپتى مۇعالىمدەرگە دەيىن اۋىزعا ءشايناپ بەرەر دۇنيەلەر بولماسا، شىن مانىندەگى كوركەم شىعارمانىڭ تەرەڭىنە بويلاي بەرمەيدى. كوبىنە لاي سۋدىڭ بەتىندەگى قالتقىداي، اركىمنىڭ پىكىرى بويىنشا ولشەپ-پىشىپ جۇرىسەدى. ابەكەڭ تاريحي نەمەسە ادەبي كىتاپ سەكىلدى: قازاقتىڭ دالاسىن الدىنا جايىپ قويادى دا، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن، ءومىرى مەن تىرشىلىگىن، اقىنى مەن جىراۋىن، حانى مەن ءبيىن، باتىرى مەن باقسىسىن — تۇگەل ايتىپ بەرۋگە بار. جەزقازعان جەرىنە كەلگەن جولاۋشىنىڭ دەنى دەرلىك ۇلىتاۋعا، ونىڭ ىشىندە «سارىكەڭگىرگە» جوشىحان، الاشاحان زيراتتارىنا سوقپاي كەتپەيدى. ابەكەڭ كەيبىر باسشىلارداي شارۋا بار دەپ سىلتاۋ تابۋعا تىرىسپاي، نەمەسە ورىنباسارىن جىبەرە سالماي، ءبارىن ءوزى قابىلداۋعا تىرىسادى، ءمان-ماڭىز بەرۋگە داعدىلانعان.
«قاراكەڭگىر» شارۋاشىلىعىنىڭ ديرەكتورى الىپبەك بەكەتايەۆ تا — ەل اعاسى بولۋعا ابدەن لايىق ادام. باسشى اتاۋلىنىڭ كوبى مالىڭ تۇگەل مە، جەم-شوبىڭ بار ما، ەگىنىڭنەن قانشا ءونىم الاسىڭ دەگەن سۇراق-تالاپتاردى عانا بىلەدى. مال باعىپ، ەگىن ەككەندەردىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىندە نە بولىپ جاتىر، تۇرمىس-تىرشىلىگى، ءۇي-جايى، بالا-شاعاسىنىڭ جاعدايى قالاي — بۇل ولار ءۇشىن ماڭىزسىز ماسەلەدەي. ءتىپتى بالا-شاعاسىنىڭ اماندىعىن سۇراساڭ، ءبىرتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ، «ۇكىمەتتىڭ جۇمىسى تۇرعاندا، بالا-شاعانى سۇراعانى نەسى» دەگەندەي سىڭاي بايقاتادى. الەكەڭ قاي شارۋاشىلىقتا جۇرمەسىن، اۋەلى ءار سەميانىڭ جاي-كۇيىنەن، اۋىلدىڭ مادەنيەتىنەن باستايدى. ونەرگە، سپورتقا باستى ءمان بەرىلگەن جەردە، جاستار اراسىنداعى بىلعاڭباي بوس ءجۇرىس، توبەلەس، قىرعيقاباقتىق سەكىلدى كورىنىستەر بولمايدى دەيدى. امانگەلدى اتىنداعى شارۋاشىلىقتا بىرنەشە جىل ديرەكتور بولدى، حالىق تەاترىن ۇيىمداستىردى. «قاراكەڭگىرگە» كەلگەلى دە ءبىراز ءىس تىندىرۋدا. اۋداندا وتىرىپ الىپ اۋزىڭمەن وراق ورعانمەن، ءىستىڭ شەشىلەتىن ءتۇيىنى سول شارۋاشىلىقتاردا عوي.
ءقازىر قاي جەرگە بارساڭ دا، اۋداننىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنان باسقانى كوزگە ىلمەيتىن، ورىنباسارلاردىڭ پىكىرىنە شەكەسىنەن قارايتىن باستىقتارعا ءجيى ۇشىراساتىن بولدىق. ءبىرىنشى باسشىنىڭ ەمەۋرىنىنسىز قىبىر ەتەتىن اكىم-قارا ىلۋدە بىرەۋ.
— بىزدەگى شارۋاشىلىق، مەكەمەلەردە ءمانىس بىلەتىن، ءجون بىلەتىن باسشىلار، — دەيدى راقىش ناشكەن قىزى، مەنىڭ كەرەعارلاۋ پىكىرلەرىمدى كۇلىمسىرەي تىڭداپ. — كوبى جاستار، ۇسىنىس ايتساڭ، ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن قويىپ بەرىڭدەر دەپ وتىرمايدى — ءارى قاراي وزدەرى ءىلىپ اكەتەدى.
«شەڭبەر» شارۋاشىلىعىنان ءبىر انا حات جازىپتى. بەس بالاسى بار. كۇيەۋى قايتىس بولعان. ءوزى جالعىزىلىكتى، بولىمشەدە تۇرادى. بالالارىنىڭ كيىنىپ-ىشىنۋىنە ايلىعى جەتپەيدى. حاتتى وقىپ شىققاندا، راقىشتىڭ ءوز ءومىر تاريحى كوز الدىنان ءوتىپ، جۇرەگىن ءدىر ەتكىزگەندەي بولدى.
«شەڭبەر» ءوزىنىڭ تۋعان جەرى. سونىڭ «قۇرىلىس» دەگەن قىستاعىندا دۇنيەگە كەلىپتى. اينالا تاۋلى-تاستى، وزەن، توعايلى جەر. اۋىل سىرتىنا شىقساڭ، بۇلدىرگەننەن اياق الىپ جۇرگىسىز ەدى. «تورعاي» دەگەن وزەنى بار. راقىشتىڭ بالا كەزىندە بۇل ءوڭىر قورعاسىن شىعاتىن كادىمگى كەنىش بولاتىن. ءبىراق ءونىمى از بولدى ما — ايتەۋىر قورعاسىن تاسيتىن تەمىر جول سالىنباي، اقىرى كەيىننەن كەنىش جابىلىپ قالدى. اكەسى ناشكەن جاستاي دۇنيە سالدى. اناسى حاديشا ىسمەر كىسى ەدى. بىرەر مالىنا قوسىمشا، ەلگە پالتو، بەشپەت تىگىپ، شيەتتەي سەگىز بالاسىن اسىراعان. ءتىپتى وقۋلارىن كەم ەتپەي، ءبىلىم دە بەرگەن. ول كەزدە جيۋلى بايلىق بولماسا دا، ادامدار قازىرگىدەن گورى مەيىرىمدىلەۋ سەكىلدى ەدى. جان دۇنيەلەرى كەڭ، بىر-بىرىنە دەگەن جاناشىرلىعى دا مول بولاتىن. ءبىر وشاقتىڭ قايعىسىن، تاۋقىمەتىن اۋىل بولىپ كوتەرىسەتىن. ءقازىر قالاعا نەمەسە استاناعا بارا قالساڭ، جانۇشىرىپ، سىركەلەرى سۋ كوتەرمەي جۇرگەن بىرەۋ. وسى قۇلىق اۋىلعا دا جاقىنداپ قالىپ ءجۇر-اۋ. الگى كەلىنشەكتىڭ حات جازۋى دا تەگىن ەمەس. باياعى زاماندا ەل ىشىندە وتىرعان مۇنداي سەميالار كومەكتەسىڭدەر دەپ اۋدانعا حابار جىبەرمەيتىن. قازىرگى اۋىلداردا دا ەشكىمنىڭ ەشكىممەن ءىسى بولماي بارادى. ەل ءىشى عوي — اشتان ءولىپ، كوشتەن قالماسپىز دەگەن قازاقى ۇعىمعا ءدال بۇگىن سەنىم ارتا قويۋ قيىن.
باسقا، باسقا، شيەتتەي سابيلەردى ازاماتسىز ءوسىرۋدىڭ نە ەكەنىن راقىش جاقسى بىلەدى. «ەگىندى» شارۋاشىلىعىندا كومباين، تراكتور بولشەكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ جۇمىسىندا جۇرگەن اعاسى اماناي قالادان جۇك ماشيناسىمەن موتور جانە باسقا قاجەتتى زاتتاردى الىپ كەلە جاتىپ، قاتتى جاڭبىردىڭ استىندا، ءوزى رۋلدە كەلە جاتىپ، ماشيناسى سايعا تايعاناعاندا كۋزوۆقا تيەلگەن موتور كابينانى باسىپ قالىپ قازا بولعان. ەگىننىڭ قىزعان كەزى بولاتىن. وراقتىڭ كەزىندە ەكى كومباين بىردەي تۇر، قالاي دا جابدىقتارىن جەتكىزۋىم كەرەك دەپ ەرتەمەن اتتانعان امانايدىڭ سول كۇنى كەشتە سۇيەگىن اكەلگەندە، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى التى سابيىمەن اياعى اۋىر كۇيىندە قالعان جەڭگەسى روزانى جۇرت ادام بولمايدى عوي بەيشارا دەپ ەدى. سوندا ىشتە قالعان دۋمان ءقازىر ون ءبىر جاستا.
الگى كەلىنشەكتىڭ حاتى كوپ ويلارعا يتەرمەلەدى. اۋدانداعى، شارۋاشىلىق مەكەمە باسشىلارىمەن كەزدەسىپ، بارلىق جەردە وسىنداي تۇرمىس جاعدايى قيىن سەميالاردى ارنايى ەسەپكە الىپ، كوڭىلدەن تىس قالدىرماۋدى مىندەتتى جۇمىستاي جۇيەگە كەلتىرگەن دۇرىس بولار ەدى. «شەڭبەر» شارۋاشىلىعىنىڭ ديرەكتورى ءجۇسىپ ۋسابەكوۆ وزىمەن بىرگە وقىعان، تۇسىنىگى بار، ويلى ازامات.
راقىش اۋداندىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى سەرىك تىلەۋبايۇلىنا كىرىپ، الگى حاتتىڭ ءجايىن، شارۋاشىلىقتاردى ارالاپ قايتۋ كەرەكتىگىن، امانكەلدى اتىنداعى شارۋاشىلىقتا وتكەلى وتىرعان «قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ كەلىنشەكتەرى» دەگەن كىتاپ وقۋشىلار كونفەرەنسياسىنا دە قاتىناساتىنىن ايتتى. جان تىنىشتىعىنان ادا بولعان قازىرگى زاماندا كىتاپ وقۋ دا سيرەك قۇبىلىسقا اينالىپ بارادى. امانكەلدى شارۋاشىلىعىنىڭ ديرەكتورى جاقىپبەك دايىروۆ تەلەفون شالىپ، «سارىلىق سامالى» ءانسامبلىنىڭ جاڭا رەپەرتۋارىن تىڭداپ، كىتاپ وقۋشىلار كونفەرەنسياسىنا قاتىناسۋىن ۇسىنىپ ەدى. ارعى جاعىنداعى «ەگىندى» شارۋاشىلىعىنا دا سوعا كەلگەن دۇرىس. اۋدانداعى ءتاۋىر شارۋاشىلىقتاردىڭ ءبىرى — وسى «ەگىندى». ديرەكتورى ءبىتىمباي بەكماعامبەتوۆ — كوپتى كورگەن ادام. ەشكىمگە بولماسىن دەمەيدى، پەيىلى كەڭ. ءبىر جەردە باسشى بولىپ كوپ وتىرعان كەيبىرەۋلەر باستىقتىققا ابدەن ەتى ۇيرەنىپ، كوزىنىڭ الدى ءىسىنىپ، جۇرەگى مايلانا باستايدى عوي. بىتەكەڭ اعامىزدا مۇنداي ماي باسۋ اۋرۋى جوق، جانى جۇقا جان. ءالى ەسىندە، وتكەن جىلى ءبىتىمباي اعاي اۋداندىق كەڭەسكە كەلىپ:
— ەگىن، ەگىن دەپ جۇرگەندە، اۋىلدىڭ مادەني جاعىن ەستەن شىعارىپ العاندايمىز. اناۋ امانكەلدى، «قاراكەڭگىردە» حالىق تەاترى ما، ءان-بي ءانسامبلى مە — دۋمانداتادى دا جاتادى. شىنىمدى ايتايىن، مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. بىزگە ونەردەن حابارى بار ءبىر جىگىت جىبەرىڭدەر، - دەگەن. سودان كەيىن اۋداندىق كەڭەس اۋداندىق كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى، ءانشى، ونەرپاز جىگىت مۇرات ابدۋالييەۆتى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ەتىپ جىبەرگەن. «ۇشىقتاي سالا جازىلدىڭ با» دەمەكشى، جاس جىگىت شارۋاشىلىققا ەتەنە ارالاسىپ، جان-جاعىنا قاراسىن دەگەلى ءبىراز بولدى. ەندى كوزبەن كورىپ قايتپاسا بولمايدى.
اۋداننىڭ ءار شوقىسىنا دەيىن راقىشقا جاقسى تانىس: تۋىپ-وسكەن جەرى، قاي شارۋاشىلىقتىڭ جاعدايى قانداي دەڭگەيدە — ءبارى الاقانىندا. مەكتەپتە، قازاقتىڭ قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەندە، پارتيا، كەڭەس قىزمەتكەرى بولۋ ويىنا دا كەلگەن ەمەس. بۇل سالاعا كەتۋىنە سەبەپشى بولعان — 1980 جىلى ۇلىتاۋ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ كەلگەن جامانقۇل شايداروۆ دەگەن ازامات.
ول كىسى كەلىسىمەن، قاي جەردە ۇلىتاۋدان شىققان ۇل-قىزدار بار — سولاردى ىزدەڭدەر، جەرگىلىكتى كادرلاردى كوتەرۋىمىز كەرەك دەگەن پرينسيپ قويدى. راقىش ول كەزدە مۇعالىمدەردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ بولىمىندە، جەزقازعاندا جۇمىس ىستەيتىن. مۇنىڭ ويلى، تىندىرىمدى قاسيەتتەرىن وسى جۇمىسىندا بايقاعان كۇلپان نۇرعالي قىزى ۇلىتاۋ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءوزى باسقاراتىن يدەولوگيا بولىمىنە نۇسقاۋشىلىققا شاقىردى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى كۇلاش مۇحتار قىزى دۇيسەمبايەۆا وتە تالاپ ەتكىش تاربيەشى بولدى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىرىنشى حاتشى جامانقۇل شايداروۆ يدەولوگيا سالاسىنا قاتتى كوڭىل بولەتىن. كوركەمونەرپازداردىڭ اۋداندىق ۇيىرمەلەرىنە ازىرلىكتەرىن ءار سەنبى سايىن ءوزى قاتىناسىپ، كورەتىن. اۋىلدى كوگالداندىرۋ، سەنبىلىكتەر ۇيىمداستىرۋ، قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن تۇرمىسقا ەنگىزۋ ء-بىرىنشى باسشى وسىنىڭ ءبارىن ءوزى قاداعالاپ وتىراتىن. شايداروۆتان كەيىن ءبىرىنشى حاتشى بولىپ كەلگەن ساعادات دۇيسەبەكوۆ تە يدەولوگياعا ۇلكەن ءمان بەردى. ىسكەرلىك، ۇيىمداستىرعىش قابىلەت، نەنى بولسا دا سوڭعى نۇكتەسىنە دەيىن جەتكىزۋ سەكىلدى قاسيەتتەرگە تاربيەلەگەن وسىنداي باسشى اعا-اپالار.
ءىرىلى-ۇساقتى ءىس-شارالاردى ايتەۋىر وتكىزە سالۋ بار دا، ءماندى، كەلىستى ەتىپ، قاتىسۋشىلاردى شەن-شەكپەن، لاۋازىمىنا قاراپ بولمەي، ءارقايسىسىنا كوڭىل ءبولىپ، ويداعىداي وتكىزۋ بار.
1989-جىلى ۇلىتاۋ اۋدانىنىڭ جارتى عاسىرلىق تويى وتكىزىلدى. مەن دە سول مەرەكەگە قاتىناسىپ، ەلدىڭ قۋانىشتى ساتتەرىنە كۋا بولعانىم بار ەدى. سۋى تاپشى، شارۋاشىلىقتارى شالعاي، ۇلىتاۋ سەكىلدى مال باققان ەلگە قازىرگى جەتپەستىك زامانىندا توي وتكىزۋ وڭاي شارۋا ەمەس. سول جولى ماسكەۋدەن، الماتىدان شاقىرىلعان قوناقتار ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، ەلدىكتىڭ تۋىن كوتەرگەن زامانداعىداي ءسان-سالتاناتتىڭ كۋاسى بولىپ ەدى.
راقىشتىڭ ۇندەمەي ءجۇرىپ، كوپ ءىستى تىندىراتىن ازامات ەكەنىن سول جولى بايقاپ ەلۋ جىلدىق تاريحى عانا ەمەس، سوناۋ قازاقتىڭ ەل بولىپ تۋ كوتەرگەن كەزىنەن بەرگى شەجىرەلەردىڭ ءبارى كينونىڭ كادرلەرىندەي كوز الدىمىزدان وتكەن. ءاربىر شارۋاشىلىقتىڭ ونەرپازدارى، ايتىسكەر اقىندارى ەكى كۇن بويى كونەكوكىرەك ۇلىتاۋدىڭ باۋرايىن دۋمانعا بولەگەن.
توي وتكىزۋ — ەلگە سىن. قازاقتىڭ ەجەلگى جول-جورا، ءسالت-داستۇرىن وتكىزۋدى ۇمىتقان حالىقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنا ەكى ەسە قيىندىقتار جۇكتەلەدى. كەي جەرلەردە اشىپ-شاشىپ توي جابدىعىن توككەنمەن، ۇيىمداستىرۋداعى، تاماقتىڭ مولدىعىمەن ولشەنبەيتىن كوڭىل مەن ءمان-مانىس توڭىرەگىندەگى وراشولاقتىقتار جۇرتتىڭ ىقىلاسىنان شىعا بەرمەيدى. بۇل رەتتە ۇلىتاۋلىقتار جەر جاعدايىنىڭ قيىندىعىنا، ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرىنىڭ تاپشىلىعىنا قاراماستان، حالقىمىزدىڭ اتا-بابالار زامانىنان قالعان داستۇرلەرىن قاز-قالپىندا جالعاستىرىپ كەلەدى.
ۇلىتاۋ ايماعىنىڭ دا كوكالا ۇيرەكتەرىن ۇشىرعان كولدەرى تارتىلىپ، ءبىر كەزدەگى شولپىداي سىلدىراعان بۇلاقتارى سوقىر كوزدەن شىققان تامشىداي سۋالىپ، عارىشتى يگەرۋشىلەردىڭ وتتى قۇرالدارىنىڭ شارپۋىنان سيرەي باستاعان ورمان-توعايلارى سەلدىرەپ، كوز الدىمىزدا كوركىنەن ايرىلىپ بارادى. قىسى قاتتى، ءارى ۇزاق. جازى ىستىق. جاڭبىرى دا سيرەك.
ۇلىتاۋ — حالقىمىزدىڭ ءومىربايان شەجىرەسىنىڭ ايناسى. ونىڭ ءار تاسىن، ءار بۇتاسىن تاريحىمىزداي قاستەرلەپ، ۇرپاققا كورسەتەر مۋزەي-ايماققا اينالدىرۋعا اۋداننىڭ جاعدايى كەلمەيدى. بۇل — ەل، ۇكىمەت بولىپ ويلاستىرىلۋعا ءتيىستى جاي.
ال، ۇلىتاۋدا ەڭبەككە، بەينەتكە تولى ءومىر بار. ارمانى بيىك، جولى بۇرالاڭ، جانى ادال ادامدار بار. قاراپايىم، قايىرىمدى، كەدەي ادامدار. ولار قۇلازىپ جاتقان قاسيەتتى ايماعىمىزدىڭ تىرشىلىك تامىرىن جالعاستىرىپ ءجۇر. اتاق ءۇشىن، جاقسى كورىنۋ ءۇشىن ەمەس. ەل مەن اردىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزدارىن وتەۋدە. سولاردىڭ ءبىرى — راقىش ناشەكەن قىزى ىدىرىسوۆا.
1991.
You Might Also Like
-
بۇگىنگى جاريالىلىق كەزەڭىنىڭ ارقاسىندا كومەسكى بولىپ كەلگەن كوپ جايلاردى ءۇعىپ-بىلىپ، كوكىرەك كوزىمىزدى اشۋ ۇستىندەمىز. ارينە، ءار جاڭالىق قوعامدىق ومىرگە بىردەن ءسىڭىپ، كىرىگىپ كەتپەيدى، سول سەبەپتەن...
-
حالىق دەگەن كەرەمەت ءبىر كۇش بار-اۋ. ونى كەيدە «توبىر»، «ورەسىز»، «كىم نە ايتسا، سوعان ەرەدى» دەپ ءتۇرلى انىقتاۋىشتارمەن ايىپتاپ جاتامىز. ءبىراق حالىقتىڭ پىكىرى &md...
