تاعى دا ماقاتايەۆ تۋرالى
«قوش، ماحاببات!»
«كادىمگى اقىن ءمۇقاعالي پروزاشى دا بولعان با؟» — دەپ، اقىننىڭ «قوش، ماحاببات!» اتتى قارا سوزبەن جازىلعان جيناعىن قولىنا العاندار تاڭدانۋى دا مۇمكىن. اتى-شۋلى قارا ءسوز شەبەرلەرىنىڭ كوبى دەرلىك تۆورچەستۆو دەگەن سالتاناتتى سارايدىڭ قاقپاسىن العاشقىدا ولەڭىمەن تىقىلداتقان عوي.
ال، مۇقاعالي بولسا، «داريعا-جۇرەك»، «ءومىر-داستان»، «ومىر-وزەنگە» بارا جاتقان جولىندا قاسيەتتى قارا ءسوزدىڭ اۋىلىنا تۇستەنە كەتكەن سەكىلدى. ماعان وسىنداي اسەر قالدىردى. مەن مۇقاعاليدىڭ ءتىرى كەزىندە ونىڭ ار-جەردە باسىلعان اڭگىمە-ماقالالارىن وقىماپپىن. كوڭىل بولمەپپىن... ەندى قايتىپ كەلمەيتىنىنە كوزىمىز جەتكەندە عانا الاسۇرىپ جوقتاپ، مويىندايتىن ادەتىمىز بار ەمەس پە؟!
سوڭىندا جوقتايتىن ۇرپاعى بارلار عانا ۇلىلار ساناتىنا قوسىلا الادى. ەندى، مىنە، اقىننىڭ قالامىنان شىققان ءار ءسوز، ءار سويلەمىنە ۇڭىلە قاراپ، وزىمىزشە وي تۇيىندەۋگە، وزىمىزشە تۇسىنۋگە تىرىساتىن كەزەڭگە ءبىز دە جەتتىك.
سونىمەن، قولىمىزدا «قوش، ماحاببات!» — مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ قالامىنان ءار جىلداردا ومىرگە كەلگەن قارا سوزبەن جازىلعان تۋىندىلار.
ماعان ءبىر وقىرمان: «ولەڭى ءبىر باسقا، ءوزى ءبىر باسقا اقىندار كوبەيىپ كەتتى»، — دەگەنى بار. ال مۇقاعالي سىندى اقىن جايلى بۇلاي ايتۋعا ەشكىمنىڭ دە ارى بارماس ەدى. ويتكەنى ءار ولەڭنىڭ ءار جولىنان، ءاربىر ۇيقاس-ىرعاعىنان كوزىڭدى بىردەن قايمىقتىرىپ اشتىرمايتىن ايناعا شاعىلىسقان ساۋلەدەي شىندىق جارقىرايدى. بۇل كىتاپتاعى پروزا تىلىمەن جازىلعان ءاربىر ۇزىك سىردان دا سول اقىن مۇقاعاليدىڭ ءحانتاڭىرىنىڭ شىڭىنداعى كىرەۋكە تۇسپەگەن قارداي جان نيەتى، شالكودەنىڭ سايىنا اسىپ-تاسىپ اڭعال قۇلاعان بۇلاقتاي سايران سەزىمى بىردەن جۇرەگىڭدى باۋراپ الادى.
كىتاپتىڭ بەتاشارى — «قۇلپىتاس» اڭگىمە، نوۆەللا، ءتىپتى ەسسە دە بولاتىنداي. قالا تىرلىگىنە، ۇيرەنبەگەن، ادىلەت سوقپاعىمەن عانا ءجۇرىپ وتەم دەگەن سماعۇلداي ءمۇعالىمنىڭ الدەكىمدەردىڭ الايعان كوزىنەن دىڭكەلەگەن شاراسىز كەيپى، جاتاعان كورىنگەنمەن بالا جانىنىڭ ساياسىنداي اۋىلداعى مەكتەبى — ءبارى-بارى كىشكەنتاي زياشقا ترامۆايى سارتىلداعان، مۇگەدەك قاريانى «بيلەتى جوق» دەپ ءتۇسىرىپ جىبەرگەن قاتىگەز كوندۋكتورلى قالانىڭ ۋ-شۋ ومىرىنە قاراما-قايشىداي كورىنەدى. جانە بۇل كەرەمەت تابيعي، نانىمدى شىققانى سونداي، كىشكەنە قىزدىڭ ساعىنىشىنا ىلەسىپ، ءوزىڭ دە دالا كەزىپ قايران اۋىل قايداسىڭ دەپ تارتىپ كەتكىڭ كەلەدى. وسى اڭگىمەدە ۇلكەندەردىڭ — ءومىردى قۇراپ تۇرعان ادامداردىڭ — تۇسىنىكسىز، وعاش قىلىقتارى، تىرشىلىككە ءتان قايشىلىقتار مەن قاقتىعىستار، وسىنداي ورتادا، سيۆيليزاسيا بەسىگى — قالادا، اۋىل ادامىنىڭ پسيحولوگياسىنا تۇسەتىن سالماق، سودان جان الەمىنە تارشىلىق پەن قىتىمىرلىق ەنۋ تراگەدياسى شەبەر كورسەتىلەدى. جاڭا ورتاعا — قالاعا كوشىپ كەلگەلى زياشتىڭ اناسى اشۋشاڭ، تىرىسقاق بولىپ كەتكەنى، «ساماي شاشى ۇكىنىڭ جۇنىندەي قوبىراعان موماقان اجەنىڭ (بولاشاق جازۋشىنىڭ اناسى) ەسەپ شىعارا الماي وتىرعان وقۋشىداي، بالاسى مەن كەلىنىنە كەزەكپە-كەزەك جاۋتاڭداي قاراعان بەينەسى تۇپ-تۋرا كوز الدىڭدا تۇرا قالادى. اۋىلىن اڭساپ، «جازۋشى بولام» دەپ قالاعا كوشىپ كەلگەن اكەسىنىڭ قىلىعىنا تۇسىنە الماي، مەكتەپكە تومپاڭداپ بارا جاتقان كىشكەنە قىزدى ماشينا قاعىپ، قازا تابۋى جۇرەگىڭدى شىمىرلاتا، سىزداتا وتىرىپ، كوپ ويلارعا مەڭزەيدى. «قۇلپىتاستى» وقىعاندا اقىننىڭ «مايگۇلگە» ولەڭى ەسىڭە بىردەن تۇسەدى. قازىرگى ورىس سوۆەت جازۋشىسى، ورىس كوركەمسوزىنىڭ كورنەكتى شەبەرى ۆالەنتين ءراسپۋتيننىڭ «فرانسۋز ءتىلىنىڭ ساباقتارى» اتتى شىعارماسىن وقىعاندا ءدال وسىنداي قايران قالىپ، ءدال وسىلاي سۇيسىنگەن ەدىم.
«مارۋسيانىڭ تاۋى» دا سۋرەتكە تولى. پروزالىق شىعارمانىڭ ءتورت اياعى تەڭ باسۋى ءۇشىن نەگىزدەردىڭ ءبىرى وسىنداي سۋرەت بولسا كەرەك. قازاق اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن ورىستار قاي جەردە دە كەزدەسەدى عوي. تاعى دا سول ءوز اۋىلىڭداعى «قازاقشاعا سۋداي — ورىس دەگەن اتى بولماسا، قازاعىڭنان ارتىق» دەپ بۇكىل اۋىل سۇيسىنەتىن ورىس سەمياسى ەلەس بەرەدى. جاڭالىقتىڭ ءبارى وپ-وڭاي كەلمەيتىنىن، ادىلدىك سالتاناتى ءۇشىن قۇرباندىقتار قاجەت ەكەنىن تاپتىشتەپ تۇسىندىرمەي-اق، ساعي اقساقالدىڭ اڭگىمەسى ارقىلى ويلى وقىرمان وزىندىك پىكىر-تۇيىنگە كەلەرى ءسوزسىز. اۋىل بالاسى، قازاق ساعيدىڭ ۇلتى باسقا، ءبىراق وزىنە كەرەمەت ۇنايتىن مارۋسياعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ءلۇپىلى، ايتىلماي قالعان سەزىم، جاس كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋلارىنىڭ قولىنان جازاتايىم قازا تاپقان سول قىزعا دەگەن ماحابباتى وسىناۋ شالقار دالا، اقيىق تاۋلاردىڭ تىرلىگىندەي ماڭگىلىك سەكىلدى. وسى اڭگىمە بۇگىن ءبىز كوپ ايتىپ، اۋزىمىزدان تاستاماي جۇرگەن حالىقتار اراسىنداعى دوستىق، باۋىرلاستىق ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە دە ۇلكەن وي سالار شىعارما دەر ەدىم. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرىن ورىسشا ايتىپ، سونى مەيلىنشە «مادەنيەتتىلىك» دەپ ۇعاتىن شوفەر مەن ستۋدەنتتىڭ كورگەندىلىگى «مارۋسيا تاۋىن» يەسىز قالدىرماۋدى نيەت ەتىپ، سول ماڭعا قىستاۋ سالىپ قوي باققان ساعي اقساقالدىڭ شاراسىنان اسىپ-توگىلمەي-اق تەرەڭىنە سۇڭگىتەتىن سەزىم ساياسىمەن سالىستىرعاندا تەڭىزدىڭ جانىنداعى تامشىداي.
ءسوزىمىزدىڭ باسىندا مۇقاعالي شىعارمالارىنىڭ قاي-قايسىسىندا بولماسىن، اقىن جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى كورىنىپ تۇر دەدىك، «وزگەرمەپتى» دەگەن اڭگىمەسى دە وسى ويدى دالەلدەيدى. جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋ قۇقىنا يە بولىپ، مۇعالىمدىك تۇعىرىنا وتىرعان ابەن نە ادامدىق، نە ادالدىق قاسيەتى جوق، ءوز قارنىنىڭ اش-توقتىعىمەن بۇكىل الەم تىنىسىن ولشەيتىك توعىشار قالپىندا كوز الدىڭدا تۇرا قالادى. اڭگىمەنىڭ ەپيگرافى رەتىندە «وقىتۋشى بارلىعىن دا ءبىلۋ كەرەك قوي، اكەم-اۋ، بارلىعىن دا»، — دەگەن ا.پ. چەحوۆتىڭ ءسوزىن الۋى دا تەكتەن-تەك ەمەس. وسىنىڭ وزىنەن اۆتوردىڭ نەدەن جيىركەنىپ، نەدەن تىتىرەگەنىن ايقىن كورۋگە بولادى. «اجە» دەگەن تاقىرىپقا بىرىكتىرىلگەن ۇزىك سىرلار مەن «قوس قارلىعاش» اڭگىمەسىنىڭ ايتار ويى ساباقتاس جاتىر.
جالپى ماقاتايەۆ تۆورچەستۆوسىندا قازاق ۇعىمىنداعى قاسيەتتى انا وبرازى، سول حالىق تۇسىنىگىندەگى بولمىس، بىتىمىمەن اقىل، پاراساتىمەن ەلەس بەرەدى.
كەلىنشەگى مەن كىشكەنە پەرزەنتى مالىكتى، اناسى جاماشتى اۋىلدا قالدىرىپ، جاڭا سەميا قۇرعان سۋرەتشى جىگىت ماناستىڭ سىيداڭ بەينەسى ءوزى وقيعاعا قاتىناسپاي-اق شىعارمانىڭ ءون بويىندا قاتىناسىپ وتىرادى. اۋىلداعى شوفەر ءاشىردىڭ بىرگە ءوسىپ، مەكتەپتە بىرگە وقىعان زياشقا دەگەن ماحابباتى دە سەندىرەدى. جاماش انانىڭ كەلىنى مەن نەمەرەسىنە دەگەن سەزىمى ءتىپتى ءوز ۇلىنا دەگەن ماحابباتىنان دا باسىم. جانە بۇل قازاق پسيحولوگياسى ءۇشىن تاڭدانارلىق قۇبىلىس ەمەس. ءدال وسىنداي قاسىرەت باسقا تۇسكەندە ەكى وتتىڭ اراسىندا قالاتىن انانىڭ جاي كۇيى مۇقاعالي قالامىنان تاعى دا نانىمدى شىققان. سەبەبى، ماقاتايەۆ ءوزى سەنبەيتىن نارسەگە وزگەنى سەندىرەم دەپ قىزىل تەرگە تۇسەتىن سۋرەتكەر ەمەس ەكەندىگى بەلگىلى.
وسى كىتاپتاعى شارتتىلىق نىشاندارى بار شىعارما — «قوش، ماحاببات!». اۆتور دراما دەپ اتاپتى. ستۋدەنتتىك ءومىر، جاستىق شاق، الاۋ سەزىم بەلگىسىندەي وسى شىعارماداعى ايبار مەن ايشانىڭ، بانۋ مەن باعداتتىڭ، اساننىڭ اراسىنداگى ماحاببات شىرعالاڭى — وسىنىڭ بارىنەن اۆتوردىڭ ايتار ءسوزى، كۇندە باستان كەشىرىپ جۇرگەن ءومىردىڭ تارتىستى تۇستارىندا قانداي تۇجىرىمعا توقتارى ايقىن كورىنەدى. تاعى دا زۇلىمدىق پەن اڭعالدىقتىڭ، ارسىزدىق پەن ادالدىقتىڭ زاڭدى جالعاسىنداي اۆتوردىڭ پوزيسياسى ءار ولەڭىندە شىندىق سالتاناتى دەپ جانۇشارعان مۇقاعالي-اقىننىڭ پوزيسياسىمەن بىردەي. ءيا، مۇقاعالي پروزالىق تۋىندىلارىندا دا، پوەزياسىنداعى سەكىلدى، باسقاشا بولا الماپتى. ولىمنەن باسقا ەشنارسە اجىراتپايدى دەگەن بانۋدىڭ باعداتقا دەگەن ادال سەزىمى تىرلىكتىڭ بۇرالاڭ سوقپاقتارىمەن بۇرىلا كەلىپ، باسقا ارناعا قۇيعاندا، قينالاسىڭ، قينالا وتىرىپ ناناسىڭ.
ءومىردىڭ وزىندەي وتكىنشى ادامزاتتىڭ بايانسىز سەزىمى-اي دەپ ءۇنسىز مويىپ، مويىندايسىڭ. وسى تۇستا دا دۇنيەدەگى بارلىق قارا بۇلتتار شۋاققا عانا، شاپاعاتقا عانا توعىسسا دەپ كوكسەگەن اقىننىڭ اپپاق ارمانىن، ءوزىنىڭ كوركەم قيالىمەن ءيىپ اكەلىپ، بانۋدىڭ دا، باعداتتىڭ دا، ونىڭ جان جولداسى ايباردىڭ دا جانىنا كىربىڭ تۇسسە دە، ەڭ سوڭىندا ەرتەگىدەي جاراسىم تاپقىزعان «باقىتتى» تۇيىننەن كورەمىز. «ەي، ادامدار، ات قۇيرىعىن ۇزىسپەي، كەلىسىم، جاراسىم تاپساڭدارشى، مىناۋ جەردىڭ ۇستىندەگى از كۇندىك عۇمىردا تاتۋلىقتان اسقان تابيعات ۇيلەسىمى بار ما؟!» — دەگەن مۇقاعاليدىڭ جان داۋىسى ەستىلگەندەي اسەر قالادى.
ارينە، بۇل شىعارما دراماتۋرگيانىڭ شىرعالاڭدى زاڭدىلىقتارىنان تىس جاتۋى دا مۇمكىن. بىلاي قاراساڭ، كوزگە ۇرىپ، كورەرمەندى ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلگىزەر تارتىستار دا جوق. الايدا مۇندا ءومىردىڭ ءوز بەدەر-ورنەگى بار. ۇلكەن ماتانىڭ شەتىنەن كىشكەنە عانا بولشەگىن-بىر جاماۋدى قيىپ نە جىرتىپ الساڭ، كولەمى كىشكەنتاي بولعانمەن الگى ماتانىڭ بار قاسيەتى سول جاماۋدا دا قالادى عوي. «قوش، ماحاببات!» — مىنە، وسىنداي ومىر-الەمنىڭ ءبىر كىشكەنە ۇزىندىسىندەي. بۇل شىعارما قازاق دراماتۋرگياسى تاريحىنداعى كەسەك تۋىندى بولماعانمەن، ونە بويىنداعى شىنشىل رۋحىمەن — مۇقاعالي رۋحىمەن قۇندى.
«جىل قۇستارى» — وسى كىتاپتاعى كولەمى جاعىنان دا، قامتيتىن وقيعاسى جاعىنان دا ۇلكەن شىعارما. مۇقاعالي — حالىقتىڭ تاريحىن، بۇگىنگى زاماننىڭ كەشەگى كورىنىسىن ءبىلىپ وسۋگە وقىرمانىن باۋليتىن سۋرەتكەر. «سەن بۇگىنىڭدى ءسۇي — ول كەشەگى بابالارىڭنىڭ قانىمەن كەلگەن» دەگەن سەكىلدى «اناۋ اسپاندا قىران سامعاپ بارادى، مىنە، اياعىڭنىڭ استىندا جىلان جورعالاپ بارادى — جىلانداي بولما، قىرانداي بول!» — دەيتىن جالاڭ اقىل ايتپايدى. سەزىمىمەن سۋرەت سالادى. وتكەن كۇندەردىڭ سۋرەتىن. سول ارقىلى ويدان جىراقتاپ بارا جاتقان وقىرماندى ويلاۋعا مەڭزەيدى. وي مەن ءسوزدىڭ ەلىنە جەتەلەيدى. جاڭا ءومىردىڭ — شىندىق سالتاناتىنىڭ جولىندا قۇربان بولعانداردشش رۋحىن قاستەرلەۋگە شاقىرادى.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ پوەزيا تۋرالى سىن-ماقالالاردى كوپ جازعان اقىن ەمەس. ونىڭ كوزى تىرىسىندە تالايلاردىڭ اۋزىن اشتىرىپ، كوزىن جۇمعىزدىق دەپ جۇرگەن اقىندار بولعان، ولار ءالى دە بار، ياعني، تاڭدانا، تابىنا قالعان ساتتەردە مۇقاعالي دا جۇرەكتەن شىققان ويىن سوزبەن ورنەكتەۋگە ابدەن مۇمكىندىگى بولعان. ءبىراق ول ماقالالاردى كوپ قالدىرماپتى. دەگەنمەن ىلگەرىرەكتە ادەبي جىل قورىتىندىسىندا پوەزيا تۋرالى جاساعان بىر-ەكى بايانداماسى، ودان بولەك ولجاس سۇلەيمەنوۆ، ەركەش يبراھيم، قادىر مىرزالييەۆ تۋرالى شاعىن ماقالالارى اڭعارتادى. اسىرەسە، قادىر پوەزياسى جايلى قۋانىشىن، جۇرەكجاردى وي-تولعامدارىن جايىپ سالعان «سەزىم نايزاعايى» ماقالاسى تەرەڭدىگىمەن، شىنايى، بۇكپەسىز ايتىلعان ويلارىمەن قۇندى جانە ق.مىرزالييەۆ تۆورچەستۆوسىن بىردە سىباپ، بىردە ماداقتاپ، ءالى كۇنگە توقايلاسا الماي كەلە جاتقان سىنشىلار پىكىرلەرىنىڭ، ماقالالارىنىڭ بارىنەن ورەلى تۇر!
مۇقاعالي ماقاتايەۆ — قازاق تاريحىنداعى ەڭ وقىرمانى كوپ، قالىڭ حالىق باستى جاناشىرى بولعان سۋرەتكەر. ول ەڭ الدىمەن اقىن. قازاق جىرىنىڭ قۇدىرەتى.
«قوش، ماحاببات!» — سول جىر قۇدىرەتىنىڭ قاراسوزبەن جازىلعان وي ورنەكتەرى. ءتۇيىن، تۇجىرىمدارى. ماقاتايەۆ — ۇلكەندى-كىشىلى پروزالىق تۋىندىلارىندا دا سول اقىن ماقاتايەۆ كۇيىندە قالعان. ونەردىڭ بيىكتىگى مەن ادام بيىكتىگىنىڭ تۇتاستىعىن، جاراسىمىن ىزدەگەن ويلى وقىرمان ءۇشىن كەرەگى دە سول بولسا كەرەك.
1989.
You Might Also Like
-
تۇركياعا بارۋ كوپتەن بەرگى ارمانىم ەدى. اقىرى وتكەن جىلعى جەلتوقسان ايىندا سونىڭ ءساتى ءتۇسىپ، ءبىر توپ قازاقستاندىق جاستاردى باستاپ، تۋىسقان تۇرىك حالقىنىڭ ەلىنە بارىپ قايتتىم.
-
ادامزات بالاسى ءوز ۇعىمدارىنىڭ شىنايىسى مەن جالعانىن الماستىرىپ الىپ، دۇنيەتانىم تۇرعىسىندا كوبىنەسە اداسۋمەن وتەدى ەكەن. ادامزات بالاسىنىڭ ءوزىن-وزى وسىلايشا الداۋسىراتۋمەن وتەتىنى جايلى ءبىزدىڭ ەرام...
