قازاق ەستەتيكاسى
كوشپەلى قازاق قوعامىنىڭ ەستەتيكاسى سىرت كەلبەتىندە، ولاردىڭ قارىم-قاتىناستارىندا، كيىمىندە، ۇيىندە، ولار جاساپ شىعاراتىن زاتتاردا، ولاردىڭ سويلەۋ ءتىلى مەن ونەر تۋىندىلارىندا — ولاردىڭ ەستەتيكالىق مادەنيەتىنىن ەرەكشەلىكتەرى، نەگىزدەرى كورىنىس تابادى. ۇلتتاردىڭ تاريحي تاعدىرى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك-ساياسي قاتىناستاردىڭ دامۋ دەڭگەيى مەن سيپاتتاماسى، گەوگرافيالىق جانە باسقا دا جاعدايلارعا بايلانىستى ءارتۇرلى قالىپتاسادى. مىنە، سوندىقتان ءار حالىق ءوز ەرەكشەلىكتەرىنە يە جانە سوعان بايلانىستى الەمدىك مادەنيەتتىڭ التىن قازىناسىنا بارىنشا ۇلەس قوسادى. العا قاراي سەنىمدى قادام باسۋ ءۇشىن كەشەگى ۇرپاقتاردىڭ ناتيجەلى تاجىريبەسىن جاقسى ءبىلۋ ءارى دۇرىس پايدالانۋ قاجەت. تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلەگە ەستەتيكالىق ويلار، تالعامدار مەن تۇسىنىكتەردىڭ قالاي قالىپتاسىپ، قالاي تاراتىلاتىنىنا زەر سالىپ ۇعىنۋ جاتادى. بۇل ەڭبەكتىڭ مازمۇنىن قازاق حالقىنىڭ ەستەتيكالىق مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى ماسەلەلەرى قۇرايدى. شىڭ بولمىستى ەستەتيكالىق بەينەلەۋ قابىلەتى قاي حالىقتىڭ بولسا دا دامۋىنىڭ ەڭ العاشقى ساتىلارىندا پايدا بولادى، ونىن دالەلىنە وتكەن مادەنيەتتىڭ قۇندىلىقتارىن زەرتتەيتىن تاريح، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا عىلىمدارىنىڭ كوپتەگەن مالىمەتتەرى جاتادى. قازىرگى زامان حالىقتارىنىڭ ەستەتيكالىق مادەنيەتى ءوز قۇرامىنا كەشەگى ۇرپاقتىڭ كوركەم شىعارماشىلىعىندا جيناقتالعان.
قازاق ەستەتيكاسى سەزىمدەر مەن تۇسىنىكتەردى قامتيدى. باسقا دا حالىقتار سياقتى، قازاق حالقىنىڭ دا باي تاريحى بار. قازاق ونەرىنىڭ ەستەتيكاسى تامىرى تەرەڭدە. ول حالىقتىڭ رۋحاني شىعارماشىلىعىنىڭ قۇندى ناتيجەلەرىن قامتيدى جانە بۇل جاعداي بۇگىنگى ۇرپاقتى كەشەگى اتا-بابا مادەنيەتىمەن جالعاستىرادى. ادامزاتتىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ شەكسىز سان تۇرلىلىگىنەن قازىرگى زاماننىڭ ەشبىر ادامى وقشاۋلانا المايدى. سوندىقتان ءسالت-داستۇر — وتكەن ۋاقىتتىڭ ءىزى، قۇندىلىعى. ونەر تۋىندىلارىنا دەگەن كىزىعۋشىلىقتى ارتتىرۋ جانە ولاردىڭ شىنايى قۇندىلىعىن ايقىنداۋ ءۇشىن، ءاربىر ۇرپاق ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-تاريحي كەڭ ماتىنىنە ەنگىزەدى. ادامنىڭ قورشاعان الەمگە دەگەن ەستەتيكالىق قاتىناسى ونىڭ ومىرشەڭ پراكتيكالىق قاجەتتىلىكتەرى قاناعاتتاندىرىلعان كەزدە پايدا بولادى. قورشاعان تابيعاتتى يگەرۋ ۇدەرىسىندە ادامدار تۇسكە، دىبىسقا جانە ت.ب. نەمقۇرايدى قاراعان جوق. مىسالى، مۋزىكانىڭ پايدا بولۋىنىن باستى نەگىزى ادامنىڭ سويلەۋىمەن قاتار داۋىسقا ەلىكتەۋشىلىك تە بولدى. قازاق حالقىنىڭ ونەرى دەگەنىمىز تابيعاتقا، عارىشقا جانە ادامداردىن ىس-ارەكەتىنە ەلىكتەۋ بولىپ تابىلادى دەگەن ويدى، مۋزىكانى «سفەرالار ۇيلەسىمدىلىگىنە» ەلىكتەۋ دەپ تانىعان. دەموكريتتىڭ پىكىرى بويىنشا، بارلىق ونەر تۇرلەرى مەن قولونەر كاسىبى جانۋارلاردىن ىس-ارەكەتىنە ەلىكتەۋ بولىپ تابىلادى: ءان سالۋدا ءبىز قۇستارعا ەلىكتەيمىز، ءۇي سالۋدا — قارلىعاشتارعا جانە ت.س.س. العاشقى قاۋىم ونەرىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدىسى، ول ءوزىنىڭ العاشقى قادامىنان باستاپ، قورشاعان الەمدى دالدىكپەن، شىنايى جەتكىزۋى بولىپ تابىلادى. مىسالى، جوعارعى پالەوليت ونەرى، ونىڭ ەڭ جاقسى ۇلگىلەرىن العاندا، تابيعاتقا دەگەن تاڭعالارلىق بەلگىلەردى دالدىكپەن جەتكىزۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. كوشپەلى حالىقتار مادەنيەتىنە قاتىستى قازان تونكەرىسىنە دەيىنگى ورىس ادەبيەتىندە ءارتۇرلى عىلىمي پىكىرلەر ايتىلدى.
كەيبىر اۆتورلار، مىسالى. د. حۆولسون. ۆ. ۆاسيليەۆ. ۆ.د. تروپوۆ جانە تاعى دا باسقالارى، كوشپەلىلەردى جاسامپازدىكقا ەمەس، تەك قيراتۋعا عانا قابىلەتتى دەپ ساناپ، كوشپەلى حالىقتاردا قانداي دا ءبىر مادەنيەتتىڭ بولۋىن مۇلدە مويىندامادى. ا. ليەۆشنن. گ. يادرينسيەۆ. و.ي. سەنكوۆسكيي. ن.ۆاسيليەۆ. ۆ.ۆ.گريگوريەۆ. ن. وستروۋموۆ جانە باسقا عالىمدار ءارتۇرلى كوزقاراستى ۇستانادى. الايدا اتالعان ەكىنشى توپتىڭ ىشىندە تەك پروگرەسسيۆتى ويلاۋشى زيالىلار عانا ەمەس. ۆ.ۆ. گريگوريەۆ سياقتى، مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەر جانە ماقساتى حريستيان ءدىنى نەگىزىندە ورىس مادەنيەتىن تاراتۋ بولعان ادامدار دا (ن. يلمينسكني. ن. وستروۋموۆ) بولعان، ولار ادال نيەتتى عالىمدار بولعىسى كەلگەنىمەن، كوشپەلى حالىقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر ارتتا قالۋشىلىعىن ولاردىڭ تۋا بىتكەن تابيعي قاسيەتتەرىمەن تۇسىندىرۋگە تىرىستى. مىسالى. ن. وستروۋموۆ: «ورتالىق ازيا كوشپەلىلەرى، تاريحي سەبەپتەردىڭ سالدارىنان العاشكى قاۋىمدىق دەرلىك جاعدايدا قالىپ وتىر…
ەجەلگى حالىقتار تاريحى، ولاردىڭ كوبىسى ءوز ومىرلەرىنىڭ العاشقى دامۋ كەزەڭىندە اقىل-وي مەن ونەگەلىكتىڭ دامۋى بويىنشا تومەنگى ساتىدا تۇرعاندىعىن، ءبىراق اقىرىندا اعارتۋشىلىق پەن مادەنيەتتىن جوعارى ساتىسىنا جەتكەندىگىن دالەلدەيدى» دەپ جازدى. شىعىس تاريحىنا تەرەڭ قىزىعۋشىلىق تانىتقان، پروفەسسور ۆ.ۆ. گريگوريەۆ كوشپەلى حالىقتاردىڭ جالپى دامۋىنداعى باسقا حالىقتاردان ارتتا قالۋىن تاريحي سەبەپتەرمەن تۇسىندىرۋمەن شەكتەلمەي، ەرەكشە نازار اۋدارارلىق پىكىرلەر ايتتى. «كوشپەلى قازاق ەستەتيكاسى تۇرمىستى ادەتتە قانداي دا ءبىر ەكونوميكالىق نەمەسە ەداۋىر ينتەللەكتۋالدىق دامۋمەن سىيىسپايدى دەپ ەسەپتەيدى، ءبىراق بۇل سولاي بولا قويۋى نەگىزدى مە ەكەن. ويدىڭ جاتتىعۋى ءۇشىن ەكى جاعدايدىڭ قاجەتتىلىگى ءشۇباسىز: بوس ۋاقىت جانە قارىم-قاتىناستا بولۋ، كوشپەلى، ەگىنشىگە قاراعاندا، وسىندا قولايلىراق جاعدايدا تۇرادى… كوشپەلى قيالداۋ، جىگەرلىلىك پەن اقىندىق شىعارماشىلىققا قاتىستى بارلىق جەردە باسقالاردان اناعۇرلىم اسىپ تۇسەدى: سۋىرىپ سالىپ ايتۋ — دالادا تىپتەن كادىمگى كورىنىس… قولونەر كاسىبى: بىلعارى، تەرى يلەۋ، توكارلىق، تەمىر سوعۋ جانە باسقالارى ادەتتە وتىرىقشى اۋىل تۇرعىندارىندا كورەتىنىمىزبەن بىردەي نەمەسە ودان دا جوعارى ساتىدا بولادى. ءسويتىپ، ءتىپتى تازا قازاق كوشپەلىلەردە دە، ولارعا ادەتتە بىلمەي بەرىلەتىن، ازاماتتىق پەن مادەنيەتتىلىكتىڭ ايتارلىقتاي تومەنگى ساتىسىندا ورنالاسپاعاندىعى تانىلادى»، — دەپ قورىتادى پروفەسسور ۆ.ۆ. گريگوريەۆ. ايتسە دە، كوشپەلى قازاق ەستەتيكاسى حالىقتاردىڭ تۇرمىسى مەن رۋحاني ءومىرىن زەرتتەۋ بارىسىندا قازان توڭكەرىسىنە دەيىن ورىس جانە كەيبىر باتىس ەۋروپالىق عالىمدار تالاي ارەكەت جاساسا دا، ءبىراق كوبىسى ءمالىمسىز قالدى، باسقالارى ولارعا جاڭىلىس ءتۇسىنىلدى، ولاردىڭ ازيا حالىقتارى تۋرالى ايتقاندارىنداعى قايشىلىقتارى، شاماسى، وسىمەن تۇسىندىرىلەدى، رەاكسياشىل عالىمدار، تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋعا الىپ كەلەتىن جالعان نەگىزدەردى ادەيى بىلە تۇرا باسشىلىققا الدى. كوشپەلى قازاق ەستەتيكاسى حالىقتاردىڭ رۋحاني ءومىرىن شىنتۋايتتاپ اشۋ ءۇشىن، الدىمەن ماقساتى حريستيان ءدىنى نەگىزىندە ورىس مادەنيەتىن تاراتۋ بولعان ادامدار دا (ن. يلمينسكني. ن. وستروۋموۆ) بولعان، ولار ادال نيەتتى عالىمدار بولعىسى كەلگەنىمەن، كوشپەلى حالىقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر ارتتا قالۋشىلىعىن ولاردىڭ تۋا بىتكەن تابيعي قاسيەتتەرىمەن تۇسىندىرۋگە تىرىستى.
مىسالى. ن. وستروۋموۆ: «ورتالىق ازيا كوشپەلىلەرى، تاريحي سەبەپتەردىڭ سالدارىنان العاشقى قاۋىمدىق دەرلىك جاعدايدا قالىپ وتىر… ەجەلگى حالىقتار تاريحى، ولاردىڭ كوبىسى ءوز ومىرلەرىنىڭ العاشقى دامۋ كەزەڭىندە اقىل-وي مەن ونەگەلىكتىڭ دامۋى بويىنشا تومەنگى ساتىدا تۇرعاندىعىن، ءبىراق اقىرىندا اعارتۋشىلىق پەن مادەنيەتتىن جوعارى ساتىسىنا جەتكەندىگىن دالەلدەيدى» دەپ جازدى. شىعىس تاريحىنا تەرەڭ قىزىعۋشىلىق تانىتقان، پروفەسسور ۆ.ۆ. گريگوريەۆ. كوشپەلى حالىقتاردىڭ جالپى دامۋىنداعى باسقا حالىقتاردان ارتتا قالۋىن تاريحي سەبەپتەرمەن تۇسىندىرۋمەن شەكتەلمەي، ەرەكشە نازار اۋدارارلىق پىكىرلەر ايتتى. «قازاق حالىق كوشپەلى تۇرمىستى ادەتتە قانداي دا ءبىر ەكونوميكالىق نەمەسە ەداۋىر ينتەللەكتۋالدىق دامۋمەن سىيىسپايدى دەپ ەسەپتەيدى، ءبىراق بۇل سولاي بولا قويۋى نەگىزدى مە ەكەن. ويدىڭ جاتتىعۋى ءۇشىن ەكى جاعدايدىڭ قاجەتتىلىگى ءشۇباسىز: بوس ۋاقىت جانە قارىم-قاتىناستا بولۋ، كوشپەلى قازاق، ەگىنشىگە قاراعاندا، وسىندا قولايلىراق جاعدايدا تۇرادى… كوشپەلى قيالداۋ، جىگەرلىلىك پەن اقىندىق شىعارماشىلىققا قاتىستى بارلىق جەردە باسقالاردان اناعۇرلىم اسىپ تۇسەدى: سۋىرىپ سالىپ ايتۋ — دالادا تىپتەن كادىمگى كورىنىس… قولونەر كاسىبى: بىلعارى، تەرى يلەۋ، توكارلىق، تەمىر سوعۋ جانە باسقالارى ادەتتە وتىرىقشى اۋىل تۇرعىندارىندا كورەتىنىمىزبەن بىردەي نەمەسە ودان دا جوعارى ساتىدا بولادى. ءسويتىپ، ءتىپتى تازا قازاق كوشپەلىلەردە دە، ولارعا ادەتتە بىلمەي بەرىلەتىن، ازاماتتىق پەن مادەنيەتتىلىكتىڭ ايتارلىقتاي تومەنگى ساتىسىندا ورنالاسپاعاندىعى تانىلادى»، — دەپ قورىتادى پروفەسسور ۆ.ۆ. گريگوريەۆ. ايتسە دە، كوشپەلى حالىقتاردىڭ تۇرمىسى مەن رۋحاني ءومىرىن زەرتتەۋ بارىسىندا قازان توڭكەرىسىنە دەيىن ورىس جانە كەيبىر باتىس ەۋروپالىق عالىمدار تالاي ارەكەت جاساسا دا، ءبىراق كوبىسى ءمالىمسىز قالدى، باسقالارى ولارعا جاڭىلىس ءتۇسىنىلدى، ولاردىڭ ازيا حالىقتارى تۋرالى ايتقاندارىنداعى قايشىلىقتارى، شاماسى، وسىمەن تۇسىندىرىلەدى.
رەاكسياشىل عالىمدار، تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋعا الىپ كەلەتىن جالعان نەگىزدەردى ادەيى بىلە تۇرا باسشىلىققا الدى. قازاق ەستەتيكاسى كوشپەلى حالىقتاردىڭ رۋحاني ءومىرىن شىنتۋايتتاپ اشۋ ءۇشىن، الدىمەن مادەنيەت جەمىسى بولىپ تابىلاتىن، ولاردىڭ ەكونوميكالىق، تۇرمىستىق جاعدايلارىن زەرتتەۋ قاجەت. جالپى كوشپەلى قازاق حالىقتاردا، سونىن ىشىندە قازاق حالقىندا، ءوزىنىڭ كوپعاسىرلىق تاجىريبەسى، بولمىس تۋرالى ءوز ماعلۇماتى، اسەمدىككە دەگەن جانە ت.ب. ءوز كوزقاراستارى بار. كەيبىر قازاق اۆتورلار تاريح، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا جانە ادەبيەت پەن ونەر تاريحىنىڭ اسا باي مالىمەتتەرىمەن تانىستىعى جەتكىلىكسىزدىگىنەن عانا كوشپەلىلەردىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ ماڭىزدىلىعىن تومەندەتەدى. ايتسە دە، بۇل حالىقتاردىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ ەرتە كەزدەگى دامۋ ساتىسى ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن. سوڭعى ونجىلدىقتا عالىمدار ءوز نازارىن ورتا ازيا مەن قازاقستان تاريحىنىڭ فەودالدىققا دەيىنگى كەزەڭىنە اۋداردى. «ەللينيستىك شىعىس» پەن يراننىڭ كوركەم شەت ايماعى رەتىندە كورسەتىلگەن كونە تۇركىستان تۋرالى قالىپتاسقان كوزقاراستى كۇرت وزگەرتەتىن، ونەر مەن مادەنيەتتىڭ تاماشا ەسكەرتكىشتەرى اشىلدى. بۇل جاڭالىقتار، بىزگە، ورتا ازيا مەن قازاقستان حالىقتارىندا العاشقى قاۋىمدىق قوعام ساتىسىندا كوركەم شىعارماشىلىقتىن دامۋىن مويىندامايتىن كەيبىر قازىرگى زامان عالىمدارىنىڭ پىكىرلەرىمەن كەلىسۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى، ويتكەنى الدەقاشان وتكەن جىلدارداعى رۋحاني دامۋ ىزدەرىن جاسىرۋ دا جويۋ دا مۇمكىن ەمەس. ق.ي. ساتبايەۆ اتىنداعى قازسسر عا گەولوگيالىق عىلىمدار ينستيتۋتىنىن پالەوليتتىك وتريادىنىڭ 1965 جىلى اشقان وسىنداي ءبىر جاڭالىعى تۋرالى، تاريحشىلار ر.ب. سۇلەيمەنوۆ پەن ح.ي. بيسەنوۆ باياندايدى. وترياد بالقاش ماڭىنىڭ نەوليت جانە ەرتەدەگى اتتىلى كوشپەلىلەر ءداۋىر ادامىنىڭ سۋرەتتەرىن تاپتى. «بۇل سۋرەتتەردە تابيعات، العاشقى ادامداردى قورشاعان ورتا تۋرالى انيمالنستىك تۇسىنىكتەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ اڭىزدارىنىڭ، سالت-جورالارىنىڭ، وتباسىلىق ادەت-عۇرىپتارى مەن داستۇرلەرىنىڭ مازمۇنى دا كوركەم وبرازداردا ءوز كورىنىستەرىن تاپقان». ءبىز وسىنداي ايعاقتاردى قازاقستاننىڭ ءىرى عالىمدارى -ا.ح. كۋشايەۆ. ا.م. ورازبايەۆتاردىڭ تىڭعىلىقتى زەرتتەۋلەرىنەن دە تابامىز. مىنە جارتى عاسىردان اسا ۋاقىت عالىمداردى ورتا ازيا مەن قازاق ەستەتيكاسى جەرىن مەكەندەگەن كوشپەلى حالىكتاردىڭ تىرشىلىك كەشكەن ەداۋىر جوعارى ءارى وزگەشە مادەنيەتى قىزىقتىرادى.
ارحەولوگتار مەن ەتنوگرافتار، ءوز كەزىندە كوشپەلى حالىقتار جاساعان، وسى ۋاقىتقا دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن اشتى. ولاردىڭ ىشىندە — ورتا ازيالىق ونەردىڭ تاماشا مۇراجايى — تۇركىستان كالاسىنداعى ياساۋي مەشىتىندە ساقتالعان، تەمىر ءداۋىرىنىڭ قولادان جاسالعان كەرەمەت بۇيىمدارى (قازان، شام قويعىش شامدالدار).
قازاق ەستەتيكاسى كوركەم شىعارماشىلىعى قاشان جانە قالاي پايدا بولدى دەگەن سۇراققا ناقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن. الايدا توڭكەرىسكە دەيىنگى ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىنىڭ تاريحي دەرەكتەرىن تالداۋ شىعىس حالىقتارىنىڭ ونەرىندەگى دەربەستىك ەلەمەنتتەرىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءتۇرلى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى بىزگە ورتا ازيا مەن قازاقستان حالىقتارىنىڭ، ولاردىڭ ەرتەدەگى اتا-بابالارى نەگىزىن سالعان، وزگەشە ونەرى بار ەكەندىگىنە سەندىرۋگە نەگىز بەرەدى. بۇل قورىتىندى قازاق عالىمدارىنىڭ ەجەلگى تۇركى تايپالارىنىڭ فولكلور ۇلگىلەرىن، تۇركى جازۋلارىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىن جانە ءبىرقاتار باسقا دەرەكتەردى عىلىمي زەرتتەۋ ىزدەنىستەرى مۇمكىندىك بەرەدى.
You Might Also Like
-
جانۋارلار ورگانيزمى ءوزارا قارىم-قاتىناستارى ارقىلى وزدەرىن قورعاۋ ءۇشىن كوپتەگەن قاجەتتى فاكتورلارعا يە بولدى، سولاردىڭ ءبىرى وزدەرىنە ۆيرۋستاردىڭ، باكتەريالاردىڭ، قاراپايىمداردىڭ جانە باسقا دا زياند...
-
اقىل-ويىنىڭ قۇدىرەتىمەن ادام بالاسى جانۋارلار دۇنيەسىنەن بەلىنىپ شىققاننان بەرى ءبىر عانا كاسىپتى ناسىبىنە اينالدىرۋدا. ول — ۇزدىكسىز ىزدەنۋمەن ءومىردىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن جاڭالىقتان سوڭ جا...
