ماڭگى الاۋعا اينالعاندار
«اپا، كوكە. امان-ەسەنسىزدەر مە؟ مەنىڭ الدىڭعى حاتىمدى الدىڭدار ما؟ اپام مەنەن: «حابار كەشىكتى عوي»، — دەپ مازاسىزدانىپ جاتقان شىعار. ونىڭ سەبەبى، قولىمىز بۇل ۋاقىتقا دەيىن ەشقانداي تيگەن جوق.
مىنە، ءقازىر مايدان دالاسىندامىن. دايىندىقتان وتىسىمەن، بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ جەتكەنىمىز وسى. اپا، ءقازىر حاتتى اسىعىپ جازىپ وتىرمىن. بۇدان سوڭ ۋاقىت بولا ما، بولماي ما، كىم بىلەدى. ەندى سوعىسقا كىرەتىن شىعارمىز.
اپا، ءوز جايلارىڭ قالاي؟ سۋىق ءتۇستى مە؟ انا تەنتەكتەرىڭ ءالى دە اسىق اتىپ، ويناپ ءجۇر مە؟ جوق، جۇمىستا ما؟ ولاردى تىم ەركىنە جىبەرە بەرمە. ءتارتىپتى بولىپ، ايتقاندى تىڭداسىن. ءتارتىپتىڭ كۇشىن ەندى ءتۇسىنىپ ءجۇرمىن.
كولحوزدىڭ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتقان شىعار. جىگىتتەردەن كىم قالدى؟ وزگەلەردەن حات-حابار بار ما؟ اپا، اجەمنىڭ دەنساۋلىعى قالاي؟ قۇلاعى ەستي مە؟ كوپ-كوپ سالەم ايت. ال كوكەم قالاي؟ بەلىنىڭ قۇياڭى قويدى ما؟ الگى كولىك جايى قالاي بولدى؟ جيرەن ايعىردىڭ ارقاسى جازىلماسا، كولحوز مىنىسكە ات بەرەتىن شىعار...»
* * *
سامساعان جۇلدىزداردىڭ قاتارى سيرەپ، بىرتىندەپ سونە باستاپتى. الاگەۋىمگى ءمولدىر اۋا سونداي تۇنىق تا، تىمىق. جان-جاعىنا قاراعان ادامعا الدىمەن كوزگە تۇسەتىنى — اناداي جەردەگى شوق كوك تەرەك. سەلدىرەگەن جاپىراقتارى جىبىرلاپ، ەرىكسىز نازار شاقىرادى.
تابيعاتتىڭ تىمىق شاعى ءاماندا ادەمى، ءدال وسىناۋ تاڭعى اۋاداي تازا. ءتىپتى جىلدىڭ ەڭ قوڭىرقاي ماۋسىمى كۇزدىگۇنى دە تىنىشتىق اياسىندا تۇنعان سۇلۋلىق قانداي اسەرلى. توبە، جازىقتى قۋالاي جاپقان ءيىرىم-يىرىم ورمان، سول ورمان — وتاندى قۇرايتىن الۋان اعاش پەن بۇتالاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى ءبارى دە سارى الا كۇزدىڭ ەنشىسىنە تيگەنىن شامالايسىڭ. ورمان جارىقتىقتىڭ قايتالانباس كۇزگى ءيىسىن ايتساڭشى. قالباڭداي كەلىپ، بەيبىت قونىپ جاتقان جاپىراقتار، شىققا مالشىنعان كۋقىلت ءشوپتىڭ اراسىنداعى ءىرىلى-ۋاقتى تاستار، ايقىش-ۇيقىش ماشينا، ادام ىزدەرى جارىسا ايقىندالىپ-اق كەلەدى.
وسىنداي اسەرلى ەكەندىگىنە قاراماستان كۇزگى اۋەننىڭ ءبىر سازى كەم، ءبىر بوياۋى سولعىن. ول وسىناۋ مالىنعان تابيعاتتىڭ جۇگىرگەن اڭ، ۇشقان قۇستان جەتىمسىرەپ، جاداۋ تارتقانى عانا ما؟..
سولدات شينەلىن قاۋسىرىنىپ قويدى. كۇزگى قارا سۋىقتان ءۇپ ەتكەن لەپ تە بوي توڭازىتارداي ءوتىمدى. بۇيىعىپ وتىرعان سەرىكتەرى دە قولدارىن ۋقالاپ، ءبىر سەرپىلىسىپ قالدى. قانتالاعان شالا ۇيقى كوزدەر الەمنىڭ تۇنەرىڭكى جاعىن ءالسىن-الى شولىپ الەك. قالعىپ-شۇلعىپ، ەسىنەپ وتىرعان جاۋىنگەرلەردى اسىقپاي ارالاپ ەكەۋ ءجۇر. روتا كومانديرى مەن پوليترۋك ەكەن. سولداتتىڭ سەرگەك قالپىن تانىپ، كوماندير ارقاسىنان قاقتى. ءوزىنىڭ قارا تورى ءوڭى كوڭىل كۇيىن سەزدىرەر ەشتەڭە بايقاتپايدى. شارشاڭقىلىقتىڭ بەلگىسى قاباعىندا ۇيىپ قالعان سياقتى. كەرىسىنشە، قارلىعىڭقى ءۇنى قۇلاققا جىلى:
— تىنىقتىڭ با؟ قىزىڭدى ويلاپ وتىرسىڭ عوي، ءا؟
وسى ءبىر شيىرشىق اتقان شاعىن دەنەلى كىسىنى كورگەنى كەشە. جۇدەۋلەۋ ءپىشىنى ادامنىڭ ىقىلاسىن اسا تارتپايتىنداي كورىنگەن. ءبىراق الگى باۋىرمال ءسوز: سولداتتىڭ جۇرەگىن شىمىرلاتىپ اكەتتى. باس سالىپ ءسوز يەسىن، باۋىرىنا قىسىپ العىسى كەلگەن. ەسەسىنە ۋستاۆ بويىنشا اتىپ تۇرۋى، وڭ قولدى شەكەسىنە سارت ەتكىزىپ، چەست بەرۋى ءتيىس ەكەنىن عانا پارىقتادى. ءبىراق ەندى ونداي قيمىلعا كەش ەدى.
— كەرەگى جوق. ءسال دە بولسا تىنىق. ءوزىڭ نەگە سونشا بوزارىپ تۇرسىڭ؟ قورىققاندىقتان با؟
«قورقۋ» دەگەندى ەندى ويعا الۋدىڭ دا ءجونى جوق ەدى. وزىنە ارنالعان جاڭاعى بىر-ەكى اۋىز جىلى ءسوز جۇرەكتىڭ قۋىسىنداعى الدەبىر كوڭىلسىز سەزىمدەردى شايىپ اكەتكەن سياقتى. قاسىن كەرىپ، ۇيالا كۇلىمسىرەيىن دەگەنشە ەكەۋى ارى قاراي ءوتىپ تە كەتتى.
تىپ-تىنىق تاڭنىڭ قويناۋىندا تۋىنداعان الگى ويلارى قازىرگى جاعدايدان تىم شالعاي بولىپ شىقپادى ما؟ بوس قيالمەن اۋرەلەنىپ تۇرعانىن بىلسە، كوماندير نە ايتار ەدى؟ يا، ءوزىنىڭ نە ماقساتپەن تاڭ كۇزەتكەنىن ءبىر سەكۋند تا ۇمىتۋىنا حاقىسى جوق.
ەندى زەر سالا كوز كىدىرتكەنى — قاسىنداعى جاۋىنگەرلەر. قايسىسى جەتىسىپ تۇر دەيسىڭ. ارپالىسقان سەزىمدەرىن جۇگەندەۋگە تىرىسىپ، ىشتەن تىنعان كالىپتارى. تەك قايتا-قايتا قىلتىڭداي بەرگەن تەمىر قالپاق كىمدىكى دەپ، كوز توقتاتىپ قاراسا، قىلجاق شەگىر. ءسوز سۇيىلعان تىنىشتىقتان ءوزىنىڭ ءىشى پىستى بىلەم، تۇنجىرىڭقى جۇزدەرگە كوزىن قىدىرتا قاراپ، وقىس ىڭىلداپ كەتتى. قۇلاققا جىلى ورىس اۋەنى. راقاتتانا ءبىر قايىرىپ تاستادى دا:
— اتاسىنا نالەت. وسى ءقازىر قىرىلىپ قالساق تا، قاباق تۇسىرمەيىكشى. سىباعاسىن الادى. اۋەلى، كورىنسىنشى وزدەرى، — دەدى جاعدايعا سايكەسپەيتىن كوتەرىڭكى ۇنمەن.
وسى ءبىر اجارلى سوزدەردىڭ شىعۋىن كۇتىپ تۇرعانداي شاتىر ەتە تۇسكەن اششى داۋىس تىمىق اۋانى قاقىراتا ايىرىپ جىبەردى. وكوپتاعىلار ەلەڭ ەتىسىپ، ەس جيناپ ۇلگىرگەنشە الاپات باستالدى دا كەتتى. بەينە ءبىر ۇيقىداعى الىپ جانۋاردىڭ بۇيىرىنە الدەكىم ءبىز تىعىپ العانداي، جەر وقىستان شورشي موڭكىدى. كەلەسى سەكۋندتا اۋناقشي بەرگەن وكوپتىڭ قابىرعاسى توڭكەرىلىپ كەلىپ، ەس جيعىزباستان سولداتتىڭ بەتىنەن سوقتى. سونان جەرگە جابىسقان قالپى، تىپىر ەتە الماي، جاتا قالعان.
ءوستىپ ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى كۇيدە قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيدى. ايتەۋىر، قۇلاعىنا كوماندير ءامىرى تالىپ جەتكەندە عانا بويىنا جان كىرگەندەي بولىپ ەدى.
باسپالاي قاراپ، بولجاعانى — ماڭايى.
ارتيللەريا دايىندىعى ءبىتىپ، شابۋىل باستالىپتى. جارىق دۇنيەدەن قاساڭ تارتقان جانارى تابيعاتتىڭ جاڭاعى اسەم كەلبەتىن تاپ باسىپ، تاني الساشى. كوزىنە ەندى ىلىنگەنى — جاڭاعىدان مۇلدە باسقا، توسىن كورىنىس. اسپان استى يرەكتەلىپ، قۇشاقتاسقان بۋداق-بۋداق قويۋ شاڭ. جەر استىنان بىقسىعان ءورت تۇتىنىندەي كوكجيەكتى قىمتاپ، كوز تويىپ بولماس جاڭاعى بار ادەمىلىكتى سىمىرە سالىپتى. كوكتەرەك شوعىرىنىڭ ورنىندا جاپىرىلا قۇلاپ، سويديعان قازىقتار. شىققا مالشىنىپ بۇرىسكەن شوپتەردىڭ تامتىعى توپىراق بۇركەنىپتى. اينالاسى قوراسان ىزىندەي شۇرق-شۇرق. ادامنىڭ ەمەس، جەردىڭ جاراسىن كورىپ-اق، دەنەڭ تۇرشىككەندەي. وپ-وڭاي قازىلىپ قالعان دايىن كور الداعى سۇمدىقتىڭ يشاراسى سياقتى. سۋسىلداي جونەلگەن جۇرەگىن توقتاتا الماي، سولدات نازارىن قاسىنداعى جولداستارىنا اۋداردى.
ەڭ جاقىنى — تەمىر قالپاعى ميلىعىنا ەڭكەيگەن قىلجاق شەگىر. اۋزىن تولتىرا توپىراق تۇكىرىپ، ءۇستى باسىن قاققىشتاپ الەك. جارقىراعان تىستەرىن اشىپ، ىرجيىپ كۇلگەنسىماق، ءبىراق ءوڭى بوپ-بوز. جاڭاعى تارسىل-گۇرسىلدەن شىڭىلداپ كەتكەن قۇلاق شىركىن ءالى دە دىبىس اتاۋلىدان ءالى دە جەرۋلى. قىلجاق شەگىردىڭ انشەيىندەگى كۇركىرەمە ءۇنى شىڭىلداعان ۇرەيلى تىنىشتىقتى سەيىلتۋگە ءتىپتى ءالسىز:
— ... تۇك ەمەس... ەكەن عوي.
ول اقسيا ىرجيعان كۇيى ەڭسەسىن تۇزەپ الىپتى. وزگەدەن بۇرىن ەس جيناعان دا سول. وكوپ ەرنەۋىنە جاپاتارماعاي مىلتىق ۇڭعىلارى جىعىلدى. قىلجاق شەگىردىڭ باتىلدىعى سولداتقا دا شىم-شىمداپ اۋىسقانداي، قىلتاسىنىڭ ءدىرىلى باسىلىپ، ساۋساقتارى شاپپانىڭ سالقىن تابىن سەزىنگەن.
ءيا، ول ادامزات تاريحىنداعى سوعىستاردىڭ ەڭ سۇراپىلى ءھام اۋىرى بولىپ سانالاتىن سوعىسقا وسىلاي كىردى. بۇگىنگى عۇمىرىنا دەيىن باسىنان كەشكەندەرى سوڭعى ەكى كۇننىڭ ۇسىنعان قيامەتىنە تاتىر ما؟ جانە ءبارى دە تۇڭعىش كورگەندەرى.
ومىرىندە ءبىرىنشى رەت وسىنداي سۇلۋ ءوڭىردىڭ توپىراعىنا اياق باسىپ وتىر. وكىنىشتىسى سول — ارۋ تابيعات قۇشاق جايىپ، كۇلىمدەي قارسى العان جوق، شاشىن جايا كۇڭىرەنىپ، ازالى حالدە ەسەڭگىرەپ جاتتى.
«سوعىس» دەگەن سۇمدىقتى ءبىرىنشى رەت قالاي كورسە، كوز الدىندا ادام ولگەنىن كورگەنى دە وسى.
ءسويتىپ، شايقاس باستالىپ كەتىپ ەدى.
بىقسىعان قوشقىل تۇتەكتى وت سەمسەرلەر توقتاۋسىز تىلگىلەيدى. ەسىرىك وقتار باسىن ءسال كوتەرسە، قاعىپ تۇسەردەي. الدىڭعى ءتۇپسىز ۇرەي قايتا تىقسىرىپ، وكوپ قابىرعاسىنا جابىستىرعان كۇيى، تىپىر ەتكىزۋدى قويدى.
قاسىنا ۇشىپ ءتۇسىپ جاتقان گيلزالار، «ات»، «توقتا»، — دەپ ۇزدىكسىز ساڭقىلداعان كوماندير ءامىرى. ۇرەي تابانىندا قولى قالتىراي اتقان العاشقى وقتار بەت الدى لاعىپ جاتىر.
شىنىمەن، وسىنشا قويان جۇرەك بولعانى ما؟ كانە، سابىر، سابىر. ايتپەسە...
اجال دەمى اسىعا جەتىپ جاتقان قارلى جاقتى كورۋگە ءوزىن-وزى يتەرمەلەدى دە، مىلتىعىن ىڭعايلاپ، توبەسىن قىلتيتا باستاعان. الدەنەدەن تىكسىنىپ، جالت قاراپ ەدى، جانىنداعى جىگىتتىڭ ەزۋىنەن جۇلگەلەنە قان اعىپ بارادى ەكەن. ەكى قولى تايانىش بولۋعا جاراماي، اتپال دەنە قابىرعانى سىپىرىپ باردى دا، سىلق ەتىپ قۇلادى. وكوپ ەرنەۋىندە — نىساناسىن ىزدەۋمەن وت الىپ ۇلگەرمەي قالعان ۆينتوۆكا.
سولداتتىڭ كوز الدى قاراۋىتىپ، قۇلاعى شىڭىلداپ كەتتى. اڭىرايىپ تۇردى دا، بارلىعىن ۇمىتىپ، سۇرىنە-قابىنا تۇرا ۇمتىلعان. الدەبىر جەرى شانشي اۋىرىپ، جۇرەگىن ىزعار قارىپ وتكەندەي مە؟ سونىمەن قابات قىستىعىپ شىڭعىرعانداي ما؟
الگىندە عانا ءوزى قاتارلى مىلتىق اتىپ: «سوعىس دەگەن ونشا قورقىنىشتى ەمەس ەكەن عوي»، — دەپ كۇلىپ تۇرعان ازامات قاس-قاعىمدا سۇلاپ ءتۇستى. قان سورعالاعان ەزۋىندە كۇلكى تابى ۇيىپ، تىستەرى سول جارقىراعان قالپى. جىگىتتىڭ جايدارى جانى بىلق-سىلق ەتكەن جىلى دەنەنى تاستاپ تا ۇلگەرىپتى. ۇرىس دالاسىنا كۇننىڭ كۇلگىن جارىعى اۋناعانى وسى ءسات.
سولدات ءوز ءپىشىنىنىن قانداي بولىپ كەتكەنىن بىلمەيدى. ونە بويىن ءال بەرمەس ءبىر ءدىرىل كەرنەپ العان.
قايران شەگىر. اينالاسىن كۇلكىمەن بەزەندىرۋگە قۇمار، قالجىڭباس، قايعىرۋ دەگەندى، «ولەم-اۋ» دەگەندى پارىقتاي بىلمەيتىن شاتتىق يەسى ەمەس پە ەدى. ونىڭ قۋاقى كەيپى قاشاندا قاتەر مەن قايعىنى ۇمىتتىرۋعا دايىن تۇراتىن. مىنە، ەندى كۇلكىمەن تۋىستاس اق سارى ءوڭىن ءولىم ىزعارى ەنشىلەپ، ومىرمەن ادامشا باقىلداسۋعا دا مۇرساتى كەلمەي، وپ-وڭاي-اق ولىككە اينالا سالعانى... بەيشارا اناسى ازالى حاباردى ەستۋگە ءازىر مە دەسەڭشى.
ول العاشقى ءولىمدى وسىلاي كوردى.
دۇنيەدەگى ەڭ قىمباتتى نارسە ادام ءومىرىنىڭ ولىمگە شاپشاڭ ۇلاسا سالۋى تىم ءزارلى، ساناعا سىيماس تۇسىنىكسىز قۇبىلىس ەكەنىن پايىمدادى اسىعىستا. «سوعىس» دەگەن سۇمدىقتىڭ دا بۇلتارتپاس ماعىناسىن ەندى جانىمەن سەزىنگەن.
اپ-ساتتە كوز الدى دوڭگەلەنىپ، دۇنيە كوشىپ جونەلدى. «ۋاقىت»، «ءومىر»، «ادام» دەگەن ۇعىمدار ۇڭىرەيگەن قىپ-قىزىل كەڭىستىككە جۇتىلىپ، قۇردىمعا كەتە باردى. مىنا سۇراپىل ەرتەدە كورگەن ءبىر قورقىنىشتى ءتۇسى سياقتى. ەندى-ەندى ويانا كەتىپ، توسەگىنەن تابىلاتىنداي. بۇل شىنىمەن-اق قان كەشىپ، قالىڭ شايقاستىڭ ورتاسىندا ءجۇر مە؟ مىناۋ ماڭگىلىك سوزىلىپ كەلە جاتقان الاساپىران با؟ ول ماڭگىلىككە تاۋسىلماي ما؟ ءولىم تۋرالى ويلاپ جۇرگەنى نەسى، مىنا كىلەڭ بالعىن جىگىتتەر ءولىم ءۇشىن كەلىپ پە ەدى؟ وسى ماعىنالاس شىندىقتان شالعاي قايداعى ءبىر ەسەڭگىرەگەن سەزىمدەر.
ادام جانىن نىسانا ەتىپ، اۋانى قۇتىرىنا كەسكىلەگەن مىڭ-سان وق، سنارياد. ءمۇلت كەتكەنى توپىراق قاۋىپ، بولماسا، بالا قايىڭنىڭ نە كارى تەرەكتىڭ بۇتاعىنا قارش قادالىپ، ومىرىپ تۇسىرەدى. تىمىسكىلەگەنىن ءدال تاۋىپ، ىستىق قاندى شاشا، مىندەتىن وتەپ جاتقاندارى دا بار.
جاۋ اسكەرىنىڭ: «تالقان عىپ تاپتاپ وتەمىز»، — دەگەن زور دامەسى بولعان سياقتى. ەندى، مىنە، قايتقان تەڭىز تولقىنىنداي جامىراپ كەيىن سەرپىلىپتى. جويقىن شابۋىلدى تىم تاكاپپار باستاعان سۇسى سۋىق تانكتەردىڭ دە قاتارى قاقىراپ، توز-توزى شىققانىن جاۋىنگەرلەر كورىپ وتىر. مايدان دالاسىنىڭ ءار جەرىندە وباداي دومالانىپ، ءتىلسىز قالعان سول تەمىر تاجالدار.
ەندى الىستان نوقاتتانعان تانكتەر جاڭادان توپ قۇرىپ، ۇرىسقا دايىندالۋدا. ۇرىستىڭ ءبىر ساتكە عانا تىنىشتالعان شاعى. روتادا ءبىراز شىعىن بار سياقتى. العاشقى جارالىلار دا بوي كورسەتىپ قالعان. جاڭاعى قاتپا كوماندير وكوپتىڭ باس-اياعىن ءبىر تۇگەندەپ شىقتى. جاۋىنگەرلەردىڭ كوبىنىڭ-اق رەپەتى قاشىڭقى، جۇزدەرى قۋقىلت. العاشقى ارپالىستىڭ اسەرى.
كومانديردىڭ ءوڭى وزگەرىسسىز: ءار جاۋىنگەرگە سىڭاي قاراپ، سەرگىتىپ اكەتەتىن سابىرلى قارا كوزدەرى؛ سول شاڭ باسقان ءاجىمدى ءوڭ. تەك داۋسى قارلىعىڭقىلاۋ ما، قالاي؟
— توتەپ بەرەمىز عوي، جىگىتتەر؟ توتەپ بەرەمىز. ستانسياعا قاراي جاۋدىڭ بىردە-بىر تانكىسى وتپەيتىنىن كوزدەرىڭنەن كورىپ تۇرمىن.
— ءدال سولاي، جولداس كاپيتان، — دەدى سوپاق ءپىشىندى، سەكپىل بەت سەرجانت. — جاقىنداپ كورسىن، تاعى دا سازايلارىن الادى. ءتىپتى ەرتەڭ دە وسى وكوپتان جىلجىمايمىز.
— ەرتەڭ بۇل جەردە سوعىسۋدىڭ كەرەگى جوق. بۇيرىق — ستانسيانى بۇگىن كەشكە دەيىن ۇستاۋ. سودان كەيىن شەگىنەمىز.
اشىنعان جاۋدىڭ اياۋسىز ەكەنىن سولدات بىلەتىن. انا جىلى: «قاقپانعا تۇسكەن قاسقىر الام»، — دەپ كەلگەن كوكەسىن جازىم قىلا جازدامادى ما. تەك ساقتىق پەن وجەتتىكتىڭ ارقاسىندا امان قالىپ ەدى-اۋ. مىنا جاۋدىڭ دا سول جارالى اڭداي ازۋىن باسىپ كەلە جاتۋى انىق. ارقىراعان ارىنمەن شيرىعىپ كەلىپ، تاعى دا سوقتىقتى. سوندا دا جاپىرىپ كەتە الماي، جان ەتتەرىن جۇلىپ جەپ، شايناسىپ جاتىر.
سولداتتىڭ كوز الدىندا سەكپىل بەت سەرجانت وققا ۇشتى. زىركىلدەي تونگەن ءبۇيى كەيىپتەس تانكتى اتىلىپ بارىپ ۇرماقشى بولىپ ەدى. بۋما گراناتانى ىڭعايلاي بەردى دە، سىمداي تارتىلا قالىپ، ەكپەتتەي جىعىلعانى.
بۇل سەرجانت — سولداتتىڭ روتاداعى ەڭ ۇناتپايتىن ادامى. «ءا» دەسەڭ، «ءما» دەۋگە دايار ۇر دا جىق، ىشىنە پىشاق اينالماستىڭ ءوزى. ىسقىرىپ تۇرعان قاتال دا. ءوزىن الدەنەشە كەزەكتەن تىس ناريادقا ايداعانىن بۇل قايتىپ ۇمىتسىن. ءبىراق... قاسىنداعى جولداس، وتان قورعاۋعا بىرگە اتتانىپ، جاندى ءبىر شۇبەرەككە تۇيگەن قارۋلاس ازامات. كەشە عانا: «قيمىلىڭ شابان»، — دەپ بۇعان تەپسىنىپ ەدى، اياق استىنان پۇشايمان بولىپ، اجال اۋزىندا جاتقانى اناۋ.
ويلانىپ-تولعانىپ تۇرۋعا ۋاقىت بار ما، بار قايراتىن شاقىرىپ، ىشقىنا ىرعىدى وكوپتان. ەت قىزۋلىق قوي، ءسال كىدىرگەندە، قايشىلاسقان ءولىم قۇرىعىنىڭ ءبىرى موينىنا سارت ەتىپ ءىلىنىپ، جارىق دۇنيەدەن جۇلىپ الاتىن ەدى. لىپ بەرىپ جاتا قالدى. ەندى جەرگە جابىسىپ، تىرپ ەتەر ەمەس. ەكى ارالىق بار-جوعى بەس قادامداي. جارالىعا كوزىن عانا ساتىپ، دىمىنىڭ قۇرىعانىن ايتسايشى.
وكوپ ءۇستىن قورعاسىن بورانى جايقاپ ەتتى: جۇيكەنى شىمىرلاتار ىسىلداعان، ىزىڭداعان ۇندەر، كۇننىڭ شاتىرلاعانىنداي جارىقشاق اششى دىبىستار. ءولىم ارىستاندارى قۇشىرلانا ويناق سالىپ، تىرلىك يەلەرىن سايقىمازاق ەتەدى. اۋزىنا ىلىنگەن جان يەسىن اشقاراقتانا جالماپ، قارق-قارق ايار كۇلكى شاشادى.
ءار سەكۋندىنان ءولىم كۇتىپ، شاراسىز حالدە ىشتەن تىنعان جارالى زورلانا قيمىلداپ، بەرى قاراي جىلجىعىسى بار، ءوز دەنەسى وزىنە جۇك، ءقايتىپ قوزعالسىن.
«جارالىنىڭ جاعدايى وسى بولسا، ءبۇيتىپ جاتىسى نە؟ دىڭداي ازاماتتى ولىمگە قيىپ، ءداتى قالاي شىداماق. قورقاق ەكەن عوي ءوزى، ناعىز سۋ جۇرەك. ءبۇيتىپ قور بولىپ، جىگىت بولىپ تۋعانشا...»
سولداتتىڭ قولى وكوپ ەرنەۋىن قايتا سيپالادى. بۇل جولعى قيمىلى ساق. بەتىن توپىراققا جاناعان كۇيى ءبىراز جاتتى. دەمىگىن باسىپ، جۇرەگىن توقتاتپاق. مۇنان كەيىنگى كورىنىستەر قاداۋ-قاداۋ ەسىندە: ماڭداي تۇسىندا شاڭعا كومىلىپ، بولار-بولماس دىرىلدەگەن ەتىك وكشەسى؛ شىنتاقتاي جىلجۋمەن سىنىق سۇيەم جەردى زورعا ۇتىپ كەلە جاتىپ، ىشتەي ارپالىسقانى؛ «قۇتقارۋ كەرەك»، «قوي، كەرى قايتايىن» دەپ ازۋلاسقان كەرەعار ويلارى؛ جارالىنى سۇيرەلەپ، تاساعا بوي جاسىرعانشا اجال ءتوندىرىپ، تاۋسىلماي قويعان ءتۇپسىز ۋاقىت... ارتىنان ءبارى ارالاسىپ، كەرەمەتتەي ۇزاق بولىپ كورىنگەن.
مىنە، ەندى، ءوزى ىسىنە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، وكوپ تۇبىندە وتىر. قورعاسىن تۇتەكتىڭ استىنان ءقايتىپ امان شىققانىنا تاعى قايران. وسى بەس قادام اشىق جەرمەن جىلجۋ ءۇشىن قانشاما جۇرەكتىلىك قاجەت بولدى دەسەڭىزشى. سوندا ەرەكشە ەرلىك تە ىستەگەن جوق، جاۋىنگەرلىك پارىزىن عانا وتەپتى.
سولدات ءۇستى-باسىن سيپالاپ، ءوزىن تەكسەرىپ تە الدى: ازىرشە امان. بۇيتكەن اماندىقتان نە قايىر، جولداستارى قىرىلىپ جاتقاندا. جارالىلار قانشاما دەسەڭشى. ەشقايسىسى وكوپتان كەتەر ەمەس. نە بولسا دا، قاسىق قاندارى قالعانشا جولداستارىمەن بىرگە كورمەك. ەكى ۆزۆودتىڭ كومانديرى قازا تاپتى، پوليترۋك جارالى. روتا كومانديرى الگىندە تاعى قاسىنا كەلدى. نەتكەن مىقتى ادام. ءار جاۋىنگەرمەن-اق وسىلاي باۋىرىنشا جاقىنداسىپ، سويلەسە بىلەدى. قيىن مينۋتتاردا قارلىعىڭقى قوڭىر ءۇنى دە ۇلكەن سۇيەنىش.
ۇرىستىڭ تىنىم العان ءساتى. وتكەن ءومىرىنىڭ قات-قابات ەلەستەرى وسى ءبىر قىسىلشاڭدا كەلگەنى نەسى؟ سولدات ەندى وزىمەن-وزى.
كۇن كوزىن جۇتىپ، ۇيلىعا بۋداقتاعان قويۋ شاڭ جاۋىندى جىلدارداعى سوقىر تۇماننان اۋساشى. ونداي تۇمان قىردا اسىرەسە كۇزگە سالىم ءجيى بولماۋشى ما ەدى. بالالار ءۇشىن تاۋ ەتەگىنەن اۋىلعا قاراي جىلجىعان سوقىر تۇماندى اتويلاپ قارسى الۋدان قىزىق بار ما؟ قولدارىنداعى شىبىقتارىن توبەدەن اسىرا ويناتىپ، قالىڭ تۇمانعا تىراعايلاي سىڭگەنگە نە جەتسىن، شىركىن. سول تۇماننىڭ ىشىندە ءبىرىن-بىرى ۇستاتپاي، قۋالاسپاق ويناسا، سوقىر تۇماندى قالىڭ قول دەپ ەسەپتەپ، ءبىر تاسادان اڭداعايلاپ دۇرسە قويا بەرسە...
كەيدە ەكىگە ءبولىنىپ، سول تۇمانعا بوي جاسىرىسىپ، ۇرىس ويىنىن وينايتىن. شي اراسىنا بىتىراپ كەتكەن سيىرلارىن جيناپ الۋ ءۇشىن وگىز تورىسىنا قونىپ، قالقايىپ شىعا بەرگەن اكەسى: «بوراندى كۇنى يت پەن بالا قۇتىرادى، دەگەن. ونان دا بۇزاۋ قاماسىپ، شەشەلەرىڭە كومەكتەسسەڭدەر قايتەدى. ءايدا، بارىڭدار سولاي»، — دەپ بالالاردىڭ الدىن كەس-كەستەي قايىراتىن. سويتەدى دە، ارتىنا قارايلاپ، تەپەڭدەۋمەن ويعا تۇسە بەرەدى. اۋىل بالالارى اكەسىنىڭ قاھارىنان قايمىقپايدى. ۇلكەندەر اراسىندا سىيلى بولعاندىقتان با، كوپ ۇندەمەيتىن قارا كىسىنى تىڭداپ ءجۇرۋ ادەتتەرى.
شەشەسى اكەسىنەن مۇشەل جاس كىشى، پىسىق ادام. قيمىل-قوزعالىسى ءجىتى، جۇقا ءوڭدى ايەل مازاسىزدىققا بەيىم، كۇيگەلەك. ىزاسى تۇسكەندە بالالارىن شاپالاقپەن جانىپ تا جىبەرەتىن. سول كىسى اسكەرگە جۇرگەلى تۇرعان زىڭگىتتەي ۇلىن تاس قىپ قۇشاقتاپ الىپ، تامام ەلدىڭ كوزىنشە قويماستان ەڭىرەدى-اي. ايرىلىسار شاقتاعى انالار زارى ونسىز دا كوڭىلدەرى قۇلازىڭقى جۇرتتىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتتى كەلىپ.
جۇمىستان بارجيىپ ىسىنگەن انا ساۋساقتارى اقىرعى رەت بالاسىنىڭ بەتىن سيپادى. جاڭا ساۋىلعان ءسۇتتىڭ جىلۋى تاناۋىنا سول كەزدە سەزىلدى ەمەس پە. تۋعان ءۇيدىڭ سوڭعى يىسىندەي كوكىرەگىن كەڭەيتە بەردى دە، لەكىتىپ بارىپ ءوشتى. سونان كەيىن الگى ساۋساقتاردىڭ جاناسقانى — شەشەسىنىڭ قۇپ-قۋ ءجۇزى بولاتىن. سوسىن ول اعىل-تەگىل ىستىق جاسقا مالشىندى.
بىلايشا بالالارىنا مەيىرىمدى اكەنىڭ ءوزىن بايسالدى ۇستاعانى كوز الدىندا. ۇلىنا ۇزاق قاراپ تۇرىپ، شەشىلىپ سويلەي جونەلگەندەگى ءۇنى عانا بۇزىلىڭقى، كۇڭگىرت ەدى:
— شەشەڭنىڭ كوز جاسىن نەعىلاسىڭ؟ نە كورسەڭ دە، جۇرتپەن بىرگە كورەرسىڭ. ارتتارىڭدا قارايعان حالىق قالىپ بارادى. قارايعان حالىقتىڭ اق تىلەگى جەبەر. «قورىققان ادامدى اجال اڭديدى» دەگەن. جۇرەك توقتاتىپ، سەسكەنبەي بارىڭدار. ارتىڭدا ەل بار، ءبىز بارمىز دەپ ويلا. حالىق زاۋالى جاۋدى تەگىن جىبەرمەس...
جايشىلىقتا ءدىلمارلىعى جوق كولحوز باقتاشىسىنىڭ تاعى دا ۇلان-اسىر اقىل ايتقىسى كەلگەن، جىلاعان ەلدىڭ شۋى ۇدەدى دە، ءسوز اياعىن جۇتىپ جىبەردى. ۇلىنىڭ بۇيرەك بەتىن تىكەنەك ساقال-مۇرتىمەن ۇيكەلەپ، ەمىرەنە يىسكەدى اكەسى. ءداتى قانشا بەرىك بولعانىمەن، اۋماقتى قوي كوزدەرى قىزارىڭقى ەكەن.
* * *
... قاتارلارى سيرەي تۇسكەندەي. ماناعى ءبىر جاپپاي تارسىلداعان مىلتىق ۇندەرى سەلكەۋ. تىنىمسىز سارتىلداپ تۇرعان پۋلەمەت تە ەندى ۇزدىك-ۇزدىك وت شاشادى. ۆينتوۆكا ۇڭعىسى قىزعالى قاشان. اۋا دار ايرىلىپ، قۇلاقتى تۇندىرا ۇرعاندا، ارەڭ بۇعىنىپ ۇلگەردى. دەنەگە شويىن جارىقشاقتاي تيگەن اۋىر سوققى.
وكوپ تۇبىندە مە، جۇرەلەپ وتىرىپ قالدى ما، وزىنە يە بولا الماي، ۇشىپ تۇسكەن سياقتى. الدىمەن تۇيسىنگەنى — ءتىرى ەكەندىگى. ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى حالدە، ءۇستى-باسىن سيپالاپ جاتىر: ەش جەرى بۇلىنبەگەن، ساۋ-سالامات. قۋانىش اتتى دارقان سەزىمنىڭ ءتىرى قالۋعا قاتىستى دا ءتۇرى بارىن، ول سان قيلى قۋانىشتىڭ ەڭ قىمباتتىسى ەكەنىن دە سول مەزەت پايىمداپ ەدى. سودان كەيىن ىزدەپ ۇمتىلعانى — قارۋى...
الگى سناريادتىڭ ءدۇمپۋى قورقىنىشپەن قورىتىلعان ماناعى وي، سەزىمدەردى دە اۋناتىپ، سىلكىپ تاستاپتى. اراكىدىك: «وسى ءتۇسىم بولعاي»، — دەيتىن قيالي تىلەگى بۇدان سوڭ ادىرا قالعان. مىناۋ قيامەت-قايىم ومىردەگى ناعىز سوعىس ەكەنىن، تۇك سۇراۋى جوقتاي ەسەپسىز قىرىلعان حالىق سور سوعىستىڭ قۇربانى ەكەنىن تۇنا باستاعان ساناسى بۇلتارىسسىز ۇقتى.
بۋالدىر شاڭ ىشىندەگى ەربەڭدەگەن قارالاردى قاراۋىلعا ۇستاماق بولىپ جاتىپ، ويلاعانى: «قالاي اياقتالار ەكەن؟ اي، مىنا قان توگىستىڭ بەتى جامان-اۋ... العاشقى كۇن ەمەس پە؟ نەعىپ توتەي المايمىز؟ بىتسە يگى ەدى تەزىرەك...»
قالت توقتاعان تانكتىڭ زەڭبىرەگى جايىمەن بەرى بۇرىلدى دا، اۋزى شىرپى جاققانداي جالت ەتە ءتۇستى. قۇلىن دا قۇلىنى شىعا شىڭعىرىپ اۋناعان دوپ...
باسىن توپىراقتان سۋىرىپ العاندا، قۇلاعى بىتەلىپ كالعان ەكەن. كوز شاراسى قانعا شىلاندى ما، الدە وكوپ توڭىرەگى شىنىمەن شاشىراعان قان با، قايدا قاراسا دا، قىپ-قىزىل جوساداي. سونان كەيىن كورگەنى اقىل-ەسىن اداستىرىپ جىبەردى.
وكوپتىڭ ارت جاعىندا قانعا مالشىنىپ ادامنىڭ كولى جاتىر. قول تۇتامىندا ومىرىلعان مىلتىق قۇنداعى. شينەلدىڭ ءبىر كەسەك جىرتىعىنان قارا قوشقىل كان تامشىلايدى. سۇيەكتىڭ ىرسيعان اپپاق تىنىنە توپىراق جۇعىپتى.
سۇمدىق كورىنىس جانارىن وسىپ ءتۇستى. شوشىنىڭقى ۇرەي ءۇنىن وقىستا تاعى شىعاردى ما، تاماعى جىرتىلا شىڭعىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. ءوڭىنىڭ جانسىز تارتىپ كەتكەنىن سەزىنە الدى ما، بەت-اۋزى جىبىرلاپ اكەتىپ بارا جاتقانداي. وكوپ ءتۇبىن تىعىنداپ، ۇيىلگەن قالىڭ توپىراقتىڭ اراسىنان بىرەۋ تالتىرەكتەي تۇرەگەلگەن. تالقانى شىققان جولداسىنىڭ دەنەسىنە تۇككە تۇسىنبەيتىن دەلق ۇلى ادامداي تەسىلىپ ۇزاق قارادى. شاتىناعان كوك كوزدەرى وي نىشانىنان الاستالىپ جانسىز بەدىرەيەدى. استان-كەستەن دۇنيەنى ەلەر ەمەس. ءتىرى ارۋاقتاي ءبىر ءسات قىبىرسىز تۇرىپ قالعان الگى جاۋىنگەردىڭ تۇلا بويىن كەنەت ءدىرىل كەرنەي باستادى. قولدارى قالتىلداپ، سىرت كيىمدەرىن سىپىرىپ جاتقانى نەسى؟ انە، كوزدەرى اقشيىپ، ماس ادامداي سەندەلەكتەپ كەتتى عوي. ازا بويدى قازا قىلعان داۋسى نەتكەن اششى. ەسسىز قىستىعا ايقايلاپ:
— ا-ا-ا-ا! — دەگەنى سوعىس دەمىنىڭ قالىڭىنا تۇنشىعىپ، مۇنىڭ قۇلاعىنا عانا جەتىپ جىعىلدى. جاۋىنگەر سول تارعىل ۇنمەن شىڭعىرعان قالپى وكوپتان اتىپ شىقتى. قولىندا — كوككە سەرمەلگەن مىلتىعى. سولدات كومەيى كەپتەلە قىرىلداپ:
— توقتا! — دەپ ايقايلاعانشا بولمادى، جاڭاعى جىگىت قايناعان وق وتىنە قويىپ كەتتى دە، بار پارمەنىمەن دەدەكتەي جۇگىردى:
— ا-ا-ا-ا!
— قايت كەيىن، ولەسىڭ!
جان داۋسى شىعا توقتاتقىسى كەلگەن دالباسا ايقايى اققۇلا زايا كەتتى. كىرپىگىن ەندى ءبىر قاققاندا، وق اعىسىندا ەشكىم جوق ەدى.
«شىداي المادى-اۋ... شىداۋ، شىداۋ مۇمكىن بە؟...» سولدات ءوزىنىڭ نە بولىپ كەتكەنىن بىلمەيدى. دۇنيە قىزىل قان تەڭىزىندە قارىق بولىپ بارا جاتقانداي ما-اۋ، باسى بولەك، دەنەسى ءبىر بولەك سياقتانىپ، دەنە مۇشەلەرى باعىنۋدان قالعانداي ما-اۋ؟ بۇكىل مايدان دالاسىنا تۇسەتىن سنارياد اتاۋلى بۇنىڭ باسىندا جارىلىپ، جارىقشاقتارى تەمىر قالپاقتان تايىپ كەتىپ جاتقانداي ما؟
كوزى — مىلتىقتىڭ قاراۋىلىندا، قولى — شاپپادا. ساقتىق دەگەندى مۇلدە ۇمىتىپ، تىنىمسىز اتا بەردى... تىستەنگەن ەرنى بوپ-بوز بولىپ، بەت الدى نە ايتىپ جاتقانىن بايقايتىن ەمەس: «قارعىس اتقان سۇمدار. سازايلارىڭدى... جاقىنداپ كورىڭدەر ەندى... تەك كەلىڭدەر...» بار بولمىسىن قان قارايتار، بۇرىن تۇيسىنبەگەن قاتال سەزىم جاۋلاپتى. ەت جۇرەگىن ەزىپ، شىرقىراتا بۇراۋ سالعان كۇش — شەكسىز وشپەندىلىك، شەر بولىپ بايلانعان قارا تاس كەك ەدى.
* * *
... دۇشپان توبى شاڭىتقان القاپقا قايتا تولا باستادى. سونى كۇشپەن ءتۇيىلىپ كەلىپ، ۇيىمداسىپ جاتۋى انىق.
جاڭا شابۋىلعا دەيىن جان شاقىرىپ، تىنىستايتىن تەمەكى تارتىمداي كەسىمدى مەزگىل. تىزە بۇككەنى سول ەكەن، ماناعى ءتاتتى ەلەستەرىنىڭ تاعى دا كولدەنەڭدەي كەتكەنى. تەلمىرىڭكى جاۋدىر جانارلار قايدا قاراسا دا وشپەي، كوز الدىندا قاباتتاسىپ تۇرىپ الدى. ءتىپتى الىستان وبايىپ كورىنگەن تانكتەردى دە شاراسىنا سىيعىزىپ، كىرپىگىن ەپپەن كوتەرگەن بويى باقىرايا قالعان سىقىلدى. مانا ەڭبەكتەپ جارالى سەرجانتقا ۇمتىلعاندا دا وسىناۋ قارا كوزدەر جاسقا شىلانا جەلكەسىنەن باعىپ تۇرعانداي شىمىركەنىپ ەدى-اۋ.
ءيا، ولار... — ادامزات ۇعىمىنداعى كۇللى نازىك، كۇللى يگى سەزىمدەردى قوس تامشىدا عانا تۇندىرىپ، سولدات جۇرەگىنە ۋىز شاپاعات سەپكەن قىر قىزىنىڭ جانارلارى. كورشى اۋىلدان ەدى. اندا-ساندا عانا كورىنىس بەرەتىن نازىك تۇلعاسىن ويشا يەمدەنىپ، كوڭىلىن دەمدەيتىن. جۇرەك جاردى بار قۇپياسىن وڭاشا اقتارىپ، تەك وزىنە ءمالىم ەتە الماي كەتكەنى قانداي وكىنىش. نەعىپ جاسىقتىق جاسادى ەكەن؟ وزگە جىگىتتەردەي ءسوز بايلاسىپ اتتانۋ دا ەسىنە كەلمەپتى.
بۇدان سوڭ... ءوز قاتارىنداي ۇيلەنىپ ۇلگەرمەگەنىن، «ءومىر الدا»، — دەۋمەن-اق قىسى-جازى كولحوز جۇمىسىنان مويىن بوساماعانىن، ەڭ اقىرى، ءدال ءقازىر شىت-شىت بولىپ جارىلىپ، تىلىمىنە توپىراق جابىسقان ەرىندەردىڭ جاس ارۋدىڭ ۇلپەك تانىنە جۇعىسا الماستان، ارماندا كەزەرىپ جاتقانىن... جانە كوپ-كوپ وكىنىشتى جايلاردى لەزدە وي ارعىماعىمەن شولىپ ءوتتى. كەۋدەسىن وققا ەمەس، وكسىككە ۇرىندىرعان، بەيبىت كۇننىڭ ۇزىگىندەي قاس قاعىم ءساتتى ودان ءارى قىسقارتىپ جىبەرگەن اۋىر ويلار.
— جولداستار، اقىرعى دەم بىتكەنشە!..
قاتپا كومانديردىڭ ۇران سالىپ، قايرات شاقىرعان ايبارلى ءۇنى اجال ىرىلىمەن تايتالاسىپ كەلىپ، وكوپتاعىلاردى اياعىنان تۇرعىزعان. ءسوزدىڭ سوڭىن ءبارى انىق ەستي العان جوق. ءبىراق ونىڭ ءدال ماعىناسىن شەتتەگى جارالىلارعا دەنىن قاپىسىز ۇعىستى. ۇرىستىڭ باسىنان-اق كومانديردىڭ شيراق قيمىلى، سابىرعا شاقىرعان قارلىعىڭقى، ءتىپتى قىرىلداق داۋسى قورقىنىش اتاۋلىنى سەيىلتۋمەن بولدى ەمەس پە. جان الىسىپ، جان بەرىسكەن سوڭعى مينۋتتاردا، «ەندى بىتتىك-اۋ! ەندى قۇرىدىق-اۋ»، — دەپ بارلىق مۇمكىندىك قولدان سۋسىعان قىسىلشاڭدا روتانى شاشاۋ شىعارماي، بوساڭسىتپاي ۇستاپ قالاتىن — باسقا ەمەس، ءدال وسىنداي ءتاستۇيىن ءامىر، قايتالانباس قاتال بۇيرىق. جاۋىنگەردىڭ قاشاندا ارقا سۇيەرى — وسى كومانديرلەر. سولاردىڭ قاستارىندا ەكەنىن سەزىنە وتىرىپ، ءبىر جۇتىم اۋاداي اڭساتقان جەڭىس بارىن، جەنىلمەس وتان بارىن جان جۇرەكتەرىمەن تۇشىناتىن.
... فاشيستەر ءتىپتى تاقاۋ قالىپتى. بۇقپانتايلاپ جۇگىرىسىپ قيراعان تانكتى قالاي تاسالانىپ جاتقاندارىنا شەيىن ايقىن. قارعاداي ەربەڭدەگەن نەمەلەردى نىساناعا ىلىكتىرۋ ەندى وڭاي. ەكى جاقتىڭ دا اتىسى ءقازىر سىلبىر. سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ قاتارى مۇلدە سيرەپتى.
وسىنى فاشيستەردىڭ دە اڭداعان سىڭايى بايقالادى. ءۇنسىز قۋسىرىپ كەلەدى.
سولداتتىڭ ساناسى ابدەن سەرگىگەن. اينالاسىن مۇلتىكسىز ابايلايتىن ەستيار حالدە. ويلار ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتۋدە. تەك ءبىر نارسەنى انىق سەزدى — جاۋدىڭ دەڭدەتكەن جەرى وسى.
«قانشا ادام قالدى ەكەن؟ شىنىمەن ماناعى جىگىتتەردىڭ ءبارى جوق پا؟ ەسىل ازاماتتار... ەندى كىم؟ مەن دە... مەن دە... — ارى قاراي ماعىناسى ايقىن سوزدەردى ويلاي المادى. — وق قاي جەرىمنەن تيەر ەكەن؟ مۇمكىن، گراناتا، يا سنارياد...»
سۇمپايى كەيىپتەگى اربيعان تەمىر ءۇيىندىسى كۇركىلدەپ، تاياپ كەلەدى. ۇركەردەي عانا جۇرەك جۇتقان جانداردى قايتسە دە تاپتاپ وتپەكشى. «وسى جولى قايتپاسپىن» دەگەندەي ەكپىنى تىم ارىندى.
تانك بەتتەگەن جاقتان ءبىر ءىرى دەنەلى جاۋىنگەر كوتەرىلدى. ءوزى كەۋدەسىنەن جالاڭاش، تەمىر قالپاعى دا جوق. قولىندا گراناتا بۋماسى. اياعىنىڭ جاراسىن ەلەيتىن ەمەس. بولات قۇبىجىققا قاراي، تايسالماستان ءىلبىپ بارادى. اقىرعى ءالىن جيىپ، سۇيرەتىلىپ كەلدى دە، دەنەسىن يگەرە الماستان، شىنجىر تابانعا جاناسا قۇلادى. گراناتانى لاقتىرا المادى. الدى-ارتىن جالىن تىستەلەپ، الاسۇرعان تانك شۇڭقىردى ەرنەۋلەي تۇرىپ قالدى.
ەرلىك. مانادان كوزى كۋا قىرۋار ەرلىكتىڭ ءبىرى عانا. «ەگەر جالعىز وق ماڭدايدان قادالىپ بىردەن ولتىرسە شە؟ قينالىپ جان شىققاننان گورى... — كەنەت ءقاۋپى كۇشتىرەك باسقا ءبىر وي ميىن قارىپ الدى. — تۇتقىنعا ءتۇسۋ؟ جوق، جوق، بۇيىرتپاسىن. شىنىمەن... شىنىمەن-اق ولاردىڭ جەڭگەنى مە؟ موسكۆانى الىپ... تۋعان جەردىن توپىراعىن تاپتار ما؟ جوق، جوق. ايتپا؟ ايتپا... — ەندى ونىڭ ويى ءوز تىلىندە دىبىستالىپ، ءوز قۇلاعىنا جەتپەي جاتتى. — مۇمكىن ەمەس».
نەگە ولەدى بۇل؟ ولۋگە تيتتەي دە قاقىسى جوق ەدى عوي. ون توعىزعا تولعانى كەشە عانا. نەگە؟ جوق، ءتىرى قالار، ءتىرى... ەندى ءبىر، اللا جارىلقاپ شىنىندا دا امان قالسا شە؟ وندا بۇگىنگى ەل كورمەگەن سۇراپىل تۋرالى، باعزى بىرەۋلەردىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن ەرەسەن شايقاس جايلى وتانىنا، ەلىنە بار داۋسىمەن ايگىلەرى، شىنايى باتىرلىق، قاندى قىرعىن دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەستەن عۇمىر كەشەر كەلەشەك ۇرپاققا ءوز اۋزىمەن جىر ەتىپ جەتكىزەرى انىق. قىلجاق شەگىر، سەكپىل بەت سەرجانت، تانكىگە توسقاۋىل بولعان جارالى... سوڭعى سولداتى شەيىت كەتكەنشە وتان الدىنداعى مىندەتىن ابىرويمەن ورىنداعان روتاسى — ءبارى-بارى قانشا رەت تامسانا، تاڭىرقاي ايتساڭ دا، تاۋسىلماس اڭىز ەمەس پە؟!
سول قاپتالدان ساتىر-سۇتىر ەتىپ اۆتومات ۇندەرى جەتتى. وڭ جاقتاعىلار بۇتا-بۇتانىڭ اراسىمەن جورعالاعان جىلانداي سۋسىپ، وق شىعارماستان، دىبىسسىز تاياپ كەلەدى. جىگىت جان-جاعىنا قاراپ، ساناۋلى-اق قالعان جولداستارىن كوردى. ولار ءقازىر ەش ءامىرسىز-اق قورعانىسقا كوشكەن، جانتالاس اتىس ۇستىندە. اۋىر جارالى پۋلەمەتشى دە قارۋ قاراۋىلىن سىعالاپ الەك.
سولداتتىڭ مىلتىعى كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن گيلزالاردى ىتقىتىپ، تارسىلداي جونەلدى. اينالا اۋدارىلىپ-توڭكەرىلگەن ءبىر دۇنيە. كوز الدىنا بىرەسە جۇقالاڭ جاسقا شىلانعان جۇمساق جانارلار، بىرەسە اكەسىنىڭ قوڭىرقاي كەسەك ءجۇزى، بىرەسە بارماعىنان ءسۇت تامشىلاعان ءتىلىم-تىلىم قولدار كولدەنەڭدەي بەردى. ءبىر ءسات ساۋساق سالاسىنان ءسۇت ەمەس، ىستىق جاس سورعالايدى. ءتىپتى وكوپ كەمەرىندەگى توپىراققا دا تىرس-تىرس تامىپ، قانمەن ارالاسا باستاعانداي.
جوق، كورىپ تۇرعانى — بۇلارعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن مۇلدە باسقا كورىنىس. تەمىر قالپاعى داعاراداي ءبىر جىگىت ماناعى كوك تەرەك تامتىعىنىڭ تاساسىنان شىعا كەلگەن. ۇستىندەگى فورماسى دا، قولىنا ۇستاعان قارۋى دا كوزگە وعاش. ەڭكەيە جۇگىرىپ بەرى ۇمتىلىپ كەلەدى. ونىڭ ارتىنان تاعى بىرنەشەۋى پايدا بولا كەتتى. جۇزدەرىندە ەرەكشە ەشتەمە جوق، كادىمگى ادام. ءتىپتى الدىڭعىسىنىڭ ءوڭى تانىس سياقتى ما، قالاي؟
بۇلار؟ بۇلار... سولاردىڭ ءوزى عوي. ءيا، ءيا... مىلتىعىن وقتاي بەرگەن، قولىنىڭ قارى تىز ەتە ءتۇستى. سوندا دا قارۋىن سىڭار قولمەن ىشقىنا دەمەدى دە، بارقىراپ كەلىپ قالعان قاستاس توپقا اقىرعى رەت اتتى. كەلەسى قيمىلعا ۇلگەرە العان جوق. ەكپەتىنەن جىعىلىپ جاتىپ كورگەنى — ءۇزىم-ۇزىم قان تامشىلارىن قۇنىعا تارتقان دىمقىل توپىراق. شاۋىپ وتكەن وي: «كىمدىكى ەكەن؟» ساناسى كۇڭگىرتتەنە الدەكىمگە دەگەن ايانىش سەزىمىن ءتۇيسىندى. جارانى باسا قويعان الاقان سىرتى بويالىپ كەتتى.
ءومىرىنىڭ اقىرعى سەكۋندىندا جانارىنا ىلىككەن نارسە — قان، ءوز قانى بولاتىن. دەمى تاۋسىلاردا ويلاعانى: «مۇمكىن ەمەس... مۇمكىن ەمەس».
* * *
«...اپا، الگى ماعان ارناعان اقسارباس توقتىڭدى جاقسىلاپ سەمىرتىپ قوي. امان-ەسەن ورالعان كۇنى تويلارمىز. ءوزىڭ كوپ جىلاما. ال ەندى حاتىمنىڭ اياعىن ەرتەڭ بىتىرەمىن، ويتكەنى...»
* * *
شايقاس كۇن ەڭكەيە اياقتالدى. شىنجىر تاباندار وكوپ ماڭىندا ايقاسقان ءولى، جارالى دەنەلەردى مىجعىلاپ، ەزىپ ءوتتى. كۇن ۇزىنعى قاندى قىرعىندى، اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزگىسىز ءوز ەرلىكتەرىن الەمگە ايان ەتەر روتانىڭ بىردە-بىر جاۋىنگەرى بۇل كەزدە تىرىلەر قاتارىندا جوق ەدى.
1975
You Might Also Like
-
جازدىڭ ءبىر تاماشا كۇنى ەدى. تورى توبەل اتقا مىڭگەسكەن ەكەۋ جاتاعان قىرقالاردى قيالاي اياڭداپ كەلەدى. بويلارى شاعىن بولسا دا، ات ۇستىندەگى ەكەۋدىڭ ءسوز ساپتاستارى وزدەرىنشە ءبىر جوسىن. ءبىر بىرىنە جابىس...
