قاسيەت قونعان ءپىرادار
جازدىڭ ءبىر تاماشا كۇنى ەدى. تورى توبەل اتقا مىڭگەسكەن ەكەۋ جاتاعان قىرقالاردى قيالاي اياڭداپ كەلەدى. بويلارى شاعىن بولسا دا، ات ۇستىندەگى ەكەۋدىڭ ءسوز ساپتاستارى وزدەرىنشە ءبىر جوسىن. ءبىر بىرىنە جابىسىپ كەلە جاتىپ-اق، ەكەۋى ەكى توبەنىڭ باسىندا تۇرعانداي ايقايلاسىپ سويلەسەدى.
استارىنداعى تورى توبەل ات تا جۋاس سياقتى. ارقاسىنداعى جولاۋشىلاردىڭ بۇكىل ەلسىز دالانى داڭعىرلاتا ايقايلاپ كەلە جاتقاندارىندا ءتىپتى دە شارۋاسى شامالى، باعىتىنان جاڭىلماي جايباراقات اياڭداۋدا. ءتىپتى اندا-ساندا ساۋىرىنا شىپ-شىپ تيگەن قامشىعا دا ميزەيتىن ءتۇرى جوق.
ات ۇستىندەگى ەكەۋدىڭ سوزدەرىنە قۇلاق تۇرگەن ادام بولسا، «ەن دالادا مىنا ەكەۋىنە نە كورىنگەن؟» دەرى ءسوزسىز ەدى.
— ال، ايتا قويشى، — دەدى الدىداعى بالا بىلگىشسىنگەن ءتۇر كورسەتىپ. — سەن ءوزى مۇسىلمانسىڭ با؟
— ءالحامدۇ ءلىلاھ، مۇسىلمانمىن، البەتتە.
— سولاي ما؟ ەندەشە سەنىڭ مۇسىلماندىعىڭدا مەنىڭ كۇمانىم بار. وعان سەن رەنجىمە، ەركىنباي.
— نەسىنە رەنجيمىن، مەنىڭ ايعاعىم بولىپ تۇرسا، — دەدى ارتتاعى بالا ساسپاستان.
— ال، ەندەشە ايتا قويشى ايعاعىڭنىڭ قايسىسى ەكەنىن.
ارتتاعى بالا سول تىك وتىرعان قالپى مۇدىرمەستەن، زاۋلاتا جونەلدى:
— ءاشھادۇ ءان لا ءىلاھا ءىللالھۇ ءۋا ءاشھادۇ ءاننا ءمۇحامادان ءعابدۇھۋ ءراسۋلۇھۋ...
الداعى وتىرعان بالا مىنا جاۋاپقا ريزا بولعان پىشىنمەن ساقىلداپ تۇرىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ءاي، ەركىنباي، ءوزىڭ اجەپتاۋىر توسەلىپ قالىپسىڭ عوي. اكەم سەنى ۇعىمتال دەپ ايتىپ قويماۋشى ەدى، راس-اۋ دەيمىن. — سەرىگىنىڭ ۇندەڭكىرەمەي قالعانىن پايدالانىپ، وسى ارادا ءوز ءۇستى ۇستىنە تىقپالاپ جىبەردى. — ءاي، وسى ءبارى مەنىڭ اكەمنىڭ مىقتىلىعىنان عوي. ول كىسىنىڭ مولدالىعى ەندى سونداي كۇشتى. ول كىسى ميلاۋ دەگەن بالانىڭ ءوزىن ۇقتىرىپ جىبەرەدى عوي.
ارتتاعى بيداي ءوڭدى تومپاق بەتتەۋ بالا سالماقتى ەكەن. الدىنداعى اقسارى قاعىلەز سەرىگىنىڭ سۇراقتارىنا بىردە جاۋاپ بەرىپ، ەندى ءبىردى ۇندەمەي قالىپ وتىر. شاپشاڭ مىنەزدى اقسارى سالماقتى جولداسىنىڭ قالىبىنا قاراي يكەمدىلىپ جاتقان جوق، انانى-مىنانى ايتىپ، باستىرمالاتا سويلەيدى. ءسوز اڭعارىنا قاراعاندا، ءوزى بىلگىش، ءوزى بي.
— مولدەكەڭدى ماقتاعانىڭ دۇرىس قوي، ءتاجي، — دەدى ەركىنباي ەسىمدى تومپاق بەت وزىنشە جاۋاپ بەرىپ. — ءبىراق ول كىسىنى تۋعان بالاسى ەمەس، باسقا شاكىرتتەرى وسىلاي ماقتاسا جاراسپاي ما.
— باسقالار دا ماقتايدى. نەمەنە، ەستىمەپ پە پەڭ؟
—مەنىڭ دە ايتاپ تۇرعانىم سول عوي، ءتاجي. مولدەكەڭنىڭ مىقتىلىعىن سەن ايتپاساڭ دا، ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. انا قاراوي جاقتاعى كىسىلەر دە ماقتايدى ەكەن.
ءتاجي ەندى ءسوز جارىستىرماي، ءوزى جاتتاپ العان الدە ءبىر اياتتى اندەتەتە ايتىپ كەتتى. ونداي ۋاقىتتا قاسيەتتى سوزدەردىڭ ماقامىن بولۋگە بولمايدى ونسىز دا از سويلەيتىن ەركىنبايدىڭ ءۇنسىز كەلە جاتقانى سودان.
ءتاجيدىڭ اكەسى تەمىربەك — بۇكىل اتىراپقا اتى ايگىلى مولدا. ءتىلىن سىندىرتىپ، ساۋات اشقىسى كەلەتىن ادامدار بالالارىن ءتىپتى الىس اۋىلداردان دا الىپ كەلىپ جاتادى. اكەسىنىڭ وسىنداي ەلگە سىيلى وقىعان كىسى ەكەنىن ايتىپ، ماقتانىپ قالۋعا ءتاجي قاشاندا ءازىر. بۇل جولى دا ءبىلىدىر كەلە جاتقانى سول مىنەز.
كەنەت تورى توبەل وسقىرىنىپ، كەجەگەسىنەن كەيىن تارتقانداي ءبىر ورنىندا تىپىرلادى دا قالدى. «ول نە؟» دەگەنشە بولعان جوق، ءتاجي:
— ويباي، انانى قارا! — دەدى قامشىسىن الدىعا قاراي سىلتەپ قالىپ. — كوردىڭ بە انانى؟
— نە... نەمەنە؟
— انە، انا جىلاندى قارا. نە دەگەن ۇلكەن! قانە، قامشىمەن قاق باسىنان پەرىپ جىبەرەيىن.
تورى توبەل اتتىڭ وسقىرىنعانى بەكەر ەمەس ەكەن. جولدى كەسىپ، يرەلەڭدەپ ءوتىپ بارا جاتقان جىلاننىڭ جۋاندىعى تۋرا جەڭدى بىلەكتەي. ءتاجي قامشىسىن وڭتايلاپ، اتتى تەبىنە بەرگەن كەزدە، ەركىنباي جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى دە:
— توقتا! — دەپ ايقايلاپ قالدى.
— نەمەنە، تاسپەن ۇرايىن دەپ پە ەدىڭ؟
— جوق، ءبىز ونى ولتىرمەيمىز. مەن ونى وقىپ كورەيىن، قاشىپ كەتسىن.
كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە شارتا جۇگىنىپ وتىرا قالعان ەركىنباي ءوزى بىلەتىن ءبىر اياتتى ماقامىنا كەلتىرىپ وقي جونەلدى. االاقانى قىشىپ، لەپىرىپ تۇرعان ءتاجي دە كىدىرمەستەن، اتتان سەكىرىپ تۇسكەن. شاپشاڭ مىنەزىن تىزگىندەپ، موپ-موماقان پىشىندە لىپ ەتىپ وتىرا كەتكەن جەرى — سەرىگىنىڭ قاسى. اكەسى قۇساپ كوزىن تارس جۇمىپ الايىن دەسە، الگى ءداۋ جىلاننان سەسكەنەدى.
ەكەۋىنىڭ دە كوزدەرى — الگى جىلان كىرىپ جوعالعان قالىڭ ءشيدىڭ قاتارىندا. ءبىر كەزدە قاراسا، الگىندە كوزدەن تاسا بولعان قارا شۇبار جىلان باسىن قىلتىڭداتىپ، شيدەن قايتا شىعىپ كەلە جاتىر. ەركىنبايدىڭ ءوزى بىلەتىن دۇعالارىن قايتادان زارلاتىپ قايتا وقي جونەلگەنى وسى كەزدە. ءتاجي بايقاپ وتىر، نە ءارى جۇرمەستەن، نە بەرى قاراي قوزعالماستان، جىلان باسىن قايقايتا كوتەرىپ، تۇردى قالدى.
— ەركىنباي، سەن نەمەنە... — دەدى ول سول ساتتە ىشقىنا سىبىرلاپ. — سەن جىلانمەن... ارباسىپ وتىرسىڭ با؟
دوسىنىڭ كولدەنەڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇرىپ جاتقان ەركىنباي جوق، ماقامىن سوزىپ، اۋەنىن دە كۇشەيتە تۇسكەن. ءتاجي بولسا ەكەۋىنە كەزەك جالتاقتاپ الەك. ونىڭ سەسكەنگەنى — الگى قارا شۇبار دا كىرپىكسىز ءزارلى كوزدەرىن تايدىرماستان، بالا شاكىرتكە قادالىپ قاراپ قالعان ەكەن.
— ويباي، اناۋ سەنىمەن... ارباسىپ تۇر، — دەدى ءتاجي ىشقىنا داۋىستاپ. — ولتىرەيىك ونى.
سەرىگىنىڭ ايقايىنا ميزەمەستەن، ەركىنباي ءوزى بىلەتىن اياتتى باسىنان باستاپ قايتادان وقي باستادى. تاجيگە ۇناماي تۇرعانى — مىنا ەكەۋىنىڭ ارباسۋى. ەكەۋى دە شەگىنىپ كەتۋدى ويلايتىن ەمەس. انا قارا شۇبار جىلان ورنىنان ءبىر-اق اتىلسا، نە بولماق؟
شامالى ۋاقىتتان كەيىن تاعى بۇرىلىپ قاراسا، ەركىنبايدىڭ بەتىن قالىڭ تەر جۋىپ كەتىپتى. ەكى كوزى بۇلدىرىپ، الدىنداعىسىن ءجوندى كورمەي دە وتىرعان سياقتى. داۋسىنىڭ دا قارلىعىپ، السىرەي باستاعانى بايقالادى.
ودان ارى كۇتەتىن جاعداي جوق ەدى، ءتاجي ورنىنان اتىپ تۇردى دا، قولىنداعى قامشى سىلتەپ كەپ قالدى. ەركىنباي تەرىن ءسۇرتىپ، ورىنىنا تۇرىپ قاراسا، جولداسى الگى ارباسقان جاۋىن قامشىسىمەن سبالاپ تۋرا ەكىگە ءبولىپ تاستاپتى.
— سەنىڭ دۇعاڭنان گورى مەنىڭ قولىم قاتتىراق بولىپ شىقتى عوي، ءا؟ — دەدى ول اقسارى ءوڭى الاۋلاي ءتۇسىپ. ەركىنباي دا ەسىن ەندى جيا باستاپتى. ءوزى قاپ-قارا تەرگە ءتۇسىپ، ەداۋىر قالجىراپ قالعان ەكەن، ماڭداي تەرىن ءسۇرتىپ، ارەڭ دەگەندە ورنىنان تۇرىپ جاتىر.
— جىلان كۇشتى جىلان ەكەن، قايتارىپ تاستاۋعا ءبىلىمىم جەتپەدى، — دەدى سوسىن قاسىنداعى سەرىگىنە قاراپ.
اۋىلعا كەلگەننەن كەيىن ەكى بالانىڭ ىزدەگەندەرى — تەمىربەك مولدا. بولعان وقيعانى ۇستازدارىنا ايتىپ بەرگەنشە ىشتەرىنە سىيماي بارا جاتىر ەدى. ءبىراق قاباعىنان قار جاۋعان مولدەكەڭنىڭ الپەتى ءبىر ءتۇرلى سالقىن، بۇلارمەن دۇرىستاپ سويلەسۋ گە دە ىڭعاي بايقاتار ەمەس.
ەكەۋىن الدىنا تىم جاقىنداتپاي، الىستاۋ جەرگە وتىرعىزىپ قويدى دا، سويلەي جونەلدى. ول سويلەگەن سايىن ەكى بالانىڭ دا كوزدەرى باقىرايا ءتۇسىپ، تىپىر ەتپەي قالىسقان. تەمىربەك مولدانىڭ ايتپ وتىرعانى — بالالاردىڭ يەن دالادا باستان كەشكەن جىلانعا قاتىستى كورگەندەرى. ءبارىن قولمەن قويىپ بەرگەندەي ەتىپ، ءدال سارناپ وتىر.
سوندا بۇل كىسى ەشكىم جەتكىزبەي-اق، ەكەۋىنىڭ جىلانعا كەزىگىپ، ارباسىپ قالعاندارىن قالاي ءبىلىپ قويعان؟
اڭگىمەسىن اياقتاپ بولعاننان كەيىن:
— ال سەندەر ءوزى نە ءبۇلدىرىپ جۇرسىڭدەر؟ — دەپ ەكەۋىنە جاتىپ كەلىپ ۇرسسىن. — ول ءبىر وقىمىستى جىلان ەدى. ەگەر سەندەر ءسال قاتەلىك جىبەرگەن جاعدايدا، ەكەۋىڭدى دە جارىپ ولتىرەتىن ەدى. مەزگىلىمەنكوزىن جويىپسىڭدار، ويتپەگەندە ەكەۋىڭە دە قاتەر ەدى. ەندىگى ءارى مۇنداي ىستەن ساق بولىڭدار! — دەدى قاتتى تاپسىرىپ.
ەكى بالا مولداكەڭنىڭ مىنا ايتقانىنا سەنەر سەنبەستەرىن بىلمەدى. ءبىراق ەركىنبايدىڭ بالالىق شاقتان ءومىر بوى ەستە جاتتالىپ قالعان نارسەلەرىنىڭ ءبىرى وسى وقيعا ەدى.
جاستىق كەزەڭى بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك بەتكەيىندەگى جەلتوراڭعى دەگەن جەردە وتكەن ەركىنباي جاسى ەگدە تارتا باستاعان شاقتا قىم-قۋىت تىرشىلىك بابىمەن الماتى قالاسىنا قونىس اۋدارىپ ەدى. ونى قالالى جەرگە ەرىكسىز دەدەكتەتىپ الىپ كەلگەن كۇش — سوناۋ وتىزىنشى جىلداردىڭ دۇربەلەڭى، قازاق حالقى جاپپاي باستان كەشكەن كولحوزاستىرۋ، بايلاردى كامپەسكەلەۋ ناۋبەتىنىڭ تەگەۋرىنى. ەڭ جاقىن ادامدارىن اجال تىرناعىنان الىپ قالۋ ءۇشىن وسى ۇلكەن قالانى پانا تۇتقان عوي.
ءساتى ءتۇسىپ ورنالاسىپ كەتكەن جەرى — قالاداعى كىرپىش زاۋىتتارىنىڭ ءبىرى. ول قازىرگى تيميريازيەۆ پەن جەلتوقسان كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنان ءسال جوعارى تۇستا ورنالاسقان بولاتىن.. قالانىڭ وسىناۋ اۋماعىن تۇرعىندار كەشەگى كۇنگە دەيىن «كيرپيچنوزاۆودسكايا» دەپ اتاپ كەلگەنى بەلگىلى.
بويىندا كۇش-قۋاتىنىڭ بار كەزىندە ەرەكەڭ ناق وسى ءوندىرىس ورنىندا قاتارداعى جۇمىسشى بولىپ ەڭبەك ەتكەن. ءبىراق وتاعاسىنىڭ كىرپىش زاۋىتىنداعى ەڭبەك جولى ۇزاققا سوزىلعان جوق. وسى ۋاقىتتاردا ف.ي.گولوششەكيننىڭ «قازاقستاندا كىشى قازان جاسايمىن» دەگەن لاڭى قالىڭ قازاقتىڭ ءبىرى رەتىندە ونىڭ دا تاعدىرىنا كەسىرىن تيگىزدى.
ەل ءىشىن ساياساتتىڭ جاڭا داۋىلى ۇيقى-تۇيقى ەتىپ، بۇرىن كوز كورمەگەن الاساپىرانعا دۋشار بولدى. وسىناۋ قولدان جاسالعان زور زۇلمات پەن ءدۇمپۋدىڭ شالىعىنان ءوز بەتىنشە ەل قاتارلى تىربانىپ ەڭبەك ەتىپ جاتقان ەركىنباي دا تىسقارى قالا العان جوق. ەل ىشىندەگى اشارشىلىقپەن بىرگە حالىق جاۋلارى دەگەن سىلتاۋمەن جەكەلەگەن ادامداردىڭ تاعدىرىنا دا قول سۇعۋ، قۋدالاۋعا ۇشىراتۋ ناۋقانى دا قابىنداپ، قوعامدىق دەرتكە اينالىپ تۇرعان سول ءبىر ناۋبەت ۇمىتىلار ما؟
ءاماندا «اللاسى» اۋزىندا جۇرەتىن، كۇندەلىكتى بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلمايتىن جۇمىسشى جىگىتتى ۇردا جىق بەلسەندىلەر بىردەن نازارعا العان ەكەن. سىلتاۋ بەلگىلى عوي، وندايلاردىڭ ويىنشا «ەركىنباي سوۆەتتىك يدەولوگياعا جات ىستەرمەن اينالاسقان ءدىنشىل». قانشا ءتۇزۋ جۇرەيىن دەسە دە، تۇرتپەكتەپ تيىسە بەرگەن، ءتىپتى سوۆەتكە جات ەلەمەنت رەتىندە قۋدالاي باستاعان. اپەرباقان اتەيستەرگە سىلتاۋ بولسا بولدى عوي. زاڭ ورىندارىندا ىستەيتىن الدەكىمدەر دىكىلدەپ جاۋاپ الۋعا دا كىرىسكەن.
اشارشىلىقپەن قاباتتاسىپ، وسىلايشا قولدان جاسالعان حالىق جاۋلارىن ىزدەستىرۋ جۇمىستارى دا بىرتىندەپ كۇشەيىپ، ەل ىشىندە اۋىر زۇلمات زامانى تۋعان كەز ەدى. نەبىر بوزداقتار وسىلايشا قولدان جاسالعان ساياسي ناۋبەتتىڭ قۇربانىنا اينالىپ جاتتى.
بۇنداي سوراقىلىق ەركىنباي وتاعاسىنىڭ وتباسىنا عانا ەمەس، اينالاسىنداعى تۋعان-تۋىستارىنا دا، الىس-جاقىن اعايىنعا دا قارا تۇنەك كولەڭكەسىن تۇسىرە باستادى. مۇندايدا نە ىستەۋ كەرەك؟
ەل ىشىندەگى احۋالدىڭ كۇن وتكەن سايىن وسىلايشا ۋشىعا ءتۇسىپ وتىرعانىن كورگەن ءارى ءوزىنىڭ جەكە باسىنا دا ءقاۋىپ تونە باستاعان ەركىنباي امالسىز جىلىستاپ، باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدى. ءىزىن بىلدىرمەي، ءبىر-اق كۇندە كورشى جاتقان قىرعىز ەلىن اسىپ، كوزدەن تاسالانعانى دا سوندىقتان.
سوقا باسىن الىپ، سالت باستى، ساباۋ قامشىلى بولىپ جالعىز قاشقان جوق، تورت-بەس تۋىسىن قوسا الا كەتكەن ەكەن. ەرتىپ العان ەت جاقىندارىنىڭ اراسىندا بۇلانباي، وسپانباي، نۇرسەيىت، توقبەرگەن ءتارىزدى تۋىسقاندارى دا بولىپتى.
ەر جىگىتتىڭ مۇنداي شالت ارەكەتى ەستيارلىقتىڭ بەلگىسى بولىپ شىقتى. تىكەلەي كەلگەن اشارشىلىق قاتەرىنەن ءوزىن دە، شاعىن شاڭىراعىن دا وسىلايشا امان الىپ قالىپ ەدى. تۋعان جەرگە قايتا ورالعانى — ەل ءىشى تىنىشتالعاننان كەيىن عانا.
اجەپتاۋىر ءدىني ساۋاتقا يە بولىپ، ءوزىنىڭ شاريعاتقا جۇيرىكتىگىن كورسەتە بىلگەن ەركىنباي كەيىن ەل ىشىندە بەدەلدى ادامداردىڭ بىرىنە اينالادى. «تاعى قۋدالايدى-اۋ» دەپ ءقاۋىپ قىلسا دا، يماندىلىق جولىنداعى جاقسى امالدارىن جىلى جاۋىپ قويا المادى. قالىڭ جۇرشىلىقتىڭ قالاۋىمەن قۇران وقىپ، ولگەن كىسىگە حاتىم تۇسىرەتىن. اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ تامىرىن ۇستاپ، ىشىرتكى جازىپ بەرىپ دەگەندەي، اينالاسىنا قولدان كەلگەن جاردەمىن جاساۋدان تايىنعان ەمەس.
سوعىستان سوڭعى جىلداردىڭ ءبىرى ەدى.
ءبىر كۇنى ەرتەڭگى شايدىڭ ۇستىندە ەرەكەڭ وزىنەن ءوزى وتىرىپ:
— قاپ، كەشىگىپ قالدى-اۋ! — دەدى دە، ءىشىپ وتىرعان كەسەسىن ۇستەل ۇستىنە قويا سالدى.
— كىم كەشىكتى؟.. نە بولىپ ەدى؟ — دەپتى ءۇي ىشىندەگىلەر الدەنەدەن سەكەمدەنە قالىپ. ەرەكەڭنىڭ جايدان جاي بۇلاي سويلەمەيتىنىنە ءبارى دە ۇيرەنگەن. ءۇي يەسى الدەنە دەپ ەرنىن جىبىرلاتتى دا، ايەلىنە قاراپ، اقىرىن عانا:
— سەن ەشتەڭە دەمە. كەلگەن كىسىلەردى تىنىقتىرىپ، دەم الدىر دا، كەيىن قايتارىپ جىبەر. امال جوق، ءبارى ءوتىپ كەتتى، — دەيدى اقىرىن عانا. ەرەكەڭنىڭ بۇل سوزىنەن باسقا ادامدار ماردىمدى ەشتەڭە تۇسىنە الماي، اڭ-تاڭ بولىپ وتىرىپ قالعان. بۇل كەزدە جاسىپ جەتپىسىتى جەلكەلەپ قالعان وتاعاسى سول بۇرىنعى سابىرلىلىعىنان اينىماي، كوپ نارسەنى سىرتىنا شىعارماي، ىشتەن تىنۋشى ەدى.
ۇزاماي ۇيگە اتتىلى ەكى ادام كەلدى. ەرلى-زايىپتى جاستار ەكەن. جولسوقتى بولىپ شارشاعاندىقتان با الدە باسقاداي ءبىر جاعداي بولدى ما، ايتەۋىر ەكەۋىنىڭ دە وڭدەرى سالقىن، قاباقتارى سالىڭقى. قولدارىندا ۇستاعان ءبىر كىشكەنتاي تۇيىنشەكتەرى بار. ەرەكەڭنىڭ ۇلى سابەتبەك باستاعان بالالار ونىڭ نە ەكەنىن ادەپكىدە اڭعارعان جوق،.
اۋىل بالالارىنىڭ ادەتتە كەلگەن قوناقتىڭ وزىندە بالەندەي شارۋاسى بولا قويمايدى. ولاردىڭ ەڭ الدىمەن نازار اۋداراتىنى — كەلگەن كىسىلەردىڭ كيىم كيىستەرى، ەرتكەن يتتەرى بولماسا مىنگەن اتتارى. بۇل جولى قوناق تۇسكەن ءۇيدىڭ بالالارى ەسىكتىڭ الدىنا كەرمەگە بايلانىپ قويىلعان اتتارعا قىزىقتى. ۇزاق جولدان ابدەن قالجىراسا دا، قاز مويىندارى ءيىلىپ، اياقتارىن تارپىپ، ادەمى كورىنەدى ەكەن. ۇلكەندى-كىشىلى ۇلدار وسىنداي سۇلۋ جانۋارلاردى اينالشىقتاپ، شىعا الماي ءجۇر. ءوزارا تالاسىپ، ءمىنىس كولىكتەرىنە وزدەرىنشە سىن ايتقاندا بولىپ قويادى.
وسى كەزدە ءۇي ىشىندە ەڭىرەپ جىلاعان ايەلدىڭ داۋىسى شىقتى.
سويتسە اڭگىمە بىلاي بولعان ەكەن. سويتسە جاڭاعى وراۋلى تۇيىنشەك ءالى ەمشەكتەن شىقپاعان نارەستە ەكەن. تۋا سالىپ اۋىر سىرقاتقا شالدىعىپتى. جاس جۇبايلار كىشكەنتايدى ءارى ەمدەپ، بەرى ەمدەپ، امالدارى تاۋسىلۋعا اينالعان كەزدە، بىرەۋلەر وسى ەركىنباي مولدانى ەستەرىنە سالماي ما؟ سودان جەر موينىنىڭ قاشىقتىعىنا قاراماي، نە دە بولسا، سول كىسىگە بارىپ كورسەتۋگە بەل بۋىپتى. ارناپ كەلگەندەگى بار جۇمىستارى وسى بالانى كورسەتىپ، لاجى بولسا ەمدەتىپ قايتۋ عانا ەكەن.
وسىنداي جاندالباسالاپ شىققان جولاۋشىلاردىڭ جولى بولماپتى، جاس نارەستە وسى ۇيگە جەتكەنشە-اق جول ۇستىندە شەتىنەپ كەتىپتى. بالانىڭ ءولىپ قالعانىن جاس جۇبايلار وزدەرى دە بىلمەگەن. ەرەكەڭنىڭ ۇيىنە كىرىپ، وراۋىن شەشكەن كەزدە ءبىر-اق كورىپ، اھ ۇرعان. جاس كەلىنشەكتىڭ اياق استىنان جان داۋىسى شىعا، ويبايلاپ جاتقانى سول قايعىنىڭ اسەرى كورىنەدى.
ەركىنباي وتاعاسىنىڭ باعانا شاي ۇستىندە وتىرىپ: «قاپ، كەشىگىپ قالدى-اۋ!» دەپ وكىنۋى دە وسى جاعدايعا بايلانىستى بولىپ شىقتى. قۇلاعىنا ەشكىم ايتپاي-اق، كەلە جاتقان جولاۋشىلاردىڭ شارۋاسىن الدىن الا ءبىلىپ ۇلگىرىپتى. ءبىر بەلگىسىز جولاۋشىلاردىڭ امالسىز مۇقتاجدىقپەن كەلە جاتقانىن دا، اۋرۋدىڭ جولشىباي ءۇزىلىپ كەتكەنىن دە وزىنە ءتان ەرەكشە قاسيەتپەن سەزىپ، ءبىلىپ قويعان عوي.
بىلاي قاراساڭ، ادام بالاسى وڭايشىلىقپەن سەنە قويمايتىن وقيعا. اۋرۋ بالانىڭ جول ۇستىندە كەلە جاتىپ ءۇزىلىپ كەتكەنىن الدارىنا الىپ، ۇستاپ وتىرعان اتا-انالارىنىڭ وزدەرى مۇلدە سەزبەگەن، ال الىستاعى ۇيدە وتىرعان ەرەكەڭ قولمەن قويعانداي سول ساتىندە-اق ءبىلىپ قويعان.
سول جىلدارى الماتى قالاسىنا جاپسارلاس ايماقتاردىڭ بىرىندە ايابەك ەسىمدى باسقارما جۇمىس ىستەدى. ءوزى وسىنداعى وتە قابىلەتتى باسشىلاردىڭ ءبىرى بولاتىن. باسقا بىرەۋدەن قابىلداپ العان كەزىندە شارۋاشىلىقتا نەبارى 1300 باس قانا قوي بولىپتى. وسىناۋ ازعانا مالدى بىرەر جىلدىڭ ىشىندە 32 000 باسقا جەتكىزگەن اياكەڭنىڭ جاقسى ۇيىمداستىرۋشى، دارىندى باسشى رەتىندەگى باسقا دا قىرلارى ەل اۋزىنىڭ اڭگىمەسىنە اينالعان.
جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، كۇنى-تۇنى شاپقىلاپ ءجۇرىپ، كولحوزدىڭ تابىسىنىڭ مولايۋىنا، ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ جاقسى تىرشىلىك ەتۋىنە جاعداي جاساعان ازاماتتى ەل نەعىپ قۇرمەتتەمەسىن. قاشان كورسەڭ دە، اىسىعىپ-ۇسىگىپ قاربالاس شارۋانىڭ باسىندا جۇرگەنى.
ءبىراق وسىنداي قابىلەتتى باسشىنىڭ، ەر جىگىتتىڭ باسىندا كوڭىلىن كۇپتى قىلعان ءبىر ۋايىمى بولدى. ول — جاسى ءبىرازعا كەلىپ قالسا دا، ءالى كۇنگە بالا كورمەۋى.
سوۆەت زاڭىنىنىڭ قيىندىعىنا قاراماي، ءوزى ەكى ايەل العان جىگىت. العاشقى جۇبايىنىڭ پۇشپاعى قاناماي، ۋاقىت ءوتىپ بارا جاتقان سوڭ، ۇمىتتەنىپ، ەكىنشى ءبىر ايەلگە ۇيلەنبەي مە. كەيىنگى العانى الدىڭعى بايبىشەسىنە قاراعاندا الدەقايدا جاستاۋ ەكەن. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، قوسىلعاندارىنا ءبىراز جىل وتسە دە، ول كەلىنشەك تە قۇرساق كوتەرە الماي، قينالىپ ءجۇرىپتى.
ەكى ايەلىنەن دە بالا بولماعاننان كەيىن، ايابەكتىڭ قاي ءبىر كوڭىل كۇيى بولا قويسىن. ەستى ادام ءۇشىن مۇنداي جاعدايدىڭ اجەپتاۋىر قايعى ەكەندىگىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى دە شامالى بولار.
نە ىستەرىن بىلمەي، امالى قۇرىپ، تىعىرىققا تىرەلگەن ايابەكتىڭ ەسىنە اقىر سوڭىندا ەركىنباي مولدا تۇسە كەتپەي مە؟ ءبىر قولى تيگەندە ارنايى ىزدەپ كەلىپ ەدى. بۇرىننان ارالاس-قۇرالاس ءارى ەپتەپ جەكجاتتىعى بار ەرەكەڭ «جارايدى، بالەن كۇنى ۇيىڭە بارامىن. باسقاسىن سودان كەيىن كورەرەمىز، اللا تاعالانىڭ ءبىر بۇيىرتقانى بولار» دەپ كەلىسىم بەرگەن ەكەن.
سودان ءبىر ءساتىن سالعان كۇنى قاسىنا كىشكەنتاي ۇلى سابەتبەكتى ەرتىپ الىپ، اياكەڭنىڭ ۇيىنە دە كەلەدى. اناۋ-مىناۋ اڭگىمەمەن ءتۇننىڭ ءبىرازىن ەڭسەرگەن قوناقتار توسەككە كەشتەۋ قيسايعان.
بالا ەمەس پە، سابەتبەك قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن، ءبىر كەزدە الدەكىمنىڭ تۇرتكەنىنەن وياندى. ونشا ەشتەڭەگە تۇسىنە الماي، ۇيقىسىراعان كۇيى كوزىن سىعىرايتىپ اشىپ قاراسا، اكەسى ەركىنباي.
— نە بولدى، تاتە؟ — دەدى ۇيقىسىن اشا الماي، مىڭگىرلەي سويلەگەن ۇلى.
— تۇر، بالام، كيىن. جولعا شىعاتىن بولىپ قالدىق...
— ءالى قاراڭعى عوي. كىشكەنە جاتا تۇرايىق تا.
— جوق، بولمايدى. شالجيىپ جاتاتىن جاعداي بولماي تۇر. ەرىنبە، قانە، اتىپ تۇر.
قانشا قينالىپ جاتسا دا، اكە سوزىنە باعىنعاننان باسقا امال جوق ەدى. بالا الاكولەڭكە ءۇي ىشىنەن كيىمدەرىن سيپالاپ تاۋىپ الدى دا، شاپشاڭ كيىندى.
كورىپكەلدىك قاسيەت قونعان مەيمان كىسىنىڭ مەزگىلسىز ۋاقىتتا قايتۋعا جينالعانىن كورىپ، ءۇي ىشىندەگىلەر دە ەشتەڭە تۇسىنە الماي، ءۇرپيىسىپ قالعان. بيداي ءوڭى ءبىر ءتۇرلى قۋقىلت تارتىپ، الدەنەگە كوڭىل كۇيى بولماي تۇرعانى داۋسىز.
ءۇي يەسى اياكەڭنىڭ ءوزى باس بولىپ:
— اعا، جايشىلىق پا؟ نە بولدى سونشا ەرتەلەتىپ؟ — دەسىپ جاتىر. قاباعىن ءتۇيىپ الىپ، الدەنەگە مازاسىزدانعان ەرەكەڭ كوپ دالەل ايتىپ، سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ اقتالعان دا جوق.
— ال، ايابەك، قولىڭدى جاي. باتامدى بەرەمىن، — دەدى قىسقا عانا. ۇيقىلى-وياۋلى كىسىلەر بارلىعى جاپىرلاسىپ، قولدارىن جايىستى. ەرەكەڭ الدەبىر دۇعانى وقي كەلىپ، ايتقانى — ادامنىڭ كوڭىلىن تەربەپ، تەبىرەنتەتىن ءبىر اسەرلى باتا. بارلىعى بەتتەرىن سيپاپ بولعاننان كەيىن، ول كىسى ايابەككە قارادى دا:
— ايابەك، ۋايىم جەمە، ۇرپاق كورەسىڭ. اللادان جالبارىنىپ سۇراپ وتىرمىن. ءبارى دە جاقسى بولادى. كەلىننىڭ دە قاباعى اشىلسىن، — دەپ، ورنىنان كوتەرىلە بەردى.
— اپىر-اي، سونشا اسىققانىڭىز-اي، ەرەكە. شاي ءىشىپ، ءبىر-اق اتتاناتىن جوندەرىڭىز بار ەدى، — دەپ جاتىر ايابەك تە. دەگەنىمەن ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ الگى ءبىر ءۇمىتتى جىلى سوزدەن كەيىن قاباقتارى اشىلىپ، جادىراپ قالعاندارى بايقالادى.
— راحمەت پەيىلدەرىڭە. ءبارىن دە تۇسىنەم، ءبىراق جەدەلدەتىپ جولعا شىعىپ كەتپەسەم، بولمايىن دەپ تۇر، — دەدى ەركىنباي وتاعاسى. ماناعىداي ەمەس، ءوزى ءبىر ءتۇرلى سابىرلى كەيىپكە ەنىپتى. قانشا جابىسىپ سۇراعاندارىمەن، ءۇي يەلەرىنە نە ءۇشىن اسىققانى جايلى ءلام-ميم دەپ ءتىس جارمادى.
وسىلاي اسىعىپ تەز اتتانۋىنىڭ سەبەبىن وتاعاسى بىلاي شىققانان كەيىن بارىپ قانا، بالاسى سابەتبەككە ايتىپ ەدى:
— ءبىر اۋىر ءتۇس كورىپ، سودان قينالىپ ويانىپ كەتكەنىم. اللا تاعالا ايان بەرگەن سياقتى. «بالا ورنىنا ەركىنبايدىڭ ءوزىن الايىق» دەپ كۇڭگىرلەگەن داۋىس قۇلاعىما جەتتى. سول كەزدە سويلەسىپ تۇرعان ەكىنشى بىرەۋلەر ايتادى: «قالاي الامىز؟ ول جەتى قابات تەمىر قامالدىڭ ىشىندە تۇر عوي» دەپ. «ەندەشە اتىن الامىز» دەيدى ەكىنشى داۋىس. سودان شوشىپ ويانىپ كەتكەنىم. سويتسەم، ءۇستى-باسىم قارا تەرگە ءتۇسىپ، ابدەن قينالىپ جاتىر ەكەنمىن. بۇل تەگىن ەمەس، بالام. «ءتۇس دەگەن — اللانىڭ ايانى» دەيدى عوي. تەزدەتىپ وتىمىزدىڭ باسىنا جەتىپ الايىق. كىم بىلەدى الدىمىزدان نە كۇتىپ تۇرعانىن. ايتەۋىر بىلەتىنىم — كورگەن ءتۇسىمدى جاقسىلىققا جورۋ قيىن بولىپ تۇر...
وسىنى ايتتى دا، وتاعاسى ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ، اتىن تەبىنە ءتۇستى. اكەلى-بالالى ەكەۋىنىڭ ەرتەلەتىپ جولعا شىققان سەبەبىن ەندى تۇسىنگەن جاس سابەتبەك ءۇنسىز.
تاڭ الاكەۋىمدەنىپ اتقانىمەن، ءالى كۇن شاپاعى شاشىراي قويماعان كەز. ەرتەلەتىپ جولعا شىققان جولاۋشىلار سار جەلىسپەن جولدى ۇتا وتىرىپ، بىرەر ساعاتتان سوڭ اۋىلعا دا تاقادى. قاتتى جۇرگەندىكتەن بولار، قۇلا ات اجەپتاۋىر تەرلەپ، قينالىپ قالىپتى.
ءۇي قاسىنداعى باقشانى جاعالاي اعىپ جاتاتىن ۇلكەن ارىق — اۋىل مالىنىڭ جايىلاتىن جەرى. ەركىنباي وتاعاسى ەرتوقىمىن سىپىردى دا، قۇلا اتتى سول ارىقتىڭ جاعاسىنداعى شۇيگىندەۋ جەرگە ارقانداپ قويدى. ۇزاق جولدان كەيىن جاقسىلاپ وتتاسىن دەگەنى. ەرەكەڭنىڭ ايەلى كىرىپ-شىعىپ اتقا قاراپ قويىپ جۇرگەن. ءبىر كەزدە ول كىسى ۇيگە ەنتىگە جۇگىرىپ كەلدى دە:
— سابەتبەكتىڭ تاتەسى-اۋ، — دەدى ەنتىگە سويلەپ، — انانى قاراشى.
— ءيا، نە بولىپ قالدى؟— دەدى جالما جان ەرەكەڭ دە.
— قۇلا ات وتتايتىن ەمەس. تۇمسىعىن جەرگە تىرەپ، سۇلق تۇرىپ قالدى. ەندى نە ىستەرىمدى بىلمەي، وزىڭىزگە قاراي جۇگىرگەنىم عوي...
شاي ۇستىندە ولتىرعان كىسىلەردىڭ ءبارى جاپىرلاسا تۇرەگەلىپ، دالاعا قاراي بەتتەدى.. شىنىندا دا ادەيى وتتاۋعا قويىلعان جىلقى تاناۋىن جەرگە تىرەپ، باسىن كوتەرە الماي قالىپتى. جاڭا عانا ساپ-ساۋ تۇرعان مال. جولدان ەپتەپ شارشاعانى بولماسا، كوڭىلگە كۇدىك كەلتىرەتىندەي ەشتەڭە بولا قويماعان. سىلاپ-سيپاعانعا دا، جال-قۇيرىعىن تارامىشتانعا دا قارار ەمەس.
سۇلىق تۇرعان جىلقى كەنەت ەپتەپ قالشىلداپ كەتكەندەي بولدى دا، وزىنەن ءوزى تەڭسەلىپ بارىپ، دەنەسىن ۇستاي الماعان كۇيى، ءبىر جاعىنا قاراي قۇلاپ ءتۇستى.
— مۇسابەككە ايتشى، — دەدى ەركىنباي وتاعاسى سوسىن ايەلىنە قاراپ، — تەزدەتىپ تەزدەتىپ باۋىزداپ تاستاسىن. سوسىن سويىپ، ەتىن ەلگە تاراتىپ جىبەرىڭدەر.
ءۇي ىشىندەگىلەردى بىلاي قويعاندا، بۇكىل اۋىل-ايماقتاعى جۇرت مولدەكەڭنىڭ ايتقانىن قالت ەتكىزبەي ورىنداۋعا داعدىلانعان. ول كىسى قالاي ايتتى، سولاي بولدى دا شىقتى. كومەككە كەلگەن جىگىتتەر جەدەلدەتە سويىپ، جىلقىنىڭ ەتىن اۋىلعا تەگىس تاراتىپ جىبەردى. ءۇي يەلەرىنىڭ وزدەرى تاتىپ العان جوق...
قالىڭداۋ قاستى، كەسەك ءجۇزدى ءوڭدى جىگىت ءتور الدىنا شىعىپ، نىعىزدانا ورنالاستى. ۇلكەندەۋ وتتى جانارلدارىن ەركىنباي مولدانىڭ كۇنقاقتى تومپاق جۇزىنەن الار ەمەس. ءتىپتى الدەنەگە شۇيىلگىسى كەلگەن ادامداي قادالا قاراپ تا قالادى.
— سونىمەن ايتا بەرىڭىز، — دەدى ءوزىن ۇستاۋ قالپىنا ساي نىعىز داۋىسپەن.
— نەنى ايتا بەرەم؟
— ەلدىڭ ءىشىن ءقايتىپ الا تايداي ءبۇلدىرىپ جۇرگەنىڭىزدى. ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعىمەن جاستاردى قالاي ۋلاپ جاتقانىڭىزدى. ايتىڭىز سونىڭ ءبارىن.
ءسوزدىڭ توركىنى تۇسىنىكتى ەدى. بۇرىن دا الدىنان سان رەت شىققان ساۋال. ءتىپتى باياعى بۇدان گورى جاستاۋ كەزىندە كىرپىش زاۋىتىندا جۇمىسشى بولىپ ىستەپ جۇرگەنىندە نكۆد-نىڭ ءبىر ورىس قىزمەتكەرىنىڭ وسىلاي ءشۇيىلىپ، ءزارلى پىشىنمەن ۇستى-ۇستىنە سوراقى سۇراقتاردىڭ استىنا العانىن قالاي ۇمىتار. سول تەكسەرۋدىڭ ارتى باس ساۋعالاپ، قىرعىز جەرىنە اسىپ كەتۋگەن ۇلاسپادى ما.
«ەي، اللا، ماعان سابىر بەرە كور» دەپ ىشتەي سىيىنعان مولدا وڭىنەن بالەندەي ابىرجۋشىلىق نىسانىن اڭعارتپاسا دا، تەكسەرە كەلگەن بوگدە كىسىلەرگە ءبىر جاراتۋشىنىڭ بار ەكەندىگىن، ادامدار سول جاراتۋشىنىڭ ق ۇلى ەكەندىگىن جىڭىشكەلەپ جەتكىزۋدى نيەت قىلدى. ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزى يمنادىلىقتا جتاقاندىعىن دا سەزدىرىپ وتپەك.
مولدانىڭ اۋزى قالاي قاراي قيسايىپ بارا جاتقانىن سەزگەن تەكسەرۋشى قالامىن تاق ەتكىزدى. ءناتى كوممۋنيست جان مۇنداي «كەرتارتپا» اڭگىمەنى قالايشا سوڭىنا شەيىن دەن قويىپ تىڭداي قويۋشى ەدى.
بولشيەۆيكتىك داڭعويلىعى ويانىپ كەتتى مە، قالامىن دوڭگەلەك ستولعا تاعى دا سارت ەتكىزىپ ۇرىپ، قاتقىل داۋىستادى:
— ءبىز ءبارىن بىلەمىز، اقساقال. ءسىزدىڭ جۇرتتان جاسىرىپ، ناماز وقيتىنىڭىزدى دا. جاس بالالاردى جيناپ الىپ، «قۇران» ءسوزىن جاتتاتقىزادى ەكەنسىز. مىنا اۋىلداعى مەشىتتى قايتادان تۇرعىزعالى جاتقانىڭىزدى دا، ۇيىڭىزدە الگى كەرتەرتپا كىتاپتاردى ۇستايتىنىڭىزدى دا بىلەمىز. تاك چتو، سوۆەت ادامدارىن ءدىنشىل ەتىپ، قايتادان باياعى فەوداليزمگە يتەرگەنىڭىزدى قوياتىن بولاسىز. ءبىز قويعىزامىز وندايدى. ەسىڭىزدە بولسىن، ءبىز وعان جول بەرمەيمىز. بۇل — سوڭعى ەسكەرتۋ. كەلەسى جولى بۇلار قايتالاناتىن بولسا، قاشان ايتپادى دەمەڭىز، كوزىڭىز تۇرمەنىڭ تۇبىندە جىلتىرايدى.
مۇنداي قورقىتىپ-ۇركىتۋدىڭ سان اتاسىن جاستايىنان كورىپ كەلە جاتقاندىقتان بولار، ەركىنباي وتاعاسى سيرەكتەۋ بۋرىل ساقالىن ساسپاي سالالاپ، كىشىرەك كوزدەرىن سىعىرايتا ءتۇسىپ، ميزەمەگەن قالپى.
جاڭاعى تونە سويلەپ وتىرعان — وسى شارۋاشىلىقتىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى دا، قاسىنداعى ۇندەمەس جىڭىشكە جىگىت اۋدانننان كەلگەن وكىل. ونىڭ كىم ەكەندىگىن، قانداي وكىل ەكەندىگىن دە پارتورگ دۇرىستاپ تانىستىرعان جوق. ءوزى سويلەپ جاتقان كەزدە قولىنداعى قاعازعا بىردەمەلەرىن ءتۇرتىپ الىپ وتىرعان سول.
الدەن ۋاقىتتا ۇيگە جۇگىرىپ كىرگەن ون جاسار سابەتبەك:
— كوكە، قوناق كەلدى، — دەدى دە، اسىعىپ-اپتىعىپ، قايتادان سىرتقا قاراي ىتىپ شىقتى. سىرتتان بىرەۋ كەلە قالسا، بۇل ءۇيدىڭ بالالارىنىڭ داعدىسى بەلگىلى — قوناقتى اتتان ءتۇسىرىپ، تىزگىنىن ۇستايدى. اتتى بايلاپ، ءوزىن ۇيگە الىپ كىرەدى. بۇل جولى دا سابەتبەكتىڭ بۇل جولعى اينالىسىپ جاتقان شارۋاسى دا سول.
ۇيگە كىرگەن جىگىت وتاعاسىنىڭ كوزىنە وتتاي باسىلدى — وتكەن جولى ايابەكتىڭ ۇيىندە قوناق بولعاندا، قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ىنىلەرىنىڭ ءبىرى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم! — دەپ سالەم بەرىپ كىرگەن ول توردەگىلەردىڭ قاتارىن تولتىرا، مالداس قۇردى. ىلە ايتقانى — تىڭ حابار:
— اتا، كوكەم سىزدەن ءسۇيىنشى سۇراي جىبەردى.
— ءيا، نەمەنەگە؟
— جەڭەشەمنىڭ اياعى اۋىرلاپتى. ايابەك كوكەمدە ەس جوق. ءسىزدىڭ باتاڭىزدىڭ ارقاسى دەپ، مەنى وسىلاي قاراي شاپتىردى.
سىرەسكەن قالپىنان ءسال بۇگىلە ءتۇسىپ، جۇمساق جىميعان وتاعاسى الدەنە دەپ كۇبىرلەدى دە، بەتىن سيپادى. ەشتەڭە تۇسىنبەي قالعان سۋىق ءتۇستى قوناقتار ءبىر بىرىنە قاراستى.
2008
You Might Also Like
-
«اپا، كوكە. امان-ەسەنسىزدەر مە؟ مەنىڭ الدىڭعى حاتىمدى الدىڭدار ما؟ اپام مەنەن: «حابار كەشىكتى عوي»، — دەپ مازاسىزدانىپ جاتقان شىعار. ونىڭ سەبەبى، قولىمىز بۇل ۋاقىتقا دەيىن ە...
-
ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ بارلىق وبلىستا پەداگوگتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ جونىندەگى كەڭەستەر اشىلىپ جاتقانىن ايتتى.
