InfoHub Logo

مەن ءوز ەلىمە جاۋ بولعان ەمەسپىن، جانە ەشقاشاندا جاۋ بولمايىن!

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قازاق تاريحناماسى ءۇشىن ۇلكەن ءبىر مۇمكىنشىلىك تۋعىزدى. ول مۇمكىنشىلىك سوعىس سەبەبىمەن ماسكەۋ جانە لەنينگراد قالالارىنداعى 11 كورنەكتى ورىس تاريحشىسىنىڭ الماتىعا جىبەرىلۋى ەدى.  ولاردىڭ قاتارىندا ا. م. پانكراتوۆا، ب. د. گرەكوۆ، ن. م. درۋجينين، م. پ. ۆياتكين، يا. يا. زۋتيس جانە ەرمۇقان بەكماحانوۆ سىندى عالىمدار بار ەدى. سوعىسىنىڭ باسىندا ستالين جاۋلارعا قارسى تۇرۋدا، وتكەن عاسىردىڭ باتىرلارىنان ۇلگى الۋدى ۇسىنعان. «سول كەزدە مەن قازاقستان كومپارتياسى اگيتاتورلارى اراسىندا جۇمىس ىستەپ، فرونتتا جۇرگەن قازاق سولداتتارىنا جولداۋ جازۋعا قاتىستىم. جولداۋدا مىسال رەتىندە كەنەسارى، ناۋرىزباي سىندى قازاق باتىرلارى تۋرالى جازعانمىن. وسىدان كەيىن كەنەسارى قاسىم ۇلىنىڭ كوتەرىلىسىن زەرتتەي باستادىم»- دەيدى ەرمۇقان بەكماحانوۆ.

1941 جىلى جارىق كورگەن «قازاق سسسر تاريحى» اتتى كىتاپ ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلعانمەن، بايگەدەن كەلمەدى. بەكماحانوۆتىڭ ۇستىنە «ۇلتشىل» دەگەن كىنالارمەن ايىپتار تۇسە باستادى. تارلە، ياكوۆليەۆ، بۋشۋيەۆ سىندى عالىمدار «قازاق ءسسر-ىنىڭ تاريحى» رەسەيگە قارسى ۇلتتىق كوتەرىلىستەردى دارىپتەگەن، ورىسقا قارسى جازىلعان كىتاپ»  دەپ باعالادى. دەگەنمەن پانكراتوۆانىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا بۇل ماسەلە بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنە دەيىن جەتىپ، 1944 جىلعى مامىردىڭ 29-ى ورتالىق كوميتەت حاتشىلارى تىكەلەي باسقارعان تالقىلاۋ باستالدى. وسىلايشا بەكماحانوۆ جازعان «كەنەسارى قاسىموۆ باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس» دەپ اتالاتىن تاراۋدى تالقىلاۋعا الدى. الايدا بۇل ەڭبەكتى مۇلدە تەرىسكە شىعارماي، كەرىسىنشە كەي تۇستارىن  جوعارى باعالايدى. بەماحانوۆتىڭ قىزى، ءنايلا ەرمۇقان قىزىنىڭ ايتۋى بويىنشا، حاليما بەكماحانوۆا وسى كىتاپقا دەنساۋلىعى مەن جارتى ءومىرىن بەرگەن. اكەسى تۋبەركۋلەزدان اۋىرىپ جاتقان شاقتا، اناسى مۇز باسقان ءارحيۆتىڭ بولمەسىندە، دوكۋمەنتتەردەن ماڭىزدى مالىمەتتەردى تەرىپ وتىرعان. ال اكەسى مۇرشاسى بولىپ قالعان ۋاقىتتاردا مالىمەتتەردى كىتاپقا ەنگىزگەن.

وسى كىتاپتى تولىقتىرا كەلە 1946 جىلى ەرمۇقان بەكماحانوۆ كەنەسارى قاسىم ۇلى قوزعالىسى جونىندە دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن قورعاپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى اتانادى. بۇل زەرتتەۋدى 1947 جىلى،  «ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» دەگەن اتاۋمەن مونوگرافيسى جارىققا شىعادى. وسىدا كەيىن بەكماحانوۆتىڭ الدىندا قايتا قيىنشىلىقتار تۋىنداي باستادى. ەڭ الدىمەن پراۆدا گازەتىندەگى جاريالاۋلار، كەيىن «كىتاپتا يدەيالىق قاتە كەتكەن»، «باسقا عالىمنىڭ ەڭبەگىنەن كوشىرىلگەن» دەگەن ايىپتار تاعىلا باستادى.

1950 جىلعى جەلتوقساننىڭ 25ء-ى «پراۆدا» گازەتىندە ت. شويىنبايەۆ، ح.ايداروۆا جانە يا. ياكۋنيننىڭ «قازاقستان تاريحى ماسلەلەرىن ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندايىق» دەپ اتالاتىن ماقالاسى جارق ەتەدى.    بەكماحانوۆتىڭ سوزدەرىنەن: «مەنىڭ شاكىرتتەرىم شەكتەن تىس شىعىپ، مەن ايتپاعان سوزدەردى ايتتى، جاساماعاندى جاسادى دەپ مەنى ۇلتشىلدىقتا كىنالادى. مەن ءوز ەلىمە جاۋ بولعان ەمەسپىن، جانە ەشقاشاندا جاۋ بولمايىن!» وزىنە جالعان كىنا تاققانداردىڭ ءبىرىن ەرمۇقان لاگەردە كەزدەستىرىپ، ونى كەشىرەدى.

بەكماحانوۆ ءوزىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىندا ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى، كەنەسارىنى جوعارى كورسەتىپ، ونى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسشىسى رەتىندە تاعايىنداپ، تاريحتى بۇرمالاپ، ولارعا ۇلتىشىلدىق ءمان بەرىپ، 10 جىل بويى تاريح زەرتتەۋشىلەرىن شاتاستىرىپ ءجۇردى- دەگەن كىنا تاعىلادى. وسىلايشا  1952 جىلى 4 جەلتوقساندا ەرمۇقاندى 25 جىلعا سوتتاپ، لاگەرگە جىبەرەدى.

1953 جىلى ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن، پانكراتوۆا حرۋششيەۆپەن كەزدەسىپ، كونەكتى قازاق تاريحشىسى تۋرالى ايتىپ، بەكماحانوۆتى جاقتاعان 12 تاريحشىنىڭ اتىنان جازىلعان حاتتى بەردى. 1953 جىلى 16 قازاندا كسرو باس پروكۋرورى بەكماحانوۆتى اقتاپ شىعادى دا،  قازگۋداعى قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رەتىندەگى بۇرىنعى قىزمەتىنە قايتا تاعايىندالىپ، 1966 جىلى 6 مامىر كۇنى دۇنيە سالعانشا سوندا كوپتەگەن بولاشاق تاريحشىلارعا ءبىلىم بەردى.

قازىرگى تاڭدا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە 1947 جىلى ءوزى ىرگەتاسىن بەكىتكەن تاريح فاكۋلتەتىندە ونىڭ ەسىمى مەن مۇراسى ساقتالۋدا. سونىمەن قاتار ۋنيۆەرسيتەتتە جىل سايىن “بەكماحانوۆ وقۋلارى” اتىمەن عىلىمي باسقوسۋلار جانە كونفەرەنسيالار وتكىزىلۋدە.

ۋ.م.دجولدىبايەۆا- تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ دوسەنتى

ەركەنوۆا ا.ك.- شىعىستانۋ فاكۋلتەتى، شەتەل فيلولوگياسى ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى

---