قانجارلى وقىمىستىلار توبى
نوۆەللا
ءدال توكيو حالقى ۇيىقتاپ قالاتىن ءتۇنى «جاس وفيسەرلەردىڭ» «قاندى قانجار» گازەتىندە توكيو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى اۆەنىڭ ماقالاسى شىقتى. ماقالانىڭ باسى — «قانجارلى وقىمىستىلار توبى».
بۇل ماقالاسىندا بەلگىلى پروفەسسور بارلىق عىلىمداردىڭ اكەسى دەپ حيرۋرگيانى جاريالاپتى. حيرۋرگيا وپەراسياسى مەن سوعىس وپەراسياسىن سالىستىرا كەلىپ، ەكەۋىنىڭ دە ەرىككەندەردىڭ ەرمەگى ەمەس، بولۋعا ءتيىستى زاڭدى نارسە دەيدى. «جان القىمعا تىعىلعان ازياعا قاندى وپەراسيا كەرەك. تەك سامۋرايدىڭ قاندى قانجارىمەن ازيانى بولشيەۆيزمدى كەسكىلەپ، تۋراپ الىپ تاستاۋعا بولادى. ورال تاۋى — كەڭەس وداعىنىڭ قىر ومىرتقاسى. ءدال وسى قىر ارقانى بالتالاپ وتىرىپ، رەسەيدى قاق ءبولۋ كەرەك. ءسويتىپ، شىعىس جاعىن سامۋرايلاردىڭ جەمتىگى ەتىپ الدىنا تاستاۋ كەرەك. دۇنيە ءجۇزىن بيلەۋگە جارالعان جاپون ۇلتىنا وسى كەرەك. ەندى عىلىم شەتتە تۇرا المايدى. عىلىمنىڭ ءاربىر قادامى وسى قاندى قانجاردىڭ كەرەكتىگىن دالەلدەپ وتىرۋ كەرەك. حيرۋرگتىڭ پىشاعى بارلىق عىلىمدا دا بولۋى كەرەك. عىلىم ۇرانى ابستراكسيا ەمەس، سوعىس بولۋ كەرەك. جاپون ۇلتىن قۇداي جەر ءجۇزىن بيلەۋگە جاراتقان. مۇنى ەسكى كەزدە دە دالەلدەپ شىقتى. ەندەشە، وسى جاپوندى قۇداي تاپسىرعان جۇمىستى ورىنداۋ جولىنا ءتۇسىرۋىمىز كەرەك» — دەدى. پروفەسسور ماقالاسىنىڭ اياعىندا بۇگىن «قانجارلى وقىمىستىلار توبىنىڭ» سەزى بولاتىنىن ايتىپتى.
پروفەسسور اۆە حوككايدودان شىققان ءبىر ءوندىرىس ماگناتىنىڭ بالاسى ەدى. اكەسى ورىس-جاپون سوعىسىن باستاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان، ءقازىر «ۇلكەن سوعىستىڭ» جاعىنداعى ادام. جاپونيا ءفاشيزمىنىڭ ۇيىمى — «جاس وفيسەرلەرمەن» تىعىز بايلانىسى بار كۋحارا كونسەرنىنىڭ باستى اكسيونەرى. فاشيزم، سوعىس جولىنا تۇسكەن سەيۋكاي پارتياسىنا ىقپالى كۇشەيگەن ادام ەدى.
پروفەسسور اۆە ءوزىنىڭ ومىرىندە ەشبىر ءبىلىمنىڭ گرانيتىن ءتىسى باتىپ مۇجىگەن ادام ەمەس. ول ماماندىعىن الدەنەشە وزگەرتتى. ول ەش ۋاقىتتا مامان بولعان جوق، عىلىم تۋىن جامىلىپ شىققان كوپ ويدىڭ جۋىندىلارىن تاراتۋشى، سوعان رەسەنزيا جازۋشى بولدى. ءبىراق اكە ءبىزدى، داۋلەتى، بەدەلى ونى اجەپتاۋىر كوتەرىپ تاستادى. عىلىم جانە "سوعىس دەگەن تاقىرىپقا جازعان 3-4 ماقالالارى ارقىلى «جاڭا عىلىمنىڭ» — ۇلت عىلىمىنىڭ اتاسى دەگەن اتاققا يەلەندى. ءسويتىپ جۇرگەندە ۇساق جۋرنالداردىڭ رەسەنزەنت جاپونيا پروفەسسورى دەگەن اتاق الدى. توكيو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەنەتيكا كافەدراسىنا وتىرىپ الدى. گەنەتيكا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان اۆستريا ءبىلىمپازى يوگانن گرەگەر مەندەلدىڭ تۇقىم جونىندە زاڭدارىنىڭ ەبىن تاۋىپ وزگەشە پايدالاندى.
— بەلگىلى ەكى ءتۇرلى ەسكىلىكتى، ياكي ءجاندiكتi شاعىلىستىرساڭ تۇڭعىش گيبريد ەكەۋىنىڭ ءبىر ۇقساپ تۋادى، ەكىنشىسىنىڭ بەلگىلەرى كورىنبەيدى — دەدى مەندەل.
كورىنگەن بەلگى — باسىم كورىنبەي قالعان بەلگىسى. ەكىنشى رەت شاعىلىستىرۋدا ەكى بولىنگەن ەكەۋى دە كورىنەدى ت. ت.
مىنە، مەندەلدىڭ وسى زاڭىنا «سۇيەنىپ» پروفەسسور اۆە بۇكىل شىعىس حالىقتارىنىڭ «تۇقىمداس» ەكەنىن تاپقان. مەندەل تاجىريبەسىن اياعىنان باسىنا قاراي جۇرگىزىپ، نەشە ءتۇرلى بۋىن مەن رۋلارعا، ۇلتتارعا، تاپتارعا ءبولىنىپ كەتكەن شىعىس حالىقتارىن جاپون ۇلتىنان تۇرادى، ءبارىن جاراتقان جاپون ۇلتى ەكەن قيسىن اشقان.
ءبىراق مۋتاسيا زاڭى بويىنشا قانداي نارسەنى بولسا دا قورشاعان ورتا وزگەرتىپ جىبەردى.
مىسالى: «Klebs ۋەگوپيكا chamaedrsis» ەسىمىنىڭ داعدىلى ەسەتىن جەرىنەن الىپ، سۋىق، جارىق، ساۋلەسى مول جەرگە اكەپ كىرگەندە، ونىڭ گۇل شىعاتىن جەرىنە جاپىراق شىققان.
«Vanessa levana» دەگەن كوبەلەك كوكتەم ۋاقىتىندا ۇشىپ جۇرەدى، «Vanessa prossa» دەگەن كوبەلەك جازدا ۇشىپ جۇرەدى ءبىرىنشىسى سارى بولادى، ەكىنشىسى قارا قوڭىر بولادى.
ۆەيسماننىڭ بايقاۋى بويىنشا، شىنىندا بۇل ەكى كوبەلەك ءبىر كوبەلەك ەكەن، تەك تەمپەراتۋرانىڭ اسەرىنەن جىلدىڭ ەكى مەزگىلىندە ءتۇسىن وزگەرتەدى ەكەن.
قامبالا دەگەن بالىق بىلاي ءومىر سۇرەدى. بۇل بالىق جاس ۋاقىتىندا سۋدا ءجۇزىپ جۇرەدى دە، بەلگىلى ءبىر جاسقا كەلگەندە سۋدىڭ تۇبىنە جۇزەتىن، سول جامباسىمەن قيمىلداماي جاتىپ الادى دا، قوزعالماي وسىلاي ءومىر سۇرەدى. وسى ۋاقىتتا بالىقتىڭ سول كوزى وڭ جاعىنا ءتۇسىپ كەتەدى. ءسويتىپ بالىقتىڭ ەكى كوزى دە وڭ جاعىندا بولادى دا، سول جاعىندا كوز قالمايدى. مۇنىمەن قاتار قاراڭعى جاقتاعى بەتىندە پيگمەنت بولمايدى.
كەننينگەن تاجىريبە جاساپ، وسى بالىقتاردى جابىق اكۆاريۋمنىڭ ىشىنە سالعان. تەك اكۆاريۋمنىڭ ءتۇپ جاعى اينەك، بۇل اينەكتەن جارىق تۇسەدى، سوندا جارىق تۇسكەن بالىقتىڭ باۋىرىنا قوڭىر پيگمەنت پايدا بولعان.
اۋا رايى مالدىڭ جۇرەگىنىڭ ۇزىندىعىنا، قالىڭدىعىنا كوپ اسەرىن تيگىزەدى.
جەر استىنداعى سۋلاردا ءومىر سۇرگەن پروتەر دەگەن جاندىك جۇرگەن جەرىندە جارىق ساۋلەنىڭ جوقتىعىنان كوزى كورمەيدى. ءبىراق ونى كاممەرەر جارىققا ۇستاپ اسىراعاندا كوزى كورە باستاعان ەكەن. مىنە، مۋتاسيا زاڭى وسى. وسكەن ورتا، جاعدايلاردىڭ جاندىگىنە تيگىزەتىن اسەرى وسىلاي بولادى.
پروفەسسور اۆە وسى وسكەن ورتانىڭ اسەرى بۇكىل شىعىس حالىقتارىن وزدەرىنە جاراتقان سامۋراي ۇلتىنان تىپتەن قاشىقتاتىپ، وزگەرتىپ جىبەردى دەپ قيسىن شىعاردى. پروفەسسور اۆەنىڭ بۇل «قيسىندارىنان» قانداي قورىتىندى شىعاتىنى وزىنەن-وزى بەلگىلى.
ەگەر دە بارلىق حالىقتىڭ شىققان جەرى جاپون ۇلتى بولسا، وندا جاپونيا بارلىعىنا قۇداي بولىپ ەسەپتەلەدى. بارلىق حالىق جاپوننان تاراسا، ولار ءسوزسىز جاپون قول استىنا قاراۋى كەرەك. ەگەر ول حالىقتار ءقازىر وزگەرىپ، قۇدايىن تانىماي كەتسە، وندا سوعىس اركىلى تانىتۋ كەرەك. بۇعان پروفەسسوردىڭ «قاندى قانجار» گازەتىندە جوعارعى ماقالاسى. مىنە، پروفەسسور اۆە وسىنداي ادام ەدى.
مومودزو پوليسيا باسقارماسىنا كىردى. قالاي جۇرەگىن بىلمەي اڭقايىپ تۇر ەدى سارت ەتىپ اشىلىپ، باعاناعى جولدا كورگەن كەمپىر ىشكە قۇلاپ ءتۇستى. سيرەك مۇرتتى كىشكەنتاي عانا، تىعىرشىقتاي پوليسەيسكيي كەمپىردى تۇيگىشتەپ، يتەرىپ جوعارى الا جونەلدى.
مومودزو ورنىنان قيمىلداماي قالدى. ءسال قيمىلداسا تىعىرشىقتاي پوليسەيسكيي ارتىنا جالت قاراپ، كورىپ قالىپ، مۇنى دا قوسىپ ايداپ اكەتەتىندەي بولدى.
كەمپىردى الىپ كەتىپ قالدى. ءبىراق قورقىنىش مۇنىڭ جۇرەگىن سۋىلداتتى. ەش جازىقسىز كەتىپ بارا جاتقان كەمپىردى قاماپ قويدى، ال بالەگە ءوزى ۇرىنىپ جۇرگەن مومودزونى قاماپ قويۋ قيىن با؟ مومودزو پوليسيا باسقارماسىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن سەزبەي دە قالدى.
ءبىر كوشە اينالعان سوڭ باعاناعى قۋانىشى ەسىنە ءتۇسىپ، قوبالجىپ ءبىراز تۇردى. ءبىراق قالايدا پوليسياعا قاراي باسقىسى كەلمەدى. بارماۋىنا سەبەپتەر ىزدەدى. «ونى ايتقانىما ماعان ەشتەڭە بەرمەس. ەڭ بولماسا تاۋىپ بەرگەنگە سىيلىق بەرەدى دەپ بايگە جاريالايتىن شىعار؟ ودان دا كۇتە تۇرۋىم كەرەك...»
مومودزو جاي ءجۇرىپ كەلە جاتتى. «مەن ايتسام ەرتەڭ پروفەسسور كۋۆياسي — ساعان كىم ايتتى دەپ گەنەرالدى قىسسا، ول قورىققاننان مەنى ايتىپ قويسا نە بولار ەدى. مەنى جويىپ جىبەرەر ەدى..» ءمومودزونىڭ توبە شاشى تىك تۇردى. ءسويتتى دە ءوزىنىڭ قورىققانىنان ءوزى ۇيالدى... «وي، بۇل قورىققاندىق ەمەس، اشەيىن دوس ادام بولعان سوڭ ۇيات بولادى دا» — دەپ ءوزىن-وزى اقتادى.
«پوليسياعا ايتقاننان كەلەر پايدا بولماس، ودان دا پروفەسسورمەن ورتاق بولىپ، تابىسىن بولسەك قايتەدى؟»
ءبىراق پوليسيا دەسە قاماۋ ەسىنە ءتۇسىپ، پروفەسسور دەسە باعاناعى كورگەن ۋاقيعاسى ەسىنە ءتۇسىپ، ەش نارسەگە بەتتەتپەي قويدى.
مومودزو جول تاپتى: قارىنداسىممەن اقىلداسايىن دەپ تۇرا جۇگىردى. ءوزى دە اناداعى ۋاقيعادان كەيىن ولاي قاراي قادام باسا الماي، بارۋعا جەلەۋ تابا الماي ءجۇر ەدى. تىپتەن جاقسى بولدى.
You Might Also Like
-
ۇستىمىزدەگى جىلى ءبىز قازاقستان قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ قابىلدانۋىنىڭ 26 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. قازاقستاننىڭ قولدانىستاعى كونستيتۋسياسى 1995 جىلى 30 تامىزدا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمدا...
