موڭعولياداعى قازاقتار

موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ تاريحي جاعدايى

موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى XVIII عاسىردىڭ باس كەزىنەن باستاپ التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەي بەتىنە قونىستانادى. قازاقتار ىشىندە رۋلىق-اكىمشىلىك جۇيە ساقتالىپ، جانتەكەي، شەرۋشى، قاراقاس رۋلارىنا ءوز رۋباسىلارى بيلىك ەتىپ، قازاقتاردىڭ ءبىرتۇتاس اكىمشىلىك جۇيەسىن قۇرادى. 1905 جىلى التاي ايماعى دەگەن اتپەن جاڭا اكىمشىلىك بىرلىگى قۇرىلعان سوڭ، التاي تاۋىنىڭ كۇنگەي، تەرىسكەي بەتىندەگى قازاقتار جاپپاي وعان باعىناتىن بولعان. ءسويتىپ، بۇل ولكە قازاقتارىنا ءوز ىقپالىن تولىق، جۇرگىزۋدى ويلاعان مانجۇر-سين ۇكىمەتى قازاقتاردى ءبىر ولكەگە جيناۋعا ارەكەت ەتىپ، التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەن بەتىندەگى قازاقتاردى كۇنگەي بەتىنە كوشىرىپ اسىرۋعا ارەكەت جاساعانىمەن مۇنىسى ىسكە اسپادى. مانجۇر-سين ۇكىمەتىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىنا باتىل قارسى تۇرىپ، مەكەندەرىنەن ىرگە اۋدارماي قالۋى قوبدا قازاقتارى تاريحىنداعى ءىرى تاريحي وقيعالاردىڭ باسى بولدى. قوبدا بەتىندەگى قازاقتار سول جىلداردان باستاپ ءبىرشاما ۋاقىت بەرەكەلى ءومىر ءسۇردى. سول ءداۋىردى ءۇ. اقىت قاجى «الشاڭداپ ازعانتاي جىل كەندىك كورگەن»، «ءبىر-بىر ءۇي، ءبىر-بىر اۋىل بولىپ»، «تولىقسىپ باق-داۋلەتكە تولدى» دەپ سيپاتتاپ، ونان كەيىن حالىقتىڭ بەيبىت ءومىرى بۇزىلعانىن ايتادى. ءدال سول كەزدە، بۇرىنعى مانجۇر-سين يمپەرياسىنىڭ باتىستاعى تىرەگى قوبدا ءوڭىرى كىمنىڭ يەلىگىندە بولۋى وتە كۇردەلى ماسەلەگە اينالدى. مانجۇر-سين يمەرياسىنىڭ كۇيرەۋى رەسەي ءۇشىن اسا ۇتىمدى بولىپ، ول سىرتقى موڭعولياداعى تاۋەلسىزدىك جاريالاۋىنا جاردەمدەستى. 1911 جىلى تامىزدىڭ 20- سىندا قوبدا بەكىنىسىندە قالعان مانجۇردىڭ 1400 اسكەرىن بوعدا حان اسكەرى جويىپ، ازات ەتتى. ۆۋرحان شاحيدي «پاتشالىق رەسەي موڭعوليانى، قوبدا جانە التايدى شەڭگەلىنە ءتۇسىرۋ ماقساتىمەن موڭعوليانى تاۋەلسىزدىك الۋعا جەلىكتىردى جانە ونى قولداپ قولپاشتادى» دەيدى.

موڭعولياداعى قازاقتار التاي، قوبدا وڭىرىندەگى حالىقارالىق شيەلەنىستى جاعداي ءبىرشاما سايابىرلاعان شاقتا قوبدا قازاقتارى «جالاما ايداعان» دەگەن اۋىر وقيعاعا دۋشار بولادى. بۇل وقيعانىڭ باستالۋىنا قازاقتىڭ ءوز اراسىنداعى الاۋىزدىڭ، ىنتىماقسىزدىق، باقتالاستىق تارتىس ۇلكەن كەسىرىن تيگىزدى. بۇرىندارى موڭعوليا جەرىنە ءتورت مارتە كەلگەن دامبييجانسان التاي بەتىندەگى قازاقتاردىڭ قوبدا بەتىندەگى اعايىندارىمەن قوسىلىپ، بۇكىل ورتالىق ازيانى قامتىعان ساياسي الاساپىراندا ۇلكەن كۇش پەن دەربەستىككە جەتۋىنە جول بەرمەۋ ءۇشىن قازاقتاردى موڭعول جۇرتىنىڭ ىشىنە قاراي ماجبۇرلىكپەن قونىستاندىرىپ، بىتىراتۋ ساياساتىن اسكەري زومبىلىقپەن جۇزەگە اسىرعان. قازاقتاردى ءوز جۇرتىنان 300-350 شاقىرىمعا مال-مۇلكىمەن ايداپ، اسا قاتىگەز، قانىشەر ارەكەتتەرگە بارىپ، قازاقتاردىڭ ۇرەيىن العان. وسى تۇستا قازاقتىڭ باس بىرىكتىرەتىن ەل اعالارى دۇنيەدەن وزىپ، ەل باسى بىرىكپەي قالادى. موڭعولياداعى قازاقتار دوربەتتەر ورتاسىنا قازاقتاردى ايداپ اپارعان ونىن جەندەتتەرى قازاقتاردى بۋددا دىنىنە كۇشتەپ ەنگىزۋ، اسكەري باسىبايلىققا پايدالانۋدى كوزدەيدى. الايدا. قازاقتاردىڭ تويتارىسىنا تاپ بولىپ، «قازاقتار ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە بۇرعىستاي جاعاسىندا جاۋدىڭ 33 اسكەرىن جايراتىپ، 300 اۋىل ءۇي، مال-مۇلكىن الىپ، بوحمەرون وزەنى ورلەپ كوشىپ، رەسەي جەرى قوساعاشكا باردى». جالامادان ازات بولعان قازاقتار تۋۆا جەرى ارقىلى قوساعاشقا ءوتىپ. ونداعى قانداستارىن پانالاپ، كەيىندەرى 1913 جىلى مەملەكەتارالىق كەلىسىم بويىنشا كەرى قانتارىلادى. قوبدا قازاقتارى وسى تۇستا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي جاعىنان ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىراعان. قازاقتاردىڭ ءبىراز بولىگى تۋۆالار مەن التايلىقتار اراسىندا قالىپ قونعاندىعى تۋرالى اۋىزەكى دەرەكتەر بار. «ورىكتى كول كوتەرىلىسى» ولكە قازاقتارىنىڭ ەرلىگىن پاش ەتكەن ۇلى تاريحي وقيعا، ەڭ العاشقى ۇيىمداسقان قيمىلىنىڭ جەڭىستى ناتيجەسى بولدى. 1913-1915 جىلدار ارالىعىندا قوبدا بەتىنىن ەجەلگى تۇرعىن قازاقتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى مەكەنىنە قايتا ورالدى. 1913 جىلى شىلدەدە قوبدا قازاقتارىنىڭ وكىلدەرى موڭعولدىڭ جاڭا بيلەۋشىسى بوعدا حانعا حات جولداپ، سىرتقى موڭعوليا قۇرامىنا كىرۋگە دايىن ەكەنىن مالىمدەدى. ۇسىنىس سول كۇيىندە تولىعىمەن قابىلداندى جانە وعان موڭعولياداعى قازاقتار سىرتقى مونعوليانىڭ رەسەي ىقپالىندا بولىپ سەبەپ بولدى. سونىمەن قاتار، 1914 جىلعى قىركۇيەكتىڭ 8-ىنەن 1915 جىلعى ماۋسىمنىڭ 7-ىنە دەيىنگى رەسەي، جۇڭگو مەملەكەتى، سىرتقى مونعوليا اراسىنداعى كەلىسسوزدە موڭعولدار تاراپىنان كىرگىزىلگەن جوبادا «…قوبدا قازاقتارى مەكەندەگەن… جەرلەر موڭعوليا شەكاراسىنا سىيىسادى» دەپ بەلگىلەيدى. اتالمىش حياگت كەلىسىمشارتىندا سىرتقى مونعوليا دەگەن ۇعىمعا 1.5 ملن شارشى شاقىرىم اۋماق، 600-700 مىڭ ادام قامتىلدى. ءسويتىپ 1911-1921 جىلدار ارالىعىندا قوبدا بەتىندەگى قازاقتار سىرتقى موڭعوليا قۇرامىندا قالعانىمەن، ساياسي تۇرعىدان بەيتاراپ بولىپ، ءىس جۇزىندە ءوزىن-وزى بيلەدى. اسا اۋمالى-توكپەلى وسى داۋىردە قازاق اتقامىنەرلەرى ءاربىر وقيعاعا ءقوز تىگىپ، وزىنشە قورىتىندى جاساپ، ۇلتتىق رۋلىق بيلىكتەن ايىرىلماۋعا تىرىستى. موڭعولياداعى قازاقتار 1921 جىلى موڭعوليانىڭ باتىسىنا قازان توڭكەرىسىنەن سوققى العان باكيچ، موڭعولياداعى قازاقتار سوكولنيسكيي، كازانسيەۆ، كانگورودوۆ باستاعان ان گۆاردياشىلاردىڭ 2000- 2500 اسكەرى كەلسە، سوڭىنان قىزىل ارميا قولى قۋا كەلىپ، قازاقتار تۇرعان ولكەنى شايقاس الاڭىنا اينالدىردى. ك. ك. بايقالوۆ. س. حاسبااتار باستاعان قىزىل اسكەرلەر كايگورودوۆ باستاعان اقتارمەن 1921 جىلى تامىز ايىندا بايان-ولگييدىڭ ساقساي دەگەن جەرىندە كەزدەسىپ، ۇزاق شايقاسادى. موڭعولياداعى قازاقتار «التاي 7 ۇراڭقاي اۋدانىنىن بادراح دەگەن اكىمى، كازاقتىڭ 12 اباق كەرەيىن بيلەگەن دەربەتحان دەگەن اكىمى قىزىلداردىڭ قولباسى مەن موڭعول وكىمەتىنەن باتىس ولكەگە جىبەرىلگەن وكىل حاسبااتارعا كەلىپ، قازاق حالقىنىڭ جايىن باياندادى. سىرتقى موڭعوليادا جەڭگەن ريەۆوليۋسياشىلداردى ءوز ىقتيارىمەن مويىنداپ، ولاردىڭ بتلىك قۇرامىنا كىرىپ، ءبىر وكىمەتتە بولۋعا كەلىسىم جاساپ، مالىمەت قالدىردى» دەپ جازادى وقيعانىڭ كۋاگەرى س. دامبادورج. ك. ك. موڭعولياداعى قازاقتار بايكالوۆتىڭ وتريادى قورشاۋدا اۋىر جاعدايدا كۇن كەشىپ، قوساعاشقا قازاقتاردى بىرنەشە رەت ەلشىلىككە جىبەرىپ، سولاردىڭ ارقاسىندا قىزىل ارميانىڭ 21 -ديۆيزياسىنىڭ يساكوۆ، فرولوۆتار باسقارعان 185- جانە 55-پولك اسكەرلەرى كومەككە كەلىپ، وقيعا اقتاردىڭ جەڭىلۋىمەن اياقتالادى.

قوبدا قازاقتارى بۇل وقيعاعا باسىنان اياعىنا دەيىن بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ قاتىستى. شەرۋشى ۇكىردايى س. دەربەتحان باستاعان توپ قىزىلداردى تياناق ەتۋدى ءجون كورسە، اقتاردىڭ قۇرامىندا دا قازاقتار بولعان. «توپ ورتاسىندا سارى جانە كۇلگىن تىماقتىلار كەتىپ بارادى، ولاردىڭ ىشىندە موڭعول جانە قىرعىزدار (قازاقتار) بار، بۇل ونان-مۇنان جيناقتالعان بانديتتەردەن قۇرالعان ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى جۇزدىگى» دەيدى. بۇل وقيعاعا قازاقتاردىڭ بەلسەندى قاتىسۋى ناتيجەسىندە ولار مەكەندەپ وتىرعان جەرلەردە ءىرى اسكەري قاقتىعىس تەز اياقتالىپ، ەل تىنىشتىق الىپ، بەيبىت ءومىر ورنادى.

1921 جىلى سىرتقى موڭعوليادا جاڭا وكىمەت قۇرىلىپ، اقتار مەن گوميندان اسكەرىنەن تازارتىلدى. 1922 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا موڭعول حالىق وكىمەتىنىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى باس ءمينيسترىنىڭ بوعدا حانعا جولداعان حاتىندا «…قازاقتىڭ شەرۋشى رۋىنىڭ گۇڭى قىلاڭ، سۇگىرباي، قيۋباي باستاعان ءۇش حوشۋىن، بوتاقارا رۋىنىڭ «ەرجۇرەك» گۇنى اقتىشقان، كوشاق رۋىنىڭ باسشىسى اكماديلەر — ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا كۇمانسىز ەرىپ، ادال قىزمەت ەتەتىن سەنىمىن ءبىلدىرىپ، ءارقايسىسى سۇمىن، ءتۇتىن سانىن انىقتاپ كەلتىردى» دەلىنگەن. وسى كەزدە قازاقتاردىڭ جاڭا اكىمشىلىك قۇرىلىمى بۇرىنعى رۋلىق نەگىزدە ۇيىمداستىرىلىپ، ولار شەرۋشى، بوتاقارا، قوشاق حوشۋىندارعا توپتاستىرىلدى. 1923 جىلى قوبدا وڭىرىندەگى بارلىق، قازاقتى شۇبارايعىر، شەرۋشى دەگەن حوشۋىنعا ءبولىپ ۇيىمداستىردى. موڭعولياداعى قازاقتار 1924 جىلى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ (محر) مەملەكەتتىك العاشكى قۇرىلتايىنا قازاقتان ت. ءداۋىتباي. يبراگيم، قاناپيا قاتارلى ءۇش وكىل قاتىسىپ، جاڭا مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن قالاسىپ، مەملەكەت ىسىندە ءوز كابىلەتتەرىن بايقاتۋمەن قاتار، جالپى موڭعول حالقى الدىندا قوبدا وڭىرىندە قونىستانعان قازاق ۇلتى وكىلدەرىنىڭ بەت-بەينەسىن كورسەتىپ بەردى. ولار كومينتەرن وكىلى ت. رىسقۇلوۆپەن پىكىرلەسىپ، كەڭەسىن تىڭداپ قايتادى.

موڭعول ءمينيسترى ل. ەلديەۆ-وچيردىڭ 1930 جىلى جاساعان بايانداماسىندا «قازاقتار — 12 كەرەي رۋىنان تۇراتىن وزدەرىنىڭ ەل باسقارۋ جۇيەسى بار حالىق، بۇلاردا 74 651 ادام بار. سونىڭ 55 451ء-ى اكىمشىلىك جۇيەگە قامتىلعان. ولاردىڭ 11 600 ادامى اكىمشىلىك جۇيەگە قامتىلماعان. بايقادام حوشۋىنىنىڭ ادامدارى التايدىن كۇنگەي بەتىندەگى اعايىندارىن پانالاپ نەگە ۇركىپ كەتتى دەگەنگە كەلسەك، سول ەلدىڭ باسشىسى بايقادامدى ۇستاپ اباقتىعا جاپقانىنا حالىق وتە نارازى بولعان كورىنەدى. بۇل ماسەلەنى دۇرىس شەشۋ ءۇشىن ايماقتىڭ (قوبدا) اكىمشىلىك، شارۋاشىلىق جايىن قايتا قاراپ، بىرنەشە ماسەلەنى تەز ارادا شەشۋ كەرەك» دەيدى. موڭعولياداعى قازاقتار 1937 جىلدان باستاپ قازاقتار اراسىنان ۇستالاتىن ادامدار ءتىزىمى جاسالادى. وعان رۋباسى، باي، مولدا، بي، زيالىلار، ۇكىمەت بەلسەندىلەرى جانە ت. ب. قامتىلىپ، قازاققا تىم قاتال تيىسكەنىن سوڭعى كەزدە زەرتتەۋ جاساعان موڭعول عالىمدارى دا مويىنداپ وتىر. 1937-1938 جىلدارى ساياسي جالامەن قانشا قازاق قۇربان بولعانى جايلى دەرەكتەر تولىق ەمەس، ءتىزىم جاسالماي كەلەدى. X. زاردىحاننىڭ مالىمدەۋىنشە ساياسي جالعان جالامەن 3270 قازاق، جازالانعان، 4300 وتباسى 21 000 قازاقتان 2000-دايى X. چويبالساننىڭ بۇيرىعىمەن اتىلعان.

قازاقتار اراسىنداعى حوشۋىندار سانى ەكىدەن بەسكە دەيىن جەتتى (شەرۋشى، قوشاق، بوتاقارا، شۇبارايعىر، بايقادام). 1930 جىلى «محر-دىڭ اۋماقتىڭ جاڭا اكىمشىلىك ءبولىنىسى تۋرالى زاڭ بەكىتىلدى. قازاقتىڭ شەرۋشى، بوتاقارا، شۇبارايعىر، قوشاق، بايقادام حوشۋىندارىن ۇشكە ءبولىپ، شەرۋشى حوشۋىنىنان — باقات، قۇرمان، ساڭىراۋ، شۇبارايعىر حوشۋىنىنان — بوتاقارا، شۇبارايعىر، قوشاق سۇمىنى قۇرىلىپ، باسقادام حوشۋىنى سۇمىنسىز «حورين» (جيىرما) ءتۇتىن بولدى. محر وكىمەتىنىڭ 1931 جىلعى 13 ناۋرىزداعى قاۋلىسى بويىنشا كازاق اكىمشىلىك بىرلىكتەرى توتەنشە قۇقىققا تە بولىپ، ولاردىڭ ءماجىلىسىنىڭ شەشىمىن مەملەكەتتىك ۇلى، كىشى قۇرىلتايلار، كىشى ءماجىلىس باسقارمالارى عانا قۋاتسىز ەتە الاتىنى زاڭ جۇزىندە كورسەتىلدى.

موڭعولياداعى باسقارمالارى موڭعولياداعى قازاق ۇلتىنىڭ ماسەلەسىن 1938 جىلى ەكى قايتا سارالادى. جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورناتۋ، ءوندىرىس، ساۋدا ورنىن قۇرۋ، حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن مادەنتەتىن ارتتىرۋعا ارنالعان شارالار بەلگىلەنگەنىمەن، ناقتى وڭ ناتيجە بولمادى. 1938 جىلدان قازاقتىڭ اكىمشىلىگىن رۋ اتىمەن ەمەس، جەر-سۋ اتىمەن اتاۋعا شەشىم قابىلداندى. قازاقتار حۋجيرت (قۇجىرت)، ساگاانگول (اققول)، دەلۇۇن (دەلۋىن)، تولبو (تۇلبا)، ۋلاانحۋس (ۇلانقۇس). ساگااننۋۋر (ءاققول)، باياننۋۋر (باينۇر)، ساگساي (ساقساي) جانە ت. ب. جەر-سۋ اتىمەن اتالعان اكىمشىلىك بىرلىكتەرگە ءبولىندى. بۇل قازاقتىڭ قانداستىق-رۋلىق بىرلىگىن ىدىراتىپ، ۇلتتىق سەزىم، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر، ۇلتتىق مىنەزىنە كەرى اسەر ەتىپ، ماڭگۇرتتەر كوبەيىپ، سوراقى جات كورىنىستەر بوي كورسەتۋىنىڭ باسى بولدى.