InfoHub Logo

سين يمپەرياسىنىڭ ساياساتى شيحۋاندي ەجەلگى جۇڭگو پاتشالىقتارىن بىرىكتىرۋمەن شەكتەلىپ قويماي، ول ەندى سولتۇستىككە دە، وڭتۇستىككە دە شابۋىل ۇيىمداستىرۋدى جالعاستىردى. باسقىنشىلىق سوعىستار مەن جات جەرلىك يەلىكتەردى وتارلاۋ — سين ءشيحۋان-ديدىڭ بۇكىل سىرتقى ساياساتىنىڭ وزەگى بولدى. سين يمپەرياسى بەلسەندى سىرتقى ساياساتقا كوشۋگە، تەك ىشكى جاعدايدى نىعايتقاننان كەيىن، ياعني مەملەكەت بىرىككەننەن كەيىن التى جىل وتكەن سوڭ عانا، مۇمكىندىك الدى.

سين يمپەرياسىنىڭ سوعىس قيمىلدارى نەگىزىنەن، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىكتەگى ەكى باعىتتا ءجۇردى. سولتۇستىكتەگى جاۋىنگەر سيۋننۋ (عۇندار) تايپالارىنا قارسى جۇرگىزگەن سوعىستار قورعانىستىق سيپاتتا بولدى. سونىمەن بىرگە، بۇل سولتۇستىك باعىتتاعى سوعىستار، يمپەريانىڭ سولتۇستىك شەكارالارىن نىعايتۋ جانە بۇرىن ايىرىلىپ قالعان تەرريتوريالاردى قايتارىپ الۋ ماقساتىن عانا كوزدەدى. ال، وڭتۇستىكتەگى اسكەري قيمىلدار باسقىنشىلىق سيپاتتا بولدى. سين يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشى توپتارى — باي قۇل يەلەنۋشىلەر، سين اۋلەتىنىڭ اقسۇيەكتەرى، جوعارعى اكىمشىلىك توپتار مەن ءىرى ساۋداگەرلەردى وڭتۇستىكتىڭ كوپكە بەلگىلى بايلىعى قىزىقتىرعان ەدى. الايدا، سين شيحۋان-دي سوعىستى وڭتۇستىكتىڭ بايلىعىنا قىزىققاننان عانا جۇرگىزگەن جوق. ونىڭ ماقساتى جاۋلاپ الىنعان تەرريتوريالاردىڭ ءبىر بولىگىن يمپەاراتور مەنشىگىنە اينالدىرۋ ەدى. بۇل باسىپ الىنعان جاڭا جەرلەرگە يمپەراتور ءار ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر بەرۋ ارقىلى حالىقتى قونىستاندىرىپ وتىرعان. جاڭا تەرريتوريالاردى بۇنداي جولمەن يگەرۋ، يمپەراتور مەنشىگىندەگى جەرلەردىڭ كولەمىن ۇلعايتتى. ال بۇل مەملەكەت ءۇشىن دە، ونىن ىشىندەگى دەسپوتتىق جوعارى بيلىكتىڭ كۇشەيۋىنە دە اسەرىن تيگىزدى. سولتۇستىكتەگى سوعىستار، ۇلى جۇڭگو قابىرعاسىنىڭ سالىنا باستاۋى. ب.ز.د. ءىىى-شى عاسىر اياعىندا، قىتايدىڭ سولتۇستىگىن مەكەندەگەن كوپتەگەن، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان تايپالار اراسىندا تۋىسقان رۋلاردان قۇرالعان ءىرى وداق سيۋننۋ تايپالارى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. ولار بۇل كەزدە العاشقى رۋلىق قاۋىمدىق قاتىناستاردىڭ ىدىراۋى كەزەڭىندە ءومىر ءسۇردى. سيۋننۋ تايپالارىنىڭ وداعى، ونىڭ كوسەمى ءشانيۋدىڭ باسقارۋىمەن كورشىلەس دۋنحۋ، لينحۋ، لوفان تايپالارىنا جانە قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى سين جانە چجاو پاتشالىقتارىنا ۇزدىكسىز شابۋىلدار جاساعان. قىتايدىڭ باي پاتشالىقتارى سيۋننۋ تايپالارىن ءاردايىم قىزىقتىرعان. چجانگو داۋىرىندە ءوزارا باقتالاستىق سوعىستاردى پايدالانىپ، سيۋننۋ تايپالارى سين، چجاو، يان پاتشالىقتارىنا ءجيى شابۋىلدار جاساپ تۇرعانى بەلگىلى. چجانگو ءداۋىرىنىڭ اياعىندا بۇل تايپالار چجاو پاتشالىعىنىڭ حۋانحە سالاسىنداعى سزيۋيۋان جەرلەرىن باسىپ الادى. يمپەريا قۇرىلۋىنىڭ العاشقى جىلدارىندا سولتۇستىك شەكاراداعى سوعىستار توقتامايدى. بۇل شابۋىلداردىڭ دا باستى ماقساتى سول -توناۋشىلىق بولدى.

مەملەكەت ىشىندەگى جاعدايدىڭ رەتتەلۋى

سين شيحۋان-ديگە، ەندى، قورعانىس قيمىلدارىنان باسقىنشىلىق ساياساتقا كوشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ب.ز.د. 215ء-شى جىلى ول مىڭ تياڭ قولباسشىلىق ەتكەن 300 مىڭداي اسكەرىن سولتۇستىككە جىبەرەدى. ب.ز.د. 214ء-شى جىلى سين اسكەرلەرى سيۋننۋ تايپالارىن جەڭىپ، سولتۇستىكتەگى گاوسيۋە، ينشان جانە بەيسزيا جەرلەرىن قايتارىپ الادى. سين يمپەريسىنىڭ ساياساتى ءسويتىپ ەكى جىلدىق سوعىس ناتيجەسىندە سين يمپەرياسى ءوزىنىڭ قۇرامىنا ۇزىندىعى 400 كم-گە جۋىق تەرريتوريانى قوسىپ الادى. ەندىگى جەردە، سين شيحۋان-دي، ەلدىڭ سولتۇستىك اۋداندارىن كورشىلەس كوشپەلى تايپالاردىڭ جاۋىنگەر اتتى اسكەرلەرىنىڭ شابۋىلىنان قورعاۋ ءۇشىن، ەلدىڭ بۇكىل سولتۇستىك شەكاراسىن قامتيتىن قورعانىس قابىرعاسىن سالۋدى ۇيعارادى. چجانگو داۋىرىندە سين، چجاو جانە يان پاتشالىقتارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ سولتۇستىكتەگى كوپشەندىلەردەن ءبولىپ تۇرعان قورعانىس قابىرعالارى بولعاندىقتان، ەندى سين يمپەرياسىنىڭ قورعانىس قابىرعاسىن سالۋ قۇرىلىسى ەداۋىر جەڭىلدەتىلگەن ەدى. سين شيحۋان-دي تۇسىندا، بۇل قابىرعالاردىڭ بارلىعى قايتا جوندەلىپ، كەڭەيتىلدى، ءارى ءوزارا جالعاستىرىلىپ، ۇزىندىعى 10 مىڭ ليدەن استام ءبىرتۇتاس ءتۇزۋ قورعانىس قابىرعاسىنا اينالدى. بۇل اتاقتى ۇلى جۇڭگو قابىرعاسىنىڭ قۇرىلىسى ەدى. ونى قىتايلىقتار وزدەرىنشە «ۋانلي چاڭچەن» ياعني «ۇزىندىعى 10 مىڭ لي قابىرعا» دەپ اتادى.

بۇل ۇلى قۇرىلىستىڭ سالىنۋى، ب.ز.د.215ء-شى جىلى ياعني، سولتۇستىككە مىڭ تيان باستاعان 300 مىڭدىق اسكەر كەلگەن كەزدە باستالادى. قابىرعا قۇرىلىسىندا اسكەرلەرمەن قاتار، ون مىڭداعان قىلمىسى ءۇشىن ايىپتالعاندار، مەملەكەت قۇلدارى جانە ەڭبەكپەن وتەۋ مىندەتكەرلىگىندەگى ءتۇرلى ادامدار ەڭبەك ەتتى. ب.ز.د. 213ء-شى جىلدىڭ اياعىندا ۇلى جۇڭگو قابىرعاسىنىڭ قۇرىلىسى نەگىزىنەن اياقتالدى. ول سين استاناسىنىڭ باتىسىندا ورنالاسقان لينتاۋدان باستالىپ، سولتۇستىككە قاراي يۋيچجۋنعا دەيىن تىك، ءتۇزۋ باعىتتا ءجۇردى، ودان كەيىن سولتۇستىك-شىعىسقا بۇرىلىپ، سزيۋيۋانعا دەيىن سوزىلدى. گاوسيۋەدەن باستالىپ، شىعىسقا قاراي سزيۋيۋان، يۋنچجۋن، يانمىن جانە دايسزيۋن ارقىلى بۇرىنعى چجاو پاتشالىعىنىڭ جاڭارتىلعان قابىرعاسى ءوتتى: ال ودان ءارى، سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي، قازىرگى دۋشيكوۋعا دەيىن، قايتادان جاڭا قابىرعا سالىندى. ال دۋشيكوۋدان ارى قاراي بۇرىنعى يان پاتشالىعىنىڭ قورعانىس قابىرعاسى سوزىلدى. ول سين مەملەكەتىنىڭ بەس وكرۋگىن: شانگۋ، يۋييان، يۋبەيپين، لياوسي جانە لياودۋن تەرريتوريالارىن قورعاپ تۇردى. ءسويتىپ، ۇلى جۇڭگو قابىرعاسى قىتايدىڭ الىستاعى سولتۇستىك شەكارالارىنان باستاپ (قازىرگى گانسۋ پروۆينسياسى) شىعىستاعى شەكارالارعا دەيىن (كازىرگى كحدر-مەن شەكارالاس داتۋن وزەنىنە دەيىن) 1400 ميلگە سوزىلدى.

ەگەر عالىمداردىڭ ءاربىر جانا ۇرپاعى سين شيحۋان-ديگە تاماشا ەسكەرتكىشتەر سانالعان عىلىمي كىتاپتاردى ورتەگەنى ءۇشىن قارعىس ايتسا، ال حالىقتىڭ ەسىندە، ونىڭ وسى ۇلى قابىرعانى سالۋداعى اياۋسىز قاتالدىعى، وعان دەگەن ماڭگى ولمەستەي وشپەندىلىك ساقتالدى. قازىرگى كۇنگە دەيىن جۇڭگو حالقى وسى قۇرىلىستى سالۋ كەزىندە ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ ولگەندىگىن ەسكە الادى جانە ونىن ءاربىر تاسى ءبىر ادامنىڭ ومىرىنە پارا-پار دەيدى. مۇمكىن، سين شيحۋان-دي مەن لي سى كۇشپەن بىرىكتىرىلگەن، ۇنەمى سوعىسكا ۇيرەنىپ قالعان حالىقتىڭ نازارىن، بارلىق كۇش-قۋاتىن باسقا جۇمىسقا اۋدارۋ ماقساتىمەن وسىنداي الىپ قۇرىلىستاردى سالۋدى باستاعان بولار. مىڭداعان ادامدار قابىرعانى سالۋمەن اينالىسسا، ەكىنشى ءبىر مىنداعان ادامدار جولدار سالۋعا، كانال قازۋعا اتتاندىرىلدى.

سالىنعاننان بەرگى ەكى مىڭداعان جىلدار ىشىندە، سين شيحۋاننىڭ سالدىرعان ۇلى جۇڭگو قابىرعاسى بىرتىندەپ قيراي بەرگەن. بىرنەشە رەت ول قايتادان جوندەلگەن بولاتىن. ال مين اۋلەتىنىڭ بيلىگى كەزەڭىندە، بۇكىل قابىرعا قۇرىلىسى قايتادان سالىنىپ، ول قازىرگى كۇنگە دەيىن ساقتالىنىپ قالدى. ءبىراق مين كەزەڭىندە سالىنعان قابىرعا، سين داۋىرىندە سالىنعان قابىرعادان وڭتۇستىككە تامان ءوتتى. قازىرگى كەزدە، شەنسي پروۆينسياسىنىڭ حەنشان ۋەزىندە، سين شيحۋان كەزەڭىندەگى ۇلى جۇڭگو قابىرعاسىنىڭ ساقتالىپ كالعان بولىكتەرىن كورۋگە بولادى. الايدا، سين يمپەرياسىنا ءقاۋىپ تونەتىن جاعدايدا، ەلدىڭ ورتالىق اۋداندارىنان اسكەري بولىمدەر مەن قۇرىلىمداردى سولتۇستىك شەكاراعا كوشىرۋ ءۇشىن، اسكەري كولىكتىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىنا قولايلى، جاقسى جولدار كەرەك بولدى. ب.ز.د. 212ء-شى جىلى سين شيحۋان-دي مىڭ تيانعا ماگيسترالدىق جولدىڭ قۇرىلىسىن باستاۋعا بۇيرىق بەرەدى. ءدال سول جىلى مىڭ تياڭنىڭ مىڭداعان اسكەرى قىلمىسى ءۇشىن ايىپتالعاندار مەن مەملەكەتتىك قۇلداردىڭ كومەگىمەن سزيۋيۋاننان، ياعني ۇلى جۇڭگو قابىرعاسىنان شىعىسقا قاراي، يۋنچجۋن ارقىلى، سوسىن ودان تۋرا ونتۇستىككە، سين يمپەرياسىنىڭ استاناسىنا دەيىن جول سالدى.

سين يمپەرياسى شيحۋان سيۋننۋ تايپالارىنان قايتارىلىپ الىنعان جەرلەردەگى ۇستەمدىگىن بەكىتۋ ءۇشىن 44 اكىمشىلىك ۋەزد قۇردى. وسى جەرگە ەلدىڭ ورتالىق اۋداندارىنان جەر ايدالعانداردى اكەلىپ قونىستاندىردى. ب.ز.د. 212ء-شى جىلى 50 مىڭ جەر يگەرۋشى وتباسىلارى باتىس شەكاراداعى يۋنيان تىڭ جەرلەرىنە كوشىرىلدى. بۇل وتباسىلار مەملەكەتتىك مىندەتكەرلىكتى وتەۋدەن وڭ جىلعا بوساتىلدى. ۇلى جۇڭگو كابىرعاسىن سالۋ، شەكارالىق تەرريتوريالاردى قونىستاندىرۋ جانە سيانيانعا دەيىنگى جول ماگيسترالىن سالۋ ەلدىڭ سولتۇستىك باتىس بولىگىن ءبىرتۇتاس بەرىك كەشەنگە اينالدىردى. بۇل، يمپەريانىڭ ورتالىعىمەن بايلانىسى بار كەشەن، جاۋىنگەر سيۋننۋ تايپالارىنىڭ جولىن بوگەيتىن سەنىمدى كەدەرگى بولدى.

سين يمەرياسى شيحۋاننىڭ سىرتقى ساياساتتا جۇرگىزگەن شارالارى، ونىڭ ىشىندە سولتۇستىكتەگى ۇلى جۇڭگو قابىرعاسىنىڭ سالىنۋى، ەلدىڭ سولتۇستىك شەكاراسىن كورشىلەس سيۋننۋ تايپالارىنىڭ شابۋىلىنان قاۋىپسىزدەندىرگەن بەرىك قورعان بولدى. سونىمەن بىرگە تەك سين يمپەرياسى كەزەڭىندە عانا ەمەس، بۇل قورعان مىڭداعان جىلدار بويى قىتايدىڭ سولتۇستىك تەرريتورياسىن جاۋ شاپقىنشىلىقتارىنان قورعاپ تۇردى.

وڭتۇستىكتەگى جۇرگىزىلگەن سوعىستار

ەگەر، سين يمپەرياسىنىڭ ەلدىڭ سولتۇستىگىندەگى جۇرگىزگەن سوعىس قيمىلدارى قورعانىستىق سيپاتتا بولسا، ال، ونىڭ وڭتۇستىكگەگى جۇرگىزەن سوعىستارى باسقىنشىلىق سيپاتتا ەدى. سين يمپەرياسى وڭتۇستىكتەگى باسقىنشىلىق جاۋلاۋ سوعىستارىن، قازىرگى گۋاندۋن جانە گۋانسي پروۆينسيالارى مەن ءۇندى جۇڭگو تۇبەگىنىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا، سول زاماندا ءومىر سۇرگەن اۋلاق مەملەكەتىنىڭ يۋە تايپالارىنا قارسى جۇرگىزدى. سين شيحۋان-دي يمپەريا قۇرىلعاننان كەيىن، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ، وڭتۇستىككە قولباسشى تۋ سزيۋ باستاعان 500 مىڭدىق تۇراقتى اسكەرىن جىبەرەدى. حان داۋىرىندە قۇراستىرىلعان «حۋاينانسزى» دەرەكتەرىنە سۇيەنەتىن بولساق، بۇل ايماق سين يمپەرياسىن ءوزىنىڭ بايلىعىمەن قىزىقتىرعان. بۇل جەردە، سين يمپەرياسىنىڭ بازارلارىندا وتە جوعارى باعالاناتىن، اسا باعالى زاتتار كوپ بولعان. سونىڭ ىشىندە، قىتايلاردىڭ اسا زارۋلىككە يە كۇشتى دارىلەر جاسايتىن ءمۇيىزتۇمسىق ءمۇيىزى، ءپىل سۇيەگى، سيرەك قۇستاردىڭ اشەكەيلى قاۋىرسىندارى، مارجان تاستار جانە تاعى باسقا دا باعالى زاتتار بولعان.

سين يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتىنىڭ جاۋلاپ الۋ ارەكەتتەرى بىردەن بەس باعىتتا ءجۇردى: ءبىرىنشى — تانچەنعا، ەكىنشى — سزيۋنشان، ءۇشىنشى — پانيۋييا، ءتورتىنشى — نانيۋە، بەسىنشى — يۋيگانشۋيعا باعىتتالدى. الايدا، ب.ز.د.214ء-شى جىلى يۋە تايپالارى اۋلاك مەملەكەتىنىڭ اسكەرلەرىمەن بىرىگە وتىرىپ، تۇنگى شايقاستا سين ارمياسىن تالقانداپ، سول اسكەردىڭ قولباسشىسى تۋ سزيۋدى ولتىرەدى. ءبىراق، كوپ ۇزاماي، سين اسكەرلەرى قايتا كۇش جيناپ، نامۆەت جانە اۋلاك مەملەكەتىنىڭ سولتۇستىك بولىگىن تولىعىمەن باسىپ الادى. سين يمپەرياسىنىڭ قول استىنا ءسويتىپ، وسى كەزدە، وراسان زور تەرريتوريا قاراتىلادى. وراسان زور ايماقتى قامتىعان سين يمپەرياسىنىن ەتنيكالىق قۇرامى، ونداعى مەكەن ەتكەن حالىقتاردىڭ اينالىساتىن شارۋاشىلىعى، ءارتۇرلى ايماقتاردىڭ قوعامدىق دامۋ دەڭگەيى ءارقيلى ەدى.

---