InfoHub Logo

قولا ءداۋىرىنىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر — حالىقتاردىڭ ەجەلگى تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ تۋىندىلارى. وعان: قالاشىقتار مەن قالالار، ەجەلگى قونىستاردىڭ قالدىقتارى، وبالار، ءقابىر ۇستىنە ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەر مەن سالت- داستۇرلىك قۇرىلىستار، ادامنىڭ ەڭبەك قىزمەتىن سيپاتتايتىن ەسكەرتكىشتەر، تاسقا جانە ۇڭگىردە قاشالعان جازۋلار، تابىلعان جەكەلەگەن قازبالاردىڭ ورىندارى جاتادى. ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ەجەلگى تۇرعىندارىنىڭ جوعارعى پالەوليت داۋىرىنەن ورتاعاسىرلىق كەزەڭگە دەيىنگى ءومىرى مەن تۇرمىسىن كورسەتەدى. قولا ءداۋىرىن كەزەڭگە بولۋدە زەرتتەۋشىلەر اراسىندا ءار الۋان پىكىرلەر بار. ماسەلەن، اينالاسى دۋالدارمەن قورشالىپ سالىنعان قونىستاردىڭ سولتۇستىك قازاقستاندا كوپ كەزدەسۋى، بۇلاردىڭ قورعانىس، بەكىنىس رەتىندە سالىنعانىن، كولا ءداۋىرىنىڭ ورتا كەزىندە تايپالار اراسىندا نارازىلىق پەن قاقتىعىستاردىڭ كۇشتى بولعاندىعىن كورسەتەدى. سونداي-اق، قونىستار مەن قورىمداردان تابىلعان جەبەلەردىڭ قولا جانە سۇيەك ۇشتارى دا تايپالار اراسىندا ءجيى-جيى قاقتىعىستار بولىپ تۇرعانىن بايقاتادى. جۇزدەن اسا نىشانعا قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن، ناتيجەسىندە ەجەلگى ادامداردىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىن كورسەتەتىن كوپتەگەن كوللەكسيالار جينالدى.

قولا ءداۋىرىنىڭ زاتتىق كەشەندەرى نەگىزىندە گ.ب زدانوۆيچ قولا عاسىردىڭ الاتىن كەزەڭى مەن حرونولوگياسىن جاسادى. پەتروۆتىك مادەنيەت دەربەس ءوز الدىندا ءبولىپ قارالدى (1975) . س.يا زدانوۆيچ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى جانە كورشى وبلىس ماتەريالدارى نەگىزىندە قولا عاسىردىڭ اياق شەنىندە سارگارين مادەنيەتىن انىقتادى. م.ك حابدۋلينا زەرتتەگەن ەسكەرتكىشتەر نەگىزىندە نومادتاردىڭ ۇلى دالاسى جۇيەسىندەگى ەرتە تەمىر عاسىرى دالالىق ەسىل ءوڭىرىنىڭ مادەني — تاريحي وقيعالارىن ايقىنداپ بەردى. وبلىستا ساقتالعان قولا داۋىرىنە جاتاتىن ءىرى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر: جامبىل اۋدانىندا — كابان، ۋۆال 1؛ ەسىل اۋدانىندا — امانگەلدى 1 ، بەرليك 1، يلينكا 3، قاراتال، مەكتەپ 2 — 3 ، نيكولايەۆكا، پەتروۆكا 1،2، پولياكوۆكا، چالكوۆو، ياۆلەنكا 7؛ مامليۋت اۋدانىندا — 1، ستانوۆوە؛ ايىرتاۋ اۋداندا — كارلوۆكا، ياكشي — يانگيستاۋ-1-5؛ اقجار اۋدانىندا — ايسارى-1-4، قاراشات ، كومبايسور، قۇلىكول-1-5، لەنينگرادسكوە-3، تالشىق، تال؛ عابيت مۇسىرەپوۆ اۋدانىندا — اشانينو، بىرلىك، گريگوريەۆكا، گرپ — 37، ەفيموۆكا — 1-6، كوۆىلنىي، نەجەنكا 2 — 3، پەسكي 1 ، پرييشيمسكيي، پريۆولنوە 3، رىبينكا 4؛ ماعجان جۇمابايەۆ اۋدانىندا — بوگوليۋبوۆو 1، ۆاگۋلينو — 3 — 5 ، ۆيشنيەۆكا 1 ، كراسنوگوركا1، نوۆوكامەنكا، نوۆونيكولسكوە، ولشانكا، سوكولوۆكا 4؛ تايىنشا اۋدانىندا — اششىقاراسۋ 1، بەرلينوۆكا 8، كاراسۋ 1، ليتجان 3، وكتيابر — 1 — 3،چاگلينكا1، شۇڭقىركول — 1 — 3؛ ءۋاليحانوۆ اۋدانىندا — قازانعاپ — 1 -2 -3 -5، قاراسۋ 1، كوكسەنگيسور -3 -5 -6 -7، كومسومولسكوە -2 -3 -4، قىزدىڭقاراسۋ -3 -5؛ شالاقىن اۋدانىندا — الىپقاش، افاناسيەۆكا، باگاناتى — 1 -2 -3، بايقارا، بەرليك 3، بۋرلۋك 1، قاراتال 5، كەڭەس، كرەشەنكا1، 2، وكتيابرسكوە -1 -2، سەرگەيەۆكا-1 -2 -3، ۇلۋباي. ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر وبلىسىنىڭ سۋ كوزى — ەسىل بويىندا ورنالاسقان.

مامليۋت اۋدانىندا 7 ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردەن تەك ەرتە تەمىر عاسىرىنا 63 جاتاتىن جالعىز ماڭگىسور ەسكى مولاسى عانا ساقتالعان، مامليۋتتەگى قورعاندار قازىلدى، ال قالعان ەسكەرتكىشتەر جۇرگىزگەن جۇمىستار كەزىندە بۇزىلىپ تاستالعان. ماسكەۋ اۋدانىنداعى (قازىرگى شال اقىن اتىنداعى اۋدانى) ەرتە تەمىر عاسىرىنا جاتاتىن بۇلاق ەسكى قورعانى كارەر قازاندا بۇزىلعان. پرەسنوۆ اۋدانىندا ەرتە تەمىر عاسىرى جانە قولا داۋىرىنە جاتاتىن 9 ءقابىر ەسكەرتكىشتەرى مەن ءبىر قونىس بار ەكەندىگى تۋرالى مالىمەتتەر بولدى. قازىرگى كەزدە ەرتە تەمىر عاسىرىنا جاتاتىن التى ءقابىر ورنى مەن كەيبىر قورعاندار ساقتالعان. سەرگەيەۆ اۋدانىندا ەجەلگى تاريحتىڭ ءاربىر كەزەڭىنە قاتىستى 74 ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر بار ەكەندىگى بەلگىلى. ونىڭ 50 — ءى ساقتالىپ قالعان. التى نىشان عىلىمي جۇمىستار ماقساتىندا قازىلدى، ال قالعاندارى قىزمەتى سالدارىنان جويىلدى نەمەسە سەرگەيەۆ اۋدانىنداعى كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەردەن سولتۇستىك قازاقستاننىڭ ەجەلگى تۇرعىندارىنىڭ شارۋاشىلىعى مەن الەۋمەتتىك — مادەني ءومىرىن بىلدىرەتىن كوللەكسيالار تابىلدى. الىپقاش مولاسىنىڭ ماتەريالدارى بويىنشا قولا ءداۋىرىنىڭ التىن اشەكەيلى كيىمى قايتا قالپىنا كەلتىردى. پەتروپاۆل قالاسىنىڭ 250 كم — ءدىڭ وڭ جاعىندا ورنالاسقان. ەسكەرتكىشتى زەرتتەۋ كەزەڭى ءتورت ەگىستىك ماۋسىم ىشىندە جۇگىزىلدى: ( 1974، 1975، 1976، 1978).

سولتۇستىك قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسىنىڭ گ.ب. ءزدانوۆيچتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءوتتى. الىپقاش ەسكەرتكىشى تولىعىمەن قازىلدى. ەسكەرتكىش ەسىل وزەنىنىڭ وڭ جاعىندا ورنالاسقان. 1974 جىلدىڭ ەگىستىك ماۋسىمىندا 19 قونىس قۇرىلىستارى: 14 جەر قورعاندارى، 4 تاستى قورعاندارى زەرتتەلدى. جەر قونىسىنىڭ قۇرىلىسىندا ءبىر، ەكى، ءۇش شۇڭقىرلار بولعان. بۇرلىق، كەڭەس، ۇلۋباي جانە تاعى دا باسقا وبالار قولا ءداۋىرى جانە ەرتە تەمىر عاسىرىنداعى تاريحي ۇدەرىستەردى بولجاۋعا مۇمكىندىك بەردى. اققايىڭ اۋدانىنداعى ءۇش ارحەولوگيالىق نىشان ەرتە تەمىر عاسىرى قورعاندارى تۇرىندە ءقابىر ەسكەرتكىشتەرىنە جاتادى. سوكولوۆ اۋىلىندا تابىلعان ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر دە قىزىقتى ماتەريالدار. ۆيشنيەۆكا — 1 قونىسى ەرتە قولا ءداۋىرى بويىنشا مالىمەتتەر ۇسىنادى، قازىرگى كەزدە عىلىمدا ۆيشنيەۆ ۇلگىسىندەگى كەراميكا بەلگىلى. ۆيشنيەۆكا 1 قونىسى 1968 جىلى پەدينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى يۋ.مەلەحينمەن تابىلدى. 1970 جىلى ارحەولوگيالىق قازبالار ۆ.ف.زايبەرتتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءوتتى. 200 كۆ.م اۋماعى اشىلعان. ن.س.تاتارينسيەۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1981 جىلى قونىس جالعاستىرىلىپ، تولىق اياقتالدى. قونىس ەسىل وزەنىنىڭ سول جاعىندا ورنالاستى. مادەني قابات 50 — 60 سم — گە جەتتى. 1970 جىلدىڭ قورىمىندا 2292 زاتتار ساقتالعان.

پەتروپاۆل قالاسى جەرىندەگى ءار ءداۋىردىڭ 16 ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرى بولعان، قازىرگى كەزدە سونىڭ بىرەۋى عانا — ەرتە تەمىر عاسىرىنداعى اقتاۋ قالاشىعى عانا ساقتالعان. قولا داۋىرىندە سولتۇستىك قازاقستانداعى تايپالاردىڭ تاريحي تاعدىرلارى ءبىر — بىرىمەن تىعىز بايلانىستى دامىدى. ب.ز.ب II مىڭجىلدىقتا بۇل اۋماقتا اندرونوۆتىق تايپالار مەكەندەگەن. ولاردىڭ شارۋاشىلىعى نەگىزى مال ءوسىرۋ مەن كەتپەنمەن وندەيتىن ەگىنشىلىك بولدى. سول داۋىردەگى شارۋاشىلىقتىڭ تالاپتارىنا ساي كەلەتىن قولايلى جەر كولەمىنىڭ شەكتەۋلى بولۋى قۇنارلى شۇيگىن جەرلەردەگى تۇرعىن الاڭداردىڭ بوس تۇرماۋ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى ەدى. ءبىر تايپالاردىڭ ورنىنا ەكىنشى تايپالار كەلدى: ولار ءداستۇرلى جەرلەرگە قونىستاندى، ءسويتىپ، سولتۇستىك قازاقستاننىڭ اندرونوۆتىق قونىس — مەكەندەرى كوپ قاباتتى ەسكەرتكىشتەرگە اينالدى. قورىمدار قونىستارعا جاقىن، اينالانىڭ ءبارى كورىنىپ تۇراتىن قىراتتى جەرگە سالىندى. سولتۇستىك قازاقستاننىڭ ورماندى — دالالى اۋداندارىندا توپىراقتان ۇيىلگەن وبالار كوپ كەزدەسەدى. سونداي — اق تىگىنەن قويىلعان تاقتا تاستاردان دوڭگەلەتە نەمەسە تىك بۇرىشتالىپ قورشالعان قورشاۋلار، تاس قالامالار جانە قورشالعان جەر وبالار كوپ تاراعان. بۇل ايماقتا الدىڭعى قولا ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى ونشا كوپ شىققان جوق: كوبى ابدەن قيراعان جەتى قونىس جانە ولىكتى ورتەۋ عۇرپى بويىنشا جاسالعان ەكى كومبە بەيىت شىقتى. نەعۇرلىم كوبىرەك زەرتتەلگەن ۆيشنيەۆكا — 1 شاعىن قونىسى (پەتروپاۆل قالاسىنىڭ ماڭىندا) بولدى. وندا ساقتالعان كونسترۋكسيالار الدىڭعى قولا داۋىرىندەگى 64 تۇرعىن ءۇي تۋرالى تۇسىنىك بەرەدى.

بۇل — جەر بەتىنە سالىنعان ءۇي، ەدەنى قۇمايت جەردىڭ توپىراعى. ول تىك بۇرىش سياقتى سوزىلا ورنالاسقان، اۋماعى 126 شارشى مەتر. ءۇيدىڭ توبەسى ۇزىننان سالىنعان بورەنەلەردەن قيىلعان قابىرعالارعا جانە ءۇيدىڭ ۇزىنا بويىنداعى باعاندارعا تىرەلگەن. سول زامانعا جاتاتىن ىدىستاردىڭ ءبىرىنشى توبىنا، بەسكول — 1، -5، ۆيشنيەۆكا -2، پەستروە قونىستارىنان جانە كومبە بەيىتتەردەن تابىلعان ىدىستارعا توقىما — شۇڭقىرشا كەراميكا ءتان. ورتاڭعى قولا داۋىرىندەگى ەڭ ايقىن ەسكەرتكىشتەرى ەسىل ماتەريالدار — پەتروۆكا — 2 جانە نوۆونيكولسكوە — 1 قونىستارىنىڭ تومەنگى بەلدەۋلەرى، پەتروۆكا سەلوسى جانىنداعى قورىم مەن عۇرىپ ورنى. توبىل وزەنىنىڭ اڭعارىندا ءبىر قاباتتى جەتىكول قونىسى زەرتتەلدى. كوپ قاباتتى قونىستاردى (الەكسەيەۆسكوە، سادچيكوۆسكوە، نوۆونيكولسكوە — 1، ياۆلەنكا — 1، پەتروۆكا — 2) جانە سولتۇستىك قازاقستانداعى الەكسەيەۆسكوە، سەميپالاتنوە قورىمدارىن زەرتتەگەندە ودان كەيىنگى كەزەڭدى سيپاتتايتىن كەشەندەر الىندى.

پەتروۆكا — 2، نوۆونيكولسكوە — 1 قونىستارىنداعى الدىڭعى الاكولدىك تۇرعىن ۇيلەر ادەتتە ۇلكەن ەمەس، ەدەندەرى 15 — 20 سم عانا قازىلىپ جاسالعان، سوندىقتان ولاردى جەر ۇستىندەگى قۇرىلىس دەپ اتاۋعا ابدەن بولادى. الاكول زامانىنداعى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىى الدىڭعى الاكولدىك قۇرىلىمىنان وزگەشە. بۇل — ياۆلەنكا — 1، پەتروۆكا — 2 جانە تاستىبۇلاق قونىستارىنداعى سياقتى جارتىلاي جەرتولە تۇرپاتىنداعى ءبىرقاتار تۇرعىن ۇيلەر. ولار تىك بۇرىشتى ۇزىنشا سيپاتتا بولىپ كەلەدى. ۇيلەردىڭ اۋماعى 140 شارشى مەترگە دەيىن بارادى. دامىعان قولا ءداۋىرىنىڭ قونىس — مەكەندەرىنىڭ وزگەشىلىگى — ولار وتە جيناقى. بۇل اسىرەسە الدىڭعى الاكولدىك زامانعا ءتان؛ ول كەزدە تۇرعىن الاندار الاكولدىك ەسكەرتكىشتەرىنىڭ بارىندە بايقالادى (بوگوليۋبوۆو — 1، پەتروۆكا -2، نوۆونيكولسكوە — 1)، ال مۇنىڭ سەبەبى — بۇل تايپالار اراسىنداعى قاقتىعىستار زامانى ەدى. بوگوليۋبوۆو 1 قونىسى بوگوليۋبوۆو سەلوسىنان 4 كم شىعىسىندا ورنالاسقان.

ەسكەرتكىش 1967 جىلى ۆ.ف.زايبەرتتىڭ جەتەكشىلىگىمەن اشىلدى جانە زەرتتەلدى. 154 كۆ.م اۋماعىنداعى قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. قولا ءداۋىرىنىڭ قونىسىندا كونسترۋكسيالىق قالدىقتارى اشىلدى. ەسكەرتكىش ەكى قاباتتى بولىپ كەلەدى. 2001 — 2003 جىلدار ارالىعىندا دوسەنت ا.ا.پلەشاكوۆ شالاقىن اۋدانىنىڭ باگاناتى دەگەن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ەسكەرتكىش كولەمى — 1،25 گا. سونىمەن بىرنەشە قورعاندار زەرتتەلدى. بيىكتىكتەرى — 1 م، ديامەترلەرى 20 مەترگە دەيىن جەتتى. پەتروۆكا — 1 قونىسىنىڭ جانىنداعى بەيىتتىك قۇرىلىستار الدىڭعى الاكولدىك زاماننىڭ ەسكەرتكىشى بولىپ تابىلدى. ولار سوپاق جانە تىك بۇرىش ەتىپ قازىلعان شۇڭقىرلار بولىپ كەلەدى، بۇلاردا بەيىت ۇستىندەگى قۇرىلىستاردىڭ ءىزى جوق. ەكى شۇڭقىردا عانا كومىلگەن ادامداردىڭ قالدىقتارى شىقتى؛ بىرەۋىندە ولىك ورتەلمەي، ەكىنشىسىندە ورتەلىپ جەرلەنگەن. شۇڭقىرلاردىڭ كوپشىلىگىندە بىردەن ۇشكە دەيىن ىدىس جاتتى، بۇلاردىڭ قاسىندا كەيدە قوي سۇيەكتەرى كەزدەستى. تاستىبۇلاق — 1 قورىمىنىڭ بەتىندەگى قۇرىلىستار دوڭگەلەك، سوپاق قيسىق قالانعان تاس قورشاۋلار بولىپ تابىلادى. بۇل قورشاۋلار تىگىنەن قازىلىپ ورناتىلعان تاستاردان، كەيدە ەشقانداي بايلانىستىراتىن ماتەريالدارسىز جاي قالانعان تاستاردان جاسالعان. مولالاردىڭ سالىنۋى ءار ءتۇرلى — قازىلعان تاياز شۇڭقىرلار، نە تاس جاشىكتەر. سولتۇستىك قازاقستانداعى ەكى قورىم قازىلدى: توبىل وزەنىندەگى الەكسەيەۆسكوە جانە ەسىل وزەنىندەگى سەميپالاتنوە قورىمى قازىلدى.

سەميپالاتنوە سەلوسى جانىنداعى قورىم قابىرلەردىڭ ۇستىنە توپىراق ۇيىلگەن تومپەشىكتەردەن تۇرادى. مولالاردىڭ بىرىنەن التى قىش ىدىس، ەكى قولا پىشاق، التى جەبەنىڭ سۇيەك ۇشى ، ايىلباس، مونشاقتار، قولادان بۇراندا تارىزدەندىرىلىپ جاسالعان ساندىك زاتتار شىقتى. سۇيەك قالدىقتارىنا قاراعاندا، ولىكتى جەرلەردە مىندەتتى تۇردە ءۇي جانۋارلارى ، ادەتتە قوي قۇرباندىققا شالىندى. ولگەن كىسىگە قويدىڭ ومىرتقالارى مەن سيراقتارى قالدىرىپتى. مۇندا، وبا تۇبىندەگى الاڭدا ەكىدەن توعىزعا دەيىن ىدىس قويىلىپتى. تاماق سالىنعان ىدىستى تاماعىمەن جەرگە كومۋگە بايلانىستى تابىنۋ عۇرىپتارىنىڭ بولعاندىعىنا الەكسەيەۆكا سەلوسىنىڭ ماڭىنان تابىلعان زاتتار ايقىن دالەل بولا الادى. بۇل قورىم قونىسپەن جانە قۇربان 65 شالۋ ورنىمەن بىرگە توبىل وزەنىنىڭ سول جاق جاعاسىندا قوستاناي قالاسىنا جاقىن جەردە ورنالاسقان. قابىرلەر سوپاقشا ەتىلىپ قازىلعان ولاردىڭ ۇزىن جاعى ەندىك باعىتىنا باعدارلانعان، ولىكتەردىڭ باسى شىعىسقا قاراتىلىپ جاتقىزىلعان. قاڭقالار لاقىتتاردا بۇكتەتىلىپ قىرىنان جاتىر. قول — اياقتارى بارىنشا بۇكتەلگەن، ومىرتقا جوتاسى تىم كوپ ءيىلىپتى — وسىنىڭ ءبارى ولىكتەردىڭ كوبى بايلانىپ نەمەسە قاتتى ورالىپ سالىنعانىن كورسەتەدى.

سولتۇستىك قازاقستاندا ناعىز تۇرپاتتاعى ەسكەرتكىشتەر پايدا بولادى؛ بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتىسى — بۋراباي سەلوسى جانىنداعى قورىم. قورىم جەرگە تىگىنەن كومىپ ورناتىلعان گرانيت نەمەسە جالپاق تاقتا تاستارى جەر بەتىنە كورىنىپ تۇرعان قورشاۋلاردان تۇرادى. كوبى تىك بۇرىشتى قورشاۋلار، ونىڭ ۇستىنە كەيدە ولارعا جاپسىرىلا باسقا قۇرىلىستار سالىنعان نەمەسە ىشىنەن دۋالدارمەن بولىنگەن. دوڭگەلەك نەمەسە سوپاقشا قۇرىلىستار سيرەك كەزدەسەدى؛ ولاردا ەندىككە قاراي اجەپتاۋىر تۇراقتى باعدارلانعان تىك بۇرىشتى شۇڭقىرلار بار. سولتۇستىك قازاقستاننىڭ سوڭعى قولا داۋىرىندەگى تايپالاردىڭ مادەنيەتىندە ەكى كەزەڭ بولدى. ءبىرىنشى كەزەڭدە، ب.ز.ب I مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا، باتىستاعى تايپالار ەدىل بويىنىڭ، سولتۇستىكتەگى تايپالار — جايىق ءوڭىرىنىڭ سوڭعى قيما مادەنيەتىنىڭ ىقپالىنا ءتۇستى. تالك قولدانىلعان جانە گەومەتريالىق فيگۋرالارمەن قيۋلاساتىن ويىق ورنەگى بار، جايىق وڭىرىنە ءتان ىدىس ەسىل بويىنداعى ياۆلەنكا — 1، كارەرنوە، بەسكول — 5 قونىستارىندا جانە باسقا ءبىرقاتار قونىستار پايدا بولادى. بۇل ىقپال تۇرعىن ۇيلەردىڭ وزىنشە ءبىر ۇلگىسىنەن جانە ەڭبەك قۇرالدارىنىڭ كەيبىر تۇرلەرىنەن كورىنەدى. الايدا ەسىل بويىنىڭ مادەنيەتىنە ەداۋىر ىقپال جاساي وتىرىپ، جايىق ءوڭىرىنىڭ تايپالارى بىرتە — بىرتە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى. سولتۇستىك قازاقستاننىڭ ءار ءتۇرلى قونىستارىندا سول ۋاقىتقا جاتاتىن بارلىعى 60 — تان اسا تۇرعىن ءۇي زەرتتەلدى.

ولار جارتىلاي جەرتولەلەر جانە جەر ۇستىندەگى قۇرىلىستار بولىپ بولىنەدى. ولاردىڭ ىشىندە ءتۇرى جاعىنان تىكبۇرىشتى ، سوپاقشا، سەگىزدىك ءتارىزدى جەرتولەلەردى ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى. جارتىلاي جەرتولە تۇرىندەگى تىكبۇرىشتى تۇرعىن ۇيلەر كوبىرەك تاراعان. ولار اۋماعى ۇلكەن، ورلارىنىڭ تەرەڭدىگى 0،8 — 1،5 مەتر، قابىرعالارى تىك بولۋىمەن ەرەكشەلەندى. سولتۇستىك قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسيسياسى جانە ورال قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسىمەن ۇلكەن جۇمىستار اتقارىلدى. اندرونوۆتىق مادەني — تاريحي قۇرىلىمىنا جاتاتىن، جۇزگە جۋىق قونىسپەن 120 جۋىق جەر استى كەسەلەرى، 150 — دەن اسا قونىس پەن 200- گە جۋىق قورىم اشىلدى. كەسەنەلەرى جيىرما جىل ەكسپەديسيا ىشىندە اشىلدى (1967 — 1986 ج). ەسكەرتكىشتەردىڭ كارتالانۋى اتباسار، چاگلينسك، پەتروپاۆل جانە ۋيسك ءتورت شاعىن اۋداندارىندا شاعىن توپتارىمەن ورنالاسقانىن كورسەتتى. پەتروپاۆل قالاسىنان 100 كم قاشىقتىقتان وڭتۇستىككە قاراي ەسىل وزەنىنىڭ ورتاشا اعىسى بويىنشا پەتروپاۆل شاعىن اۋدانىندا قولا ءداۋىرىنىڭ 30 قونىسى مەن بىرنەشە جەرلەۋ قونىسى تابىلدى.

پەتروپاۆل شاعىن اۋدانىنىڭ اۋماعىندا ستاسيونارلىق قازبالارى جۇرگىزىلدى (بەسكول IV، بوگوليۋبوۆو I، ۆيشنيەۆكا، يلينكا، نوۆونيكولسكوە I، پەتروۆكا II، III،IV، ياۆلەنكا I) ، مۇندا جالپى 19 مىڭ كۆ.م مادەني قاباتى اشىلدى. قاراما — قارسى امانگەلدى، بىرلىك، پەتروۆكا، سەميپالاتنوە، نوۆونيكولسكوە جەر قونىستارىندا جۇمىستار ءجۇرىپ جاتتى. بۇل جەردە 200 — گە جۋىق ءار ءتۇرلى جەر استى قۇرىلىمدارى زەرتتەلدى. بارلىق سولتۇستىك قازاقستانعا تاراعان پەتروپاۆل ءپرييشيمىنىڭ قولا داۋىرىندەگى مادەنيەتتىڭ دامۋ سحەماسى 1975 جىلى (گ.ب زدانوۆيچپەن) قاراستىرىلعان ماتەريال نەگىزىندە ۇسىنىلعان بولاتىن. تاجىريبەلەر شەكسىز جاسالاتىن لابوراتوريالىق ىزدەنىستەرگە قاراعاندا، كەز كەلگەن قازبا جۇمىستارى ەسكەرتكىشتىڭ تولىق نەمەسە ءىشىنارا بۇزىلۋىنا الىپ كەلەدى. سول سەبەپتى دە دالالىق قۇجاتتاردى تولىققاندى تولتىرۋ، فوتولىق بەكىتۋ، ەسكەرتكىش كولەمىن ولشەۋ مەن ارحيتەكتۋرالىق جۇمىستار جۇرگىزۋ سوڭعى عىلىمي جەتىستىكتەرگە نەگىزدەلىپ وتىرىلۋى ءتيىس.

ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنان كەيىن ەسكەرتكىشتى بۇزىلۋدان ساقتاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ مەن مۇراجايعا اينالدىرۋ ارەكەتتەرى ىسكە اسىرۋى 66 كەرەك. سولتۇستىك قازاقستاندا جۇزدەن اسا نىشانعا قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن، ناتيجەسىندە ەجەلگى ادامداردىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىن كورسەتەتىن كوپتەگەن كوللەكسيالار جينالدى. قولا ءداۋىرىنىڭ زاتتىق كەشەندەرى نەگىزىندە گ.ب زدانوۆيچ قولا عاسىردىڭ الاتىن كەزەڭى مەن حرونولوگياسىن جاسادى. ءاربىر ەسكەرتكىشتەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولدى. سوپاق نەمەسە تىكبۇرىشتى قازۋ شۇڭقىرلارى، تابىلعان زاتتاردان، ءار ءتۇرلى قونىستارىندا تۇرعىن ۇيلەردىڭ زەرتتەلۋى، ءتۇرى جاعىنان ەرەكشەلەندى. ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋمەن گ.ب.زدانوۆيچ، ۆ.ف.زايبەرت، ن.س.تاتارينسيەۆا، ا.م.كيسلەنكو، س.و.ميللەر، ا.گ.شالاگين، ا.ا.پلەشاكوۆ جاڭا ەسكەرتكىشتەردى انىقتاپ، ولاردى العاش سۋرەتتەۋگە بايلانىستى زەرتتەۋلەردى كەڭەيتىپ قانا قويماي، كوپ جىلدار بويى تۇراقتى قازۋدى ۇيىمداستىرۋ جولىمەن تەرەڭدەتە زەرتتەۋگە ءتۇسۋ ۇردىسىنە كوپ ۇلەس قوستى.

---