وتكەن كۇندە بەلگى كوپ
الگىندە عانا تەگىس الاڭنان كوتەرىلگەن اقشاڭقان سامولەت تىمىق اۋانىڭ كوگىلدىر ايدىنىندا جىلجىپ كەلەدى. كوك تەڭىزدىڭ تاكاببار تولقىندارىن تىلگىلەگەن مۇزجارعىش سەكىلدى وسىناۋ شەتسىز دە، شەكسىز كەڭىستىكتىڭ توسىندە ەركىن سامعاي تۇسەدى. سامولەت ىشىندەگى كەزەكتى ۆاحتاعا بارا جاتقان بارلاۋشى-بۇرعىشىلار ادەتتەگىشە ارى-بەرگى ۇنسىزدىكتەن كەيىن موتور ۇنىمەن باسەكەلەسكەندەي، ءوزارا دابىرلاي سويلەسىپ، شىلىم ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ وتىر. قوڭقاق ءمۇرىندى قاراتورى جىگىت جانىنداعىلاردىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، يلليۋميناتورعا تاقالا تومەنگە — سوناۋ كەرىلىپ جاتقان بوز دالانىڭ كەلبەتىنە ۇڭىلەدى. جانىنداعى تولىقشا سارى جىگىت تورەعالي جاققا بىر-ەكى رەت قاراپ ەدى، ول تىم بەرىلە ءشۇقشيىپ، الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي، تومەنگە قادالىپ وتىر ەكەن. سونان سوڭ ول تورەعاليدىڭ تىزەسىن كۇرەكتەي الاقانىمەن باسىپ، ىرسيا كۇلدى.
— وۋ، سەن ماڭقىستاۋ دالاسىن جاڭا كورگەندەي ۇڭىلەسىڭ دە قالاسىڭ، الدە باياعى شارلاعان ىزدەرىڭدى كورگىڭ كەپ وتىر ما؟!
ايتۋىن ايتقانمەن، ءوزى دە كورشىسىنىڭ يىعىنا اسىلا تومەنگە كوز جىبەردى. قان تامىرلارىنداي تارام-تارام جولدار سان توراپتان توعىسىپ كەلىپ، ءبىر ارناعا ءقۇيىلىپ جاتقان وزەن تاراۋلارىنا ۇقسايدى ەكەن. ەرسىلى — قارسىلى شۇبىرعان ماشينالاردا ءبىر تىنىم جوق، الدەقايدا ەنتەلەي جۇگىرىسىپ بارادى. انە، مۇناي جينايتىن الىپ ەستاكەتا جانىنان اۋىر سوستاۆ قوزعالىپ كەتتى. ماڭقىستاۋدىڭ «قارا التىنىن» ادام يگىلىگىنە جاراتۋعا اپارا جاتىر. ادەيى قاتارلاپ جيعان سىرىڭكە قورابىنداي ادەمى ۇيلەر تىزبەكتەلىپ قالىپ جاتىر. بۇل — وزەن قالاسى. ونان ءارى — سوناۋ الىسىراقتا سامساعان اق مۇنارالار كورىنەدى. جىگىت ءالى قوزعالماستان سونىڭ ءبار-بارىن شولىپ وتىر. ءبىر ءسات جانىنداعى ءسادىربايعا قاراپ ەدى، ول كۇرتەسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ العان كۇيى ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن. جولداسىنىڭ جاڭاعى ايتقانىن ەسىنە الدى. «باياعى ىزدەرىڭدى كورگىڭ كەپ وتىر ما؟» — دەيدى. ءدۇرىس ايتادى، ءا...
ول ىشىنەن وسىنى ايتىپ، تاعى دا تەرەزەگە ۇڭىلگەندە، ەندى ونىڭ كوز الدىنان باعاناعى تارام-تارام جولدار ەمەس، وسىناۋ ولكەنىڭ بۇكىل ءومىرتاريحى تىزبەكتەلىپ ءوتىپ جاتتى.
...مەن شىنىندا دا سوناۋ العاشقى كۇندەردىڭ ايشىقگى ىزدەرىنە قارايمىن. «وتكەن كۇننىڭ بەلگىسى جوق» دەگەن ءسوز بار عوي. مەن ءوز باسىم بۇل پىكىرگە قوسىلماس ەدىم... مۇنىما وسى ءوڭىردىڭ ءوزى كۋا. ءبىز العاش وزەنگە قادام باسقاندا، جۋسان مەن الابوتادان اياق الىپ جۇرگىسىز بوز دالا ەدى-اۋ بۇل جەر. 1961 جىلدىڭ جازىندا بىرنەشە بارلاۋشى وتباسى ۇي-ىشىمىزبەن جالعىز جۇك ماشيناسىمەن كەزەكتەسىپ كوشىپ كەلدىك. مەڭىرەۋ ميداي جازىق. قىبىر ەتكەن قيمىل جوق. تاس توبەگە شىعىپ العان كۇن ارقاندالىپ قالعانداي قوزعالمايدى. اسپان جەرگە تۇسكەندەي اپتاپ ىستىق ارقاڭدى كەپتىرەدى. العاشقى ەكى كۇن جەرتولە قازىپ، پالاتكا تىگۋمەن ءوتتى.
ءۇشىنشى كۇنى ەرتەمەن العاشقى سكۆاجينانى مونتاجداۋعا كىرىستىك. ابدەن شارشاپ، تۇسكى ۇزىلىسكە شىقتىق. كەلسەك، ۇرتتام سۋ جوق. تاندىر بوپ كەۋىپ قالعان ميداي دالادا سۋ قايدان بولسىن. وزەننىڭ كۇنباتىس — ارقا تۇسىندا ساۋىسقان دەگەن قۇم بار دەسەدى. سۋدى سول جەردەن ماشينامەن تاسيدى. سۋشى ماشينا الدىڭعى كۇنى كەتكەن. ءالى جوق.
— قۇداي-اي، وسى ميداي قاتقىلعا قايدان كەلىپ ەدىك! شيەتتەي بالا-شاعانى قىرىپ الامىز عوي مىناۋمەن، — دەپ كەيبىر جەڭگەيلەر رەنىش ءبىلدىرىپ جاتىر. ورىننىڭ ۇيىندەگى ءبىر ساماۋىر سۋدى ءبولىپ-جارىپ ءىشىپ، تانداي جىبىتتىك-اۋ، ايتەۋىر. كەشكىسىن شوفەر جىگىت تە جەتتى. جيىرما ءۇيدىڭ بالا-شاعاسى جيىلىپ الدىنان شىقتىق. جىگىتتە ءوڭ جوق، ءتۇس جوق: تۇنىمەن اداسىپ، ابدەن قالجىراپتى. مىناۋ دالا ءتوسىنىڭ كۇرە تامىرىنداي سوزىلىپ جاتقان اسفالت قايدا و كۇندە! ماڭقىستاۋدا جول تاۋىپ ءجۇرۋ دەگەن كۇردەلى ماسەلە بولدى دا. سىرتىنان سىر بەرمەي بەيقام جاتاتىن دالا جارىقتىق ءبىراز سىنىنا سالدى عوي العاش كەلگەندەردى... سول جىلى-اۋ دەيمىن، ءبىر ماشينا جىگىت، ىشىندە ءتىپتى ينجەنەرلەر دە بار، مەجەلى نۇكتەگە جەتەر جولدا اداسىپ، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن دالا كەزىپ جۇرگەنى... بۇگىن، مىنە، سول ميداي قاتقىلدىڭ توسىندەگى ءبىز العاش پانالاعان جەرتولەلەردىڭ ورنىندا قابات-قابات بوپ بوي تۇزەگەن، ادەمى ۇيلەر تۇر. بارشاسى دا جاڭاشا سالىنعان. انە، قۇبىلا بەتتە شەتكەرىرەك تۇرعان بەس قاتارلى ەڭسەلى ءۇي — «مۇنايشى» مەيمانحاناسى. ەندى بىرەر جىلدا بۇل جەر قالانىڭ ورتالىعى بولىپ قالارى حاق. ودان ارەگىرەكتەگى ءۇيدىڭ ەكەۋى جاتاقحانا. سان تاراپتان ماڭقىستاۋ بايلىعىن يگەرىسۋگە كەلگەن كوپ ۇلتتىڭ جاستارى تۇرادى ولاردا. اناۋ تۇرعان ادەمى ءۇي — ءبىزدىڭ وزەن جاستارىنىڭ ەڭ سۇيىكتى ورنى — «اققايىڭ» كافەسى. «اققايىڭعا» جاستار عانا ەمەس، بۇل كۇندە «ورتا بۋىن» اتانىپ قالعان مىنا بىزدەر دە ءجيى كەلىپ تۇرامىز. كەلگەندە تۇبەك بايلىعىن تۇڭعىش يگەرۋشى اعا بۋىننىڭ وكىلى رەتىندە بۇگىنگى جەتكىنشەكتەرمەن ديدارلاسۋعا كەلەمىز. اعا ۇرپاقتىڭ ەڭبەك جولىن قاستەرلەۋ، ول باستاعان يگى داستۇرلەردى ىلگەرى دامىتۋ -بۇل جونىندە وزەندىك جاستارعا وكپە ايتۋعا بولمايدى. وزەن ءوز الدىنا وتاۋ بولىپ قالا اتانعانىنا دا كوپ بولعان جوق. ءقازىر مۇندا قۇرىلىس، مۇناي جانە گاز ءوندىرۋ، بارلاۋ ءجۇمىستارىن جۇرگىزەتىن مەكەمەلەر كوپ-اق. ون جەتى مىڭ ءتۇرعىندى وزەن ءتورت كلۋب، بەس كىتاپحانا، 800 ورىندى مادەنيەت سارايى، التى مىڭ ورىندى ستاديون، نان جانە ءسۇت زاۆودتارى، توڭازىتقىش پەن سۋ باسسەينى بار اسەم قالاعا اينالدى. كەلەشەكتە تابيعي گازدى وڭدەيتىن الىپ زاۆود سالىنباق... جوق، وتكەن كۇندى بەلگىسى جوق دەۋگە بولمايدى. وعان وسى ءوڭىردىڭ ءوزى كۋا. وسى وزگەرگەن ءوڭىردىڭ توپىراعىندا جۇرگەنىمە ءوزىمدى شەكسىز باقىتتى سانايمىن. مەيلى ماعان ەشكىم ەسكەرتكىش ورناتپاسىن. مەنىڭ ەسىمىم ۇرپاقتارعا اڭىز بولىپ قالماي-اق قويسىن. ءبىراق مەن ءوز زامانىمنىڭ قاراپايىم، قاتارداعى ازاماتى بولعانىما باقىتتىمىن. وسىناۋ وزگەرگەن وڭىردە ءوزىمنىڭ ءىزىمدى قالدىرعانىما باقىتتىمىن.
بارلاۋشىلار سامولەتى وزەننىڭ سولتۇستىك-باتىسىنا قاراي ءالى دە سامعاپ كەلەدى. قاتپار-قاتپار اق باس تاۋلار بيىكتەن قاراعاندا كىشكەنە عانا توبەشىك بوپ قالىپ جاتىر. انە، اناۋ ايگىلى قاراعيا ويپاتى. دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءبىرىنشى ورىن الاتىن تەرەڭ ويپات. ونىڭ استىندا قانشا بايلىق جاتقانى ءازىر بەلگىسىز. ءبىراق ول جاقىن كۇندەردىڭ مەجەسى.
...اناۋ ءتۇستا «قازىنا ارالى» ماڭقىستاۋدىڭ ماقتانىشى — شيەۆچەنكو قالىپ بارادى. ءبىزدىڭ جاقتا شيەۆچەنكو قالاسىن «استانا» دەپ اتايدى. ويتكەنى كۇنى كەشە وزەن ەنشى الىپ شىققانعا دەيىن شيەۆچەنكو مۇنايلى ماڭقىستاۋدىڭ ورتالىعى بولىپ كەلدى. سوندىقتان بولار، اناۋ ەرالييەۆ، جەتىباي، تەڭگە، وزەن پوسەلكەلەرىنىڭ تۇرعىندارى بۇ قالانى ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇيىندەي كورەدى.
وتكەندە شيەۆچەنكو قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ شاقىرۋىمەن ءبىر توپ ادام قالا جاستارىمەن كەزدەسۋگە باردىق. شىنار عوي شىركىن شيەۆچەنكو دەگەن! باياعى اتا-بابامىزدىڭ ەرتەگىلەردە قيالدايتىنى وسى-ay دەيمىن تەگى. ...بايتاق جاتقان ماڭ دالا. جالعىز تال شىبىقتى ەمگە ىزدەپ تابا المايسىڭ. ءۇپ ەتكەن سامالعا دا ەلەگىزە قوپارىلىپ، اق توپىراق الاي-دۇلەي بورانىن باستايدى. مىنە، سول دالامەن ءسىز جالعىز ءجۇرىپ كەلەسىز. قۇمدى داۋىل كوزىڭىزدى اشتىرمايدى. كەنەت ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزدا باياعىنىڭ تاڭعاجايىپ ەرتەگىلەرىندەي ءبىر شاھار ەلەس ەتتى. ءسىز ءوز كوزىڭىزگە ءوزىڭىز سەنبەي تامسانا قارايسىز. قالانىڭ كوپ قاباتتى ۇيلەرىنە بوركىڭىز تۇسكەنشە شالقايا قاراپ، تاماشالايسىز. كوشەلەردەگى نەشە ءتۇرلى اعاش پەن جاۋقازىن گۇلدەر مىنا سۇرەڭسىز كورىنگەن دالامەن، الاپات اق داۋىلمەن ءتىپتى جاراسپايتىن ءتارىزدى. قالانىڭ ءدال ورتالىعىنداعى «دوستىق» كلۋبى، ودان ءسال ارىرەكتە «يۋبيلەينىي» كينوتەاترى، ونىڭ جانىندا «كومسومولدىق دوستىق پاركى»... ءسىز بار-بارىنە سۇلۋلىققا تويۋدى بىلمەيتىن ىقىلاس-ىنتاڭىزبەن تولعانا، عاشىق كوزبەن سۇقتاناسىز. ودان ءارى شىققاندا اساۋ تولقىنى الابۇرتىپ، بىرەسە دۇنيەدەگى بار بايسالدىلىقتى ءبىر ءوزى جيناپ العانداي سۇلق ءتۇسىپ جاتقان اتىشۋلى اتىراۋدى كورەسىز. تاكاببار تەڭىزگە كەۋدەسىن توسقان جاستىق قالاسىنا سۇيسىنە تۇرىپ:
— اپىراۋ، جاپان تۇزدە جاپىراق جايعان شىنار عوي مىناۋ! — دەر ەدىڭىز سوندا. سونسوڭ ادام دەگەن قۇدىرەتكە ەرىكسىز باس يەر ەدىڭىز. شيەۆچەنكو — بۇل ايماقتىڭ جازداعى 40 گرادۋستىق اپتابىمەن ارالاسقان قۇم داۋىلدى، قىستا اقتۇتەك بورانى مەن قىتىمىر ايازدى تابيعي ەرەكشەلىكتەرى كۇنى بۇرىن ەسكەرىلىپ، تىڭ جوبامەن سالىنعان قالا. مۇنداعى التى مولتەك اۋداننىڭ ءارقايسىسى ءوز الدىنا مادەني-تۇرمىستىق مەكەمەلەرمەن قامتىلعان. ءار اۋداندا مەكتەپ، سپورت الاڭدارى، بالالار باقشاسى، دۇكەن. اتوم قۋاتىمەن تەڭىز سۋىن تۇشىتاتىن الىپ قوندىرعى. ساۋىسقان — وزەن، شيەۆچەنكو-جەتىباي-وزەن سۋ قۇبىرلارى بۇل ولكەنىڭ عاسىرلار بويعى سۋعا مۇقتاجدىق پروبلەماسىن شەشۋدە.
بۇدان ون جىلدان استام بۇرىن ءبىز، ءبىر توپ بارلاۋشىلار، سوناۋ قىزاڭنان شىعىپ، جەر قويناۋىنىڭ بايلىعىن ىزدەپ وسى تۇبەككە بەتتەدىك. سوندا جولاي وسى شيەۆچەنكو تۇرعان جەرگە قونىپ، ۇستىمەن جۇرگەنىمىز بار-دى. وندا شىلدەنىڭ كەزى-تىن. قۇرىلىسشىلاردىڭ قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان ءبىر قاتارلى جاتاعان جاتاقحاناسى مەن اسحانادان باسقا كوزگە ىلىنەر ەشنارسە جوق بولاتىن. «كوز توقتاتار ەشتەڭە جوق. دالاعا كوز جۇگىرتسەڭ، جان-دۇنيەڭدى مۇڭ باسادى. تۇنشىعىپ ولگىڭ كەلەدى»، — دەپ ءبىر كەزدە تاراس اقىن ايتقان بوز دالا ەدى. سو جولى وسى جەرگە ءبىر ءتۇن ايالداپ، قۇرىلىسشىلارمەن اڭگىمەلەستىك. جىگىتتەردىڭ دەنى ورىمدەي جاس ەكەن. ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەندەر.
— ءبىز وسى جەرگە قالا سالامىز! — دەپ ەدى سوندا قاعىلەز كەلگەن، اقسارى ءوڭدى بالاڭ جىگىت. ءوزى كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ەكەن. وسى ماڭعا كاڭتار ايىندا كەلگەندەرىن، بەلۋاردان قار، العاشقى جينالىستى پالاتكا ىشىندە وتكىزگەندەرىن ايتىپ وتىردى سوندا. سول جىگىت ءالى وسىندا ەكەن.وتكەندەگى كەزدەسۋدە كوردىم. تانىپ جاتىر. سىرتتاي وقىپ ينجەنەر ماماندىعىن الىپتى.
— بۇل كۇندە ءبىز قالانىڭ اقساقالى اتاندىق، — دەپ كۇلەدى اناتوليي گروماشيەۆ اڭگىمە اراسىندا. — قۇرىلىس جۇمىسى ءالى دە كوپ: مەحانيكالىق زاۆود، سودا زاۆودى، تىگىن فابريكاسى، ەت كومبيناتى...
وزەن سياقتى، شيەۆچەنكونى دا جاستار قالاسى دەپ ورىندى اتايدى. بۇل قالانىڭ دا ەڭ قارت دەگەن تۇرعىندارى ورتا ەسەپپەن 35 جاستاعىلار. قالا حالقىنىڭ وزىندىك يگى داستۇرلەرى بار ەكەن. سو جولى ءبىر كومسومولدىق تويدا بولعانىمىز بار. ءبىراق كەز كەلگەن ادام مۇنداي تويدىڭ يەسى بولا المايدى، تەك قانا ەڭبەك وزاتتارى، تۇرمىستا دا، ومىردە دە ونەگەلى دەگەن لايىقتى جاستار عانا باستاۋىش كومسومول ۇيىمىنىڭ ۇسىنىسىمەن توي سالتاناتىن قۇرا الادى. جانە جاس جۇبايلارعا جاڭا پاتەردىڭ كىلتى تابىس ەتىلەدى. تاعى ءبىر قۋانارلىق جاي — تويدا مەكتەپ پيونەرلەرى قالىڭدىق پەن «كۇيەۋ» جىگىتكە «شاشۋ» شاشادى. بۇل — قازاق جەرىندە باقىت تاپقان ەكى جاسقا حالىقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەت-عۇرپىن، قوشامەتىن كورسەتۋ رەتىندە جاستاردىڭ وزدەرى ويلاپ تاپقان جاڭالىق. سودان كەيىن ەكى جاس تەڭىز جاعاسىندا وڭاشا سەرۋەندەيدى. جاس جۇبايلار شالقار تەڭىزدەي سارقىلماس باقىت يەلەرى بولسىن دەگەن بەلگى ەكەن بۇلارى.
ءيا، كومسومولدىق ەكپىندى قۇرىلىس تۋعىزعان وسىناۋ ورەن قالانىڭ جاسىل جەلەككە تۇنعان كەڭ اللەيالارىمەن كەلە جاتقاندا ءوزىڭ دە بويىڭا جاستىق كۇش قۇيىلعانداي سەزىنەسىڭ. تەڭىز جاعالاۋىنداعى توعىز قاباتتى اق شاڭقان ۇيلەرگە قاراپ، جاستىق كۇشتىڭ قۇدىرەتىنە باس يەسىڭ.
...بارلاۋشىلار سامولەتى مەجەلى ورىنعا جاقىنداپ كەلەدى. انە، قازديعان ەكى مۇنارا دا كورىندى. ازىرشە ءبۇل ماڭداعى تىرشىلىك بەلگىسى سولار عانا. ءداۋ مۇنارانىڭ ماڭىنداعى بۇرعىشىلار جوعارىدان قاراعاندا قۋىرشاق ءتارىزدى ەكەن. كىم بىلگەن، ەندى ءبىراز مەزگىل وتكەندە بۇل جەردە دە شىنار قالا بوي كوتەرەر، اق مۇنارالار ساپقا تۇرار. وتكەن كۇننىڭ بەلگىسى بوپ يگى ىستەر قالار...
You Might Also Like
-
بۇل ءوڭىردىڭ جازى شىڭىلتىر ىسسى كەلەدى. جاۋىن-شاشىنى دا تىم سيرەك، ايدا-اپتادا تاندىر جەلىننەن شىققان تامشىداي سىركىرەپ وتە شىعار ەدى. كەيدە كوكجيەكتەن كورىنگەن كۇن كوزى قىزعىلت تارتىپ، كۇمىس كىرپىك...
