InfoHub Logo

«ءبىلۋ از، بىلگەنىڭدى قولدانا ءبىلۋ كەرەك، ىستەگىڭ كەلۋ از، ىستەۋ كەرەك.»
ي.ۆ.گەتە
ءاربىر تاريحي كەزەڭدە، قوعامدا تۋىنداعان تالاپتارعا ساي كەلەشەك ۇرپاققا بەرىلەتىن ءبىلىمنىڭ مانىنە جاڭا سيپات بەرىلىپ، جاڭا ۇستانىمدار قاراستىرىلۋدا. ەل پرەزيدەنتى
ن. نازاربايەۆ ءوز جولداۋىندا «ۇلتتىق باسەكەلەستىك قابىلەتى ءبىرىنشى كەزەكتە ونىڭ بىلىمدىلىك دەڭگەيىمەن ايقىندالادى» دەي كەلىپ، ءبىلىم سالاسىندا ءتۇبىرلى وزگەرىستەرگە ازىرلىكتىڭ قاجەت ەكەنىن باسا ايتتى.
قازىرگى تاڭداعى ءبىلىم سالاسىندا، جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمانىڭ باستى ماقساتى – ءوي-ورىسى جاڭاشىل، شىعارماشىلىق دەڭگەيدە قىزمەت ەتە الاتىن، دۇنيە - تانىمى جوعارى، بىلىمدىك باسەكەگە قابىلەتتى جان - جاقتى قالىپتاسقان جەكە تۇلعا تاربيەلەۋ.

پرەزيدەنتىمىز ن. نازاربايەۆ ەلىمىزدىڭ دامىعان، وركەنيەتتى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋىنا، ونىڭ نەگىزگى ورتا مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ ءبىلىم ساپاسىنا باسا نازار اۋدارۋ قاجەت ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، وكىمەتكە ناقتى مىندەتتەر جۇكتەدى.
وسى مىندەتتەردى العا تارتىپ، ەلىمىز وقىتۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە كوشتى. ول - ناتيجەگە باعىتتالعان ءبىلىم بەرۋ. ناتيجەگە باعىتتالعان ءبىلىم بەرۋ دەگەنىمىز – جەكە تۇلعانىڭ قۇزىرلىعىن قالىپتاستىرۋ. قۇزىرلىق – ول تەرەڭنەن بەرىلەتىن ءبىلىم.
«قۇزىرلىلىق – تەك كاسىبي ءبىلىمى ەمەس، تۇلعانىڭ جالپى مادەنيەتىمەن شىعارماشىلىق الەۋەتىن دامىتۋ قابىلەتى» دەگەن بولاتىن ت.گ. براجە.

وقۋشىنىڭ قۇزىرلىلىعىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءمۇعالىمنىڭ ءوزى ءبىر-قۇزىرلىققا جەتۋى كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا مۇعالىمگە قويىلاتىن تالاپ تا كۇشتى. جاڭا فورماسيا مۇعالىمىنەن تەك ءوز ءپانىنىڭ تەرەڭ بىلگىرى بولۋ عانا ەمەس، تاريحي تانىمدىق، پەداگوگيكالىق، پسيحولوگيالىق جانە اقپاراتتىق ساۋاتتىلىق تالاپ ەتىلۋدە. ول زامان تالابىنا ساي ءبىلىم بەرۋدە جاڭالىققا جانى قۇمار، شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەپ، وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن مەڭگەرگەن جان بولعاندا عانا بىلىگى مەن ءبىلىمى جوعارى جەتەكشى تۇلعا رەتىندە ۇلاعاتتى سانالادى.

ق ر «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا ايتىلعان «ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ باسىم مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – جەكە ادامنىڭ شىعارماشىلىق، رۋحاني جانە دەنە مۇمكىندىكتەرىن دامىتۋ، ادامگەرشىلىك سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ بەرىك نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋ، جەكە باسىنىڭ دامۋى ءۇشىن جاعداي جاساۋ ارقىلى ينتەللەكتىسىن دامىتۋ» دەگەن سوزدەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ الدىندا جۇيەلەنىپ، دايىندالىپ بەرگەن ءبىلىمدى، داعدىلاردى مەڭگەرەتىن، قايتالايتىن عانا ەمەس، شىعارماشىلىق باعىتتا جۇمىس جاساي الاتىن، تىڭ جاڭالىقتار اشاتىن، ءبىرتۋما ويلاۋ قابىلەتتەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن جەكە تۇلعا قالىپتاستىرۋ مىندەتى تۇر.

ياعني، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى - قۇزىرەتتى وقۋشى دايىنداپ شىعارۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، مەكتەپكە شىعارماشىلىق قابىلەتى دامىعان، جاڭا پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالاردى جەتە مەڭگەرگەن، ماماندىق شەبەرلىگى قالىپتاسقان ءمۇعالىم دايارلاۋ قاجەت. ءبىر ۋاقىتتا پەداگوگ، پسيحولوگ جانە وقۋ پروسەسىن ۇيىمداستىرۋشى تەحنولوگ بولا ءبىلۋ كەرەك. سونىمەن قاتار وقۋشىنىڭ شەكتەۋسىز قابىلەتىن دامىتا الاتىنداي ءبىلىم بەرۋدىڭ كەڭىستىگىن قۇرۋعا قابىلەتتى بولا ءبىلۋى شارت. بۇدان ءمۇعالىمنىڭ ماماندىق شەبەرلىگى انىقتالادى.

قازىرگى تاڭداعى ءبىلىم بەرۋ سالالارىندا بۇرىنعى بىلىممەن سالىستىرعاندا كوپ ايىرماشىلىق بار. بۇگىنگى ءبىلىم سالاسىندا اقپاراتتىق-كومۋنيكاتيۆتىك قۇرالدار، تەحنيكالىق قۇرالدار، اۋديو-ۆيزۋالدى قۇرالداردى كەڭىنەن پايدالانىپ، وقۋشىنىڭ تەك كىتاپتان وقىپ، قۇلاقپەن ەستىپ قانا قويماي، ونى ءىس جۇزىندە كورۋگە دە كوپ مۇمكىندىگى بار. سوندىقتان دا ءمۇعالىم ءوزىنىڭ شەبەرلىگىنىڭ، ىزدەنىمپازدىعىنىڭ ارقاسىندا ەڭ جوعارى دەگەن ناتيجەگە جەتۋگە قۇزىرەتتى.

مەن دە ءوز ساباقتارىمدا ءار-تۇرلى ادىستەردى كەڭىنەن قولدانۋعا تىرىسامىن. مەن ساباق بەرەتەن ورىس ءتىلدى سىنىپتاردا قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ باستى ماقساتى – وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن مولايتۋ، قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى دۇرىس وقىپ، ايتا بىلۋگە، ساۋاتتى جازۋعا، بىر-بىرىمەن سويلەسە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ، ويىن قازاقشا جەتكىزە الاتىنداي دارەجەگە جەتكىزۋ.

مۇنداي جەتىستىكتەرگە جەتۋ ءۇشىن ءاربىر ءمۇعالىم ءوز ءپانىنىڭ حاس مامانى عانا ەمەس، وقۋشىلاردىڭ سول پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋشى دانەكەر شەبەر ۇستاز بولا ءبىلۋ كەرەك. ءوزىنىڭ ءار ساباعىن تۇرلەندىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ىنتا-نازارلارىن وسى پانگە اۋدارتا ءبىلۋ كەرەك. سول سەبەپتى مەن دە ءار ساباعىمدى تۇرلەندىرىپ، ءوز دارەجەسىندە وتكىزە بىلۋگە تىرىسامىن.
وسى ماقساتتا ، مەن، تومەندەگى بەس ءادىستى كەڭىنەن قولدانامىن. ولار:
6. سۇراق-جاۋاپ ءادىسى.
7. ديالوگ ءادىسى
8. اۋدارما ءادىسى
9. سۋرەت ءادىسى
10. تەست ءادىسى

1. سۇراق-جاۋاپ ءادىسى - ورىس ءتىلدى سىنىپتاردا قولدانىلاتىن ەڭ ءتيىمدى ادىستەردىڭ ءبىرى. بۇل ءادىس، اسىرەسە، ورىس تىلىندە وتىلگەن ساباقتاردان كەيىن وقۋشىنىڭ بىردەن قازاقشا سويلەپ كەتۋى قيىنعا سوعادى. سوندىقتان دا بۇل ءادىس بالانىڭ ءتىلىن جاتتىقتىرۋ ءۇشىن وتە پايدالى. مىسالى، وقۋشىدان سىنىپقا كىرگەن ءمۇعالىم بىردەن ساباق، بولماسا ءۇي تاپسىرماسىنا نە بەرىلگەنىن سۇراماي تۇرىپ:
- ءقازىر قاي مەزگىل؟
- قاي اي، نەشەسى؟
- اپتانىڭ قاي كۇنى؟
- بۇل كۇنى قانداي ساباقتار بولاتىن ەدى؟
- جاڭا قانداي ساباق بولدى؟
- ءقازىر قانداي ساباق؟
دەگەن سەكىلدى جەڭىل سۇراق-جاۋاپ الۋدان باستاعان وتە ءتيىمدى . وسى ءادىستى پايدالانۋ وقۋشىنىڭ ساباققا دا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى، ءبىر جاعىنان بالانىڭ ءتىلىن جاتتىقتىرىپ، وسى ساباققا زەيىنى مەن ىنتاسى ارتا تۇسەدى. سۇراق-جاۋاپ ءادىسى تەك ساباقتىڭ باسىندا عانا ەمەس، ورتاسىندا، سوڭىندا دا پايدالانۋعا ءتيىمدى.
2. ديالوگ ءادىسى – وقۋشىنىڭ وقۋشىمەن، وقۋشىنىڭ مۇعالىممەن قارىم-قاتىناسىن جاقسارتۋ ءۇشىن وتە پايدالى ءادىس. وقۋشى ءمۇعالىمنىڭ بەرگەن تاپسىرماسىن ورىنداي وتىرىپ، ءوز ويىن انىق جەتكىزە بىلۋگە، اشىپ ايتۋعا ۇيرەنەدى، مۇعالىممەن تىكەلەي بايلانىسقا تۇسە الادى.

مىسالى، مەن، 7-سىنىپتاعى «ماماندىق» تاقىرىبىن وتكەندە وقۋشىعا ءوز دوسىڭمەن بولاشاق ماماندىعىڭ تۋرالى اڭگىمەلەس دەپ تاپسىرما بەردىم. وسى تاپسىرمانى ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشىلار بىر-بىرىنە ءوز ويلارىن اشىپ ايتا ءبىلدى، ءبىر-بىرىنىڭ سۇيىكتى ماماندىقتارى تۋرالى تانىستى جانە بىر-بىرىمەن تىكەلەي بايلانىستا بولدى. سونىمەن قاتار جۇپتاسىپ جۇمىس جاساۋدى ۇيرەندى. ءوز ويلارىن وسى كۇنگى ماماندىق يەلەرىن قاتىستىرا وتىرىپ، وڭ ناتيجەلەر شىعاردى.

3. اۋدارما ءادىسى – ورىس ءتىلدى سىنىپتاردا ەڭ قاجەتتى ادىستەردىڭ ءبىرى. ەڭ الدىمەن، سوزدىك ارقىلى جۇمىس جاسالىپ، وقۋشىلارعا ءماتىن بويىنشا بولىكتەر بەرىپ اۋدارما جاساتۋ. بۇل جۇمىس كۇندەلىكتى ساباقتا قولدانىلۋى ءتيىس. سەبەبى، وقۋشى ەكى ءتىلدى قاتار مەڭگەرە وتىرىپ ءتىل ۇيرەنۋگە تەز جاتتىعادى. اۋدارما جۇمىسىن اسىرەسە سوزدەردىڭ ومونيم، سينونيمدەرىن تابۋ كەزىندە كوبىرەك پايدالانعان ءجون. مىسالى، باس- گولوۆا، باس – ناجمي، باس – توپاي. وسى سوزدەردى جەكە-جەكە سويلەم قۇراتۋ ارقىلى اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتۋ.

سينونيم سوزدەردىڭ دە ورىس تىلىنەن اۋدارعاندا تۋرا اۋدارماسىنىڭ ماعىناسى كەيدە سايكەس كەلمەيتىندىگىن ءتۇسىندىرىپ ءوتۋ كەرەك. مىسالى: چيستيت كارتوشكۋ – كارتوپتى ارشۋ،
ال تۋرا اۋدارعانداعى ماعىناسى – كارتوپتى تازالاۋ. وسى سەكىلدى قاراپايىم مىسالدار كەلتىرىپ وتىرىپ ساباق سايىن تۇسىندىرىلسە بالا اۋدارما جاساۋعا دا تەز داعدىلانادى

4. سۋرەت ءادىسى – وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ ، سوزدىك قورىن مولايتۋ، ويلارىن اشىپ ايتا ءبىلۋ ءۇشىن ءتيىمدى ءادىس. بۇل ءادىستى قازاق ءتىلدى سىنىپتاردا دا پايدالانۋعا بولادى. سۋرەت ءادىسىنىڭ ەڭ ءتيىمدى جاعى، بالا سۋرەتتى كورىپ قانا قويماي، ونداعى نارسەلەرمەن تانىسادى، جادىندا ساقتاي دا الادى. تاقىرىپقا ساي سۋرەتتەردى بەرە وتىرىپ جاڭا تاقىرىپ مازمۇنىن اشۋعا دا بولادى. مىسالى، 7-سىنىپتا «جىل مەزگىلدەرى» تاقىرىبىن وتەردە 4 مەزگىلدىڭ سۋرەتىن بەرىپ، وقۋشىلاردىڭ سۋرەت تۋرالى ويلارىن ورتاعا سالعىزىپ بارىپ، تاقىرىپ اشىلدى.

Cونىمەن قاتار، 8 – سىنىپتا «تاريحي عاجايىپتار» تاقىرىبىندا وتكىزگەن اشىق ساباعىمدا وسى سۋرەتكە بايلانىستى «سۋرەتتى ديكتانت» ءادىسىن پايدالاندىم. ماتىندە بەرىلگەن التىن ادامنىڭ سۋرەتىن جانە جانىنا سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن بەرىپ، وقۋشىلاردان 10 مينۋتتىق ديكتانت الىندى.

وسى ديكتانت مازمۇنى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ جاڭا لەكسيكالىق تاقىرىپتى قالاي مەڭگەرگەندىكتەرى كورىندى، ولار التىن ادامنىڭ ەسىك قورعانىنان تابىلعاندىعىن، ونىڭ سول كەزدەگى ءسالت-داستۇر بويىنشا جەرلەنگەندىگىن، جانىنا تابىلعان زاتتاردىڭ بارلىعىنىڭ سول كەزدەگى ءوز داستۇرلەرى ەكەندىگىن اشىپ ايتىپ، تەك سويلەم قۇراپ قانا قويماي تاريح ءپانىن العان بىلىمدەرىن دە ورتاعا سالدى. وسى ءادىس ارقىلى وقۋشىلاردىڭ جاقسى ناتيجەگە جەتكەندىگىن كوردىم، وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعى دا ارتا ءتۇستى. سۋرەتتى ءادىستىڭ قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى وتكەن كەزدە تيىمدىلىگى زور. ىشىندە وسى دىبىستار كەزدەسەتىن سۋرەتتەردى بەرە وتىرىپ سالىستىرىپ ءتۇسىندىرۋ. مىسالى، كەن مەن كەڭ ءسوزىنىڭ ايىرماسىن ءتۇسىندىرۋ.

الماتى قالاسى، 1969-1970 جىل،
ەسىك قورعانى، اشەكەيلەر،
التىن بۇيىمدار، قارۋ-جاراق،
جەرلەنگەن، ارحەولوگ، 17-18 جاسار،
ءداستۇر بويىنشا، 2500 جىل بۇرىن
2000 جىلى، اتىراۋ، ز. ساماشيەۆ،
سىرت كيىمى، ب.ز.د. ءىىى-IV عاسىر
ارالىعىندا، دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت

5. تەست ءادىسى – وقۋشىلاردىڭ لەكسيكا-گرامماتيكالىق بىلىمدەرىن بەكىتۋ، تەكسەرۋ، باعالاۋ ماقساتىندا قولدانىلاتىن ەڭ قاجەتتى ءادىس. تەستتىڭ ءتۇرى كوپ. وقۋشىلارعا بەرىلەتىن تەست تۇرلەرى جۇيەلى، جەڭىل، تۇسىنىكتى بولۋ شارت. سوندىقتان دا مەن، ءوز ساباعىمدا مىنا تەست تۇرلەرىن كەڭىنەن پايدالانامىن.

ا) قوسىمشالى تەست – قازاق تىلىنەن جالعاۋلاردى وتكەندە بەرۋگە ءتيىمدى. مىسالى:
كوپ نۇكتەنىڭ ورنىنا ءتيىستى سەپتىك جالعاۋىن قويىپ جاز:
1) بالىق
ا) نان
2) وقۋشى
ءا) دىڭ
3) قىز
ب) ءدى
4) داپتەر
ۆ) مەن
5) قالام
گ) قا
ءا) تولىقتىرۋدى قاجەت ەتەتىن تەست – سويلەم اياقتالماي كوپ نۇكتە بەرىلەدى، سونىڭ ورنىنا ەكىنشى باعانادان كەرەكتى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن ورنالاستىرۋ كەرەك. مىسالى:
1) بالالار بالاباقشاعا ..... ا) جاتىر
2) سىنىپقا ... كەلدى. ءا) تاپ-تازا
3) ساباق باستالعالى ...ب) كەلدى
4) سىنىپ ءىشى ...ۆ) گۇل
5) ەسىك الدىنا ... وتىرعىزدى. گ) جاتىر

ب) ەسكە سالۋشى تەستتەر - وتىلگەن تاقىرىپ بويىنشا تانىس سوزدەر بەرىپ، ەسكە ءتۇسىرۋ ارقىلى جاۋابىن تابۋ. مىسالى:
بىردە ەسىم تۇلعاسىندا، بىردە ەتىستىك تۇلعاسىندا جۇرەتىن ەتىستىكتىڭ ءتۇرى ...
ا) كوسەمشە ءا) ەسىمشە ب) ەتىس
ۆ) تاڭدامالى تەست – بىرنەشە جاۋاپتىڭ ىشىنەن دۇرىسىن تاڭداۋ. مىسالى:
قىس ايىن اتا؟ جازدا نە پىسەدى؟
ا) اقپان ا) كۇن
ءا) ءساۋىر ءا) نان
ب) تامىز ب) جەمىستەر

مەن كۇندەلىكتى ساباقتارىمدا وسى تەست تۇرلەرىن كوپ قولدانامىن. ناتيجەسى دە وتە جوعارى. كۇندەلىكتى الىناتىن تەستتەن گورى، وسى تەست تۇرلەرى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ساباققا دەگەن بەلسەندىلىگى ارتا ءتۇستى.

ءوز ساباقتارىمدا وسى كورسەتىلگەن ادىس-تاسىلدەردى كەڭىنەن پايدالانىپ ءجۇرمىن، بەرگەن ناتيجەسى دە ايتارلىقتاي. وسى ادىس-تاسىلدەردىڭ كومەگىمەن ءوزىم ساباق بەرەتىن 10-ا سىنىپ وقۋشىسى اچكاسوۆا اناستاسيا وزگە ۇلت بولا تۇرا، وسى ءپاندى ءسۇيىپ وقىپ ، پاندىك وليمپيادا جانە باسقا دا جارىستارعان قاتىسىپ ءجۇر. ناتيجەسىز ەمەس، وبلىستىق، اۋداندىق ءپان وليمپيادا، بايقاۋلارعا قاتىسىپ جۇلدەلى ورىندار الىپ، العىس حاتتارمەن ماراپاتتالىپ ءجۇر.

قاي ءپاننىڭ ءمۇعالىمى بولماسىن، ءوزىنىڭ پانىنە دەگەن وقۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ باستى مىندەتى بولىپ سانالادى. ءبىلىمدى ءارقاشاندا جۇيەلى، قۇرىلىمى جاعىنان مازمۇندى ەتىپ بەرۋ، ءار ءتۇرلى ءادىس تاسىلدەرمەن تۇرلەندىرۋ ءار ءمۇعالىمنىڭ ءوز شەبەرلىگىنە بايلانىستى. سوندىقتان دا ىزدەنىمپاز، وزىنە تالاپتار قويا بىلەتىن، كاسىبي دەڭگەيى جوعارى، رۋحى بيىك، دارالىق ساپالارى جەتىلگەن ءمۇعالىمنىڭ شىعار شىڭىنىڭ بيىك بولۋ مۇمكىندىگى مول. ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن ىلعي دا ىزدەنىپ، تالاپتانۋ قاجەت.

ەلباسىنىڭ جولداۋىندا ايتىلعان «كەلەشەكتە ءمۇعالىم ماماندىعى ەڭ بەدەلدى ءارى جوعارى اقى تولەنەتىن ماماندىقتاردىڭ ءبىرى بولۋ كەرەك. ارينە ءمۇعالىمنىڭ ءوزى دە ۋاقىت تالابىنا سايكەس بولۋى مىندەتتى» دەگەن سوزدەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، مەن دە ءوز ءبىلىمىمدى ءارى قاراي جەتىلدىرىپ ، وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمى مەن بىلىگى ساي ناتيجەگە باعىتتالعان قۇزىرەتتى تۇلعا دايىنداۋعا اتسالىسامىن.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. قۇدايبەرگەنيەۆا ك.س. قۇزىرلىلىق امالىنىڭ نەگىزگى ۇگىمدارى. الماتى-2007.
2. ق ر «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا
3. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ورتا مەكتەپتە.
4. قازاقستان ءمۇعالىمى.
5. «ناتيجەگە باعىتتالعان ءبىلىم بەرۋدە جەكە تۇلعا قالىپتاستىرۋداعى ءمۇعالىم ءرولى» تاقىرىبىنداعى پەداگوگيكالىق وقۋ ماتەريالدارى. وسكەمەن، 2006.
6. نازاربايەۆ ن.ءا. « قازاقستاننىڭ الەمدەگى باسەكەگە بارىنشا قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ ستراتەگياسى». (ەلباسىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى). استانا، 2006 جىلعى 1 ناۋرىز
7. نازاربايەۆ ن.ءا. «جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان » (ەلباسىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى). استانا، 2007 جىلعى 28 اقپان. 2000 ج.