InfoHub Logo

I بەلورۋس مايدانى مەن I ۋكراين مايدانى 16-اپرەلدە شابۋىلعا شىعۋعا ءتيىس بولدى... بەرلين وپەراسياسىنا قاتىساتىن ءۇش مايداننىڭ 2 ميلليون 500 مىڭ ادامى، 42 مىڭنان استام زەڭبىرەگى مەن مينومەتى، 6250 تانكىسى مەن وزدىگىنەن جۇرەتىن ارتيللەريا قوندىرعىسى، 7500 سوعىس سامولەتى بولدى. دۇشپاننان باسىمدىلىق ادامدار جونىنەن 2،5:1، ارتيللەريا جونىنەن 4،2:1، تانكىلەر مەن وزدىگىنەن جۇرەتىن ارتيللەريا قوندىرعىلارى جونىنەن 4،1:1، اۆياسيا جونىنەن — 2،3:1 بولدى.

(ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنان)

...ءبىرىنشى باتالوننىڭ وفيسەرلەرى جاڭادان كەلگەندەرمەن ءبىراز جۇمىس ىستەدى. الداعى شابۋىلدىڭ ءمان-جايىن ايتىپ ءتۇسىندىردى. پولك كومانديرى جاۋىنگەرلەردەن ەش نارسەنى جاسىرماۋدى تالاپ ەتتى.

150-ديۆيزيانىڭ الدىندا جاۋدىڭ 15 كيلومەترگە سوزىلاتىن قورعانىس شەبى جاتىر. بارلىق جەردە مينا، ترانشەيالار ەكى-ۇش قاتاردان. جولداعى پوسەلكالار مەن دەريەۆنيالار تىرەك پۋنكتتەرىنە اينالدىرىلعان. ءاربىر جەكە ءۇي جان-جاعىنان وق اتۋعا بەيىمدەلگەن.

راحىمجان ۆزۆودتى دەمالۋعا ادەتتەگىدەن ەرتە جاتقىزعان. قانشا ۇيىقتاعانىن بىلمەيدى. ءبىر كەزدە شوشىپ وياندى. ءوڭى مە، ءتۇسى مە؟ اينالاسى قىپ-قىزىل. جەر دە وت، كوك تە وت. كوك كۇمبەزىنە قۋاتتى وتتان قاتار-قاتار ۋىق ۇستاعان سەكىلدى كوز اشتىرماس جارىق ساۋساقتىڭ سالاسىنداي سامساپ كوككە قادالىپ قالعان. جەر شايقالىپ تۇرعانداي كورىنەدى. شوشىپ كەتتى، يەگى وز-وزىنەن ساق-ساق ەتەدى. ساسقانىنان قوس قولداپ ۇستاي الدى. بولار ەمەس، كادىمگى اتۋعا قويعان پۋلەمەتتەي ساقىلدايدى. مۇنداي سۇمدىقتى كىم كورگەن.

ورنىنان اتىپ تۇردى. سەل قاپتاپ بارا جاتىر. ادام سەلى. ەشبىر قامال توقتاتا الماس كۇش قوزعالىپتى. جولداعىنىڭ ءبارىن تىپ-تيپىل ەتەر سەڭدەي جىلجىپ بارادى. ۆزۆود تا شابۋىلعا كوتەرىلدى.

وسىناۋ ماڭدا، ءسىرا، قورىق بولسا كەرەك. قاپتاعان سولداتتاردىڭ اراسىندا ەسى شىققان اندار ءجۇر. باسى اۋعان جاققا ءلايلىپ سەندەلەدى. انشەيىندە مولدىرەپ تۇراتىن ەلىكتىڭ كوزىنەن جاس پارلايدى. شىبىن جانىن قويارعا جەر تاپپاي حايۋان شىركىن ابدەن ساسقان. بۇل سوعىس اندى دا جىلاتتى. دالا تاعىسى قاسقىردىڭ دا ەسى شىققان. قۇيرىعىن قىسىپ ۇليدى. جىلماڭ تۇلكى سولداتتاردىڭ اياعىنا ورالىپ ءجۇر. توڭمويىن تاتى قاباننىڭ تالايى اشۋ ۇستىندە اۆتومات وعىنا تاپ بولدى. جىرتقىشتار ءتاڭىرىسى جولبارىس تا بيشارا بولىپ قالىپتى. قايرات جوق، ايبات جوق، قۇر دارمەنسىز ىرىل. دۇنيەنى قاندى تىرناعىندا ۇستاماق بولعان نەمىس باسشىلارىنىڭ قازىرگى ءحالىن ەلەستەتكەندەي.

سەل قاپتاپ بارادى، جولداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ، تاپتاپ بارادى. ايبات سەلىنىڭ الدىن بوگەر كۇش ەندى جوقتاي.

— ال، باۋىرىم، باستالدى دەگەن وسى! — دەدى بىرەۋ تازا قازاق تىلىندە. راحىمجان جالت قاراسا، كاپيتان بەگالى بايبولاتوۆ ەكەن. ول تىڭ كۇشپەن كەلگەن ارتيللەريست وفيسەردىڭ ءبىرى بولاتىن.

— ياپىر-اي، مۇنشاما كۇش ديۆيزياعا قايدان كەلدى؟

— بۇكىل I بەلورۋس مايدانى بەرلينگە شابۋىلعا شىقتى. بەرلينگە! فاشيستەر ورداسى بۇل جەردەن جەتپىس-اق كيلومەتر.

بەگالىنىڭ ۇنىندە ماقتانىش لەبى بار. ول اينالاعا، سوعىس كورىنىسى بولسا دا مىناۋ عالاماتقا شاتتانا قارادى. راحىمجاننىڭ بويىن دا ءبىر تاسقىن سەزىم بيلەپ كەتتى. ۆزۆود تىزگىنىن مىقتاپ ۇستاۋعا بەكىندى ول ىشتەي.

...بەرلينگە جەتكەنگە دەيىنگى بەس كۇن. قانداي اۋىر بولدى دەسەڭىزشى. فاشيستەر بەكىنىستى مىقتاپ-اق جاساعان ەكەن. I بەلورۋس مايدانىنىڭ العاشقى قارقىنى ەداۋىر تەجەلدى. قاندى ورداعا جەتۋ مەرزىمى كەشەۋىلدەۋ ءقاۋپى تۋدى. ەڭ باستىسى — شابۋىل قارقىنىن باسەڭدەتپەۋ. بار مۇمكىندىك-كۇش وسىعان جۇمسالادى.

ءبىرىنشى باتالوننىڭ، ءتىپتى 674-پولكتىڭ، ديۆيزيانىڭ بۇل كۇندەرى شايقاس جولى — گروەس-بارنيم پوسەلكاسى، ۆيبريسبەرگ سەلوسى، فريالاندەرشتورم وزەنى، كۋنەنسدورف، پرەتسەل، كاروۆ قالالارى بولدى.

شايقاستار سىرتتاي بىر-بىرىنە ۇقساس سياقتى، ءبىراق اۋىرلىعى، ادام شىعىنى، اسكەري تاكتيكالىق ءمانى جاعىنان بىر-بىرىنەن ءتىپتى وزگەشە ەدى. بەس ايعا بەرگىسىز بۇل بەس كۇن ءتىرى قالعانداردىڭ ەسىنەن ەش ۋاقىتتا شىعا قويماس.

ديۆيزيا پرەتسەلدى العان سوڭ، ونىڭ باتىس جاعىنداعى توعايعا ورنالاسقان-دى. اياقاستى شەنى ۇلكەن وفيسەرلەر كوبەيىپ كەتتى. ارتيللەريستەر ءتىپتى ەرەكشە قاربالاس ۇستىندە.

— زەڭبىرەكتەردى بەرليندى اتۋعا ازىرلەڭدەر! — دەگەن وكتەم ءۇن ەستىلدى...

21-اپرەل. بەرلين كوشەسىنە سوۆەت سولداتىنىڭ تابانى ءتيدى. العاش كىرگەن گەنەرال س.پەريەۆەرتكين باسقارعان 79-كورپۋستىڭ اسكەرلەرى، 150-ديۆيزيا وسى كورپۋستا. ايار جاۋدىڭ جانتالاسا قارسىلاسۋىنا قاراماستان، قاھارمان ارميا جانالقىمنان الىپ، ونىڭ تىنىسىن تارىلتا ءتۇستى. ءاربىر ءۇي، ءاربىر ەتاج، تەرەزەنىڭ ءاربىر كوزى وت بۇركەدى. كەسكىلەسكەن ايقاس بولماعان كوشە، الاڭ جوق. ءبارىبىر سوۆەت سولداتىنىڭ ەندىگى ەكپىنىن توقتاتۋ قيىن ەدى.

...گاز زاۆودى، ۆوكزال، ۆودوكاچكا الىندى. اۋرۋحانا، ترامۆاي پاركى ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ قولىنا ءوتتى. وسىنداي يگى حابارلار ۇستى-ۇستىنە تۇسە باستادى. بەرلين ءورت قۇشاعىندا. قويۋ ءتۇتىن مۇنارتقان تالاي كۇن. ءبىزدىڭ سامولەتتەر اسكەري زاۆودتاردى بومبالادى. جاۋ ۇياسى جان القىمدا.

نەمىستەردىڭ موسكۆانى بومبالاعانى ەسكە تۇسەدى. اۋرۋحانالار، تەاترلار، مۋزەيلەر... ەندى، مىنە، سونىڭ سازايىن وزدەرى تارتۋدا.

ءبىراق نەمىس تانكىسى موسكۆا كوشەسىن باسا العان جوق. ال ءبىزدىڭ بولات ساۋىت تانكتەر بەرليندى تابانىندا يلەدى. سونداي سۇستى. جەر استىنداعى بەكىنىس — بەرليننىڭ مەتروسىنان شىققان ادامدار مىناداي عالامات كۇشكە ۇرپيىسە، ۇركە قارايدى. ۇرەيلى جۇزدەرى قۇپ-قۋ. قايدا، قايدا نەمىستىڭ جەڭىلمەس ارمياسى؟ مىنا سەلگە، ايبات اعىنىنا كىم توتەپ بەرە الار؟ ەندىگى قارسىلىق ايارلىق قانا، ىنگە تىعىلعان جىرتقىشتىڭ سوڭعى قابۋى. گيتلەردىڭ كۇشى، كۇنى كەشەگى بوس ماقتاننىڭ ك ۇلى كوككە ۇشقانداي.

— بىزگە بۇكىل الەمدى سىيعا بەرمەك بولىپ ەدى. بۇيىرعانى مىناۋ، — دەپ وزدەرى جاڭا عانا جانساۋعالاپ شىققان ۇڭگىردى كورسەتەدى.

جۇزدەرىندە وتكىر مىسقىل. كوزى ەندى اشىلىپ، كوكىرەگى ەندى ويانعانداي! اسسىز، جارىقسىز، جاعدايسىز اپتالاپ سول ءبىر ۇڭگىردە جاتۋ جالىقتىردى. وت ىشىندە، ءورت ىشىندە بولسا دا جارىق دۇنيەنى كورىپ تۇر. وزدەرىنىڭ تاعدىرلارىنا نالىعانداي.

ءيا، فاشيستەر جارىلقايمىن دەپ سوعىس ءورتىن تۇتاتتى. سول ءورت ەندى وزدەرىن تۇنشىقتىرۋدا. قاراپايىم حالىققا ەندىگى كەرەگى — سۇراپىلدىڭ تەزىرەك تىنشۋى. وق تىيىلىپ، ءار وشاقتا وتتىڭ جانۋى. ءار تەرەزەدەن، ءار بۇرىشتان قىلتيعان جالاۋلار سونىڭ سۇراۋى، سونىڭ بەلگىسى. اق ماتا بولسا ءبىتتى، قولىنا تۇسكەندەرىن ءىلىپتى.

الدىڭعى شەپتەگى اسكەرلەر الىپ جۇرگەن ۇلكەن دىبىس قوندىرعىسىنىڭ الدىنا ەگدە تارتقان نەمىس ايەلى كەلدى. ءوزىن سويلەتۋدى ءوتىندى.

— توقتاتىڭدار اتىستى، مەن انامىن، اق سۇتىممەن ايتارىم، ەندىگى قارسىلىق تەك ءوز باستارىڭدى جۇتادى. مەنىڭ كۇيەۋىم، بالام بار بولساڭ، تاستا قارۋدى. مەن سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ بەيبىت حالىققا تيمەيتىنىنە كوزىم جەتتى. ءومىر سۇرەيىك، جاراندار، ءومىر سۇرەيىك! گيتلەردىڭ اپيىنىمەن ۋلانعان باستارىڭدى تازارتىڭدار! جيىندار ەستەرىڭدى!

راحىمجان ءبارىن كورىپ كەلەدى. سوعىس ونى ءتىپتى ەسەيتىپ جىبەردى. ەندىگى ارمانى — جەڭىس ساعاتىنىڭ سوققانىن ءوز كوزىمەن كورۋ. بۇل ارمان وسى ۇلى شابۋىلداعى ءار سولداتتىڭ جۇرەگىنە ۇيالاعالى قاشان! بەرلينگە كىرگەلى سول ءورت سەزىم ءبارىن دە اسىقتىرعانداي.

كۇنى كەشە وتدەلەنيە كومانديرى حابي ءفازياتۋلليننىڭ جارالانعانى ەسىندە. دامىلسىز جارىلعان فاۋستپاترون الدەن ۋاقىتتا دوپ ءتيىپ، تىزەسىنەن تومەن ەكى اياعىن بىردەي قىرقىپ ءتۇستى. سوندا ونىڭ جۇزىندە كۇلكى. قوزعالا الماي شوڭقيىپ وتىرسا دا كۇلەدى.

— نيچەگو، جولداس لەيتەنانت. بەرليندە ۇزىلگەن اياقتىڭ ارمانى جوق.

سوندا ءبولىنىپ تۇسكەن ءوز اياعى ءوزىنىڭ كوز الدىندا جاتىر. توڭىرەگى شىلقىلداعان قان. نەتكەن سۇلۋ قايرات. تاعى ءبىر مىناداي جايت ەستەن كەتپەيدى:

— گيچكو قايدا، گيچكو! — دەپ ستارشينا شتەلماح جۇگىرىپ ءجۇر ەكەن. قولىندا سۋ جاڭا كەرزى ەتىگى بار.

نەگە ىزدەپ جۇرگەنى بەلگىلى بولدى. كەشە كومبات ەكى ۇلتانى بىردەي ءتۇسىپ، ونى گيچكونىڭ قايىسپەن تاڭىپ الىپ جۇرگەنىن كورگەن، ستارشيناعا قاتتى رەنجىگەن بولاتىن.

— جولداس ستارشينا، راحمەت! — دەدى گيچكو جاڭا ەتىكتى الىپ جاتىپ. — ەندى كورەيىن نەمىستەردىڭ ونەرىن.

قولما-قول بور تاۋىپ الىپ، ەسكى ەتىكتىڭ قونىشىنا: «دوشەل دو بەرلينا» دەپ جازدى دا، ا،اشتىڭ بۇتاعىنا ءىلىپ قويدى.

وسىنداي ادامداردىڭ اراسىندا ءجۇرۋ، ولارمەن قارۋلاس بولۋ قانداي باقىت! قالاي عانا تورىعىپ، قالاي عانا جاسىر ادام.

ەندىگى قارسىلىق ەسەردىڭ عانا ءىسى ەكەنىن ماناتى انا ايتپاپ پا ەدى. ءبىراق ونىڭ ءبارىن نەمىس اتاۋلى تۇسىنسە، فاشيزم قايدان شىقپاقشى. ونداي انانىڭ اق سۇتىنەن ساداعا كەتسىن قۇزعىن جاۋ.

سول قۇزعىننىڭ ءبىرىن، مىنە، ءوز كوزىمەن كورىپ تۇر. قاسىنداعى كۇيگەن كىرپىشتەي قىپ-قىزىل. وسى كىرپىشتىڭ اراسىنان وقىستا وق اتىپ، انە التى بىردەي اياۋلى دوسىنان ايىردى. جاۋدان تازاردى، ەندى الاڭسىز دەگەن اۋدان ەدى. مىنا سۇمىراي قايدان شىقتى؟

— سۇراندار، كانە وزىنەن!

— كىمسىڭ، نەگە اتتىڭ وقتى؟

— حايل گيتلەر!

— مىنا كىرپىشپەن مىلجالاپ ولتىرەيىكشى، — دەپ گيچكو تاپ بەردى.

— توقتا، تاتى سۇراندار!

— كىمسىڭ، قايدان شىقتىڭ؟

— حايل گيتلەر!

قولعا ءتۇسىپ تۇرىپ، بۇلايشا قاسارىسۋى جىگىتتەردى كۇيدىرىپ جىبەردى. اتتەڭ، رۇقسات جوق. ايتپەسە، ءۇيىتىپ جىبەرەر ەدى. مۇنداي قۇزعىندى اتۋ جەڭىل. ازاپتاپ اكەسىن تانىتسا. جوق، وعان رۇقسات جوق. ءحايلشىل «باتىرتا» جالعىز وق جالىندى.

مىنە، وسىنداي قۇزعىندار ءالى قۇرىپ بىتكەن جوق. وسىنداي قۇزعىندار جەڭىس تابالدىرىعىندا تالايدىڭ تاعدىرىنا تاجال بولعالى تۇر. جان-جاقتان قۇرساۋداي قىسسا دا، ءالى دە الپارىسىپ، جانتالاسۋشى سولار. ساق بولۋ كەرەك.

...تۆەردوحلەب باتالوندى جاڭا عانا الىنعان اۋرۋحانانىڭ پودۆالىنا ورنالاستىردى دا، ءوزى تۋرا ەسىك الدىندا كۇزەتشى وتىراتىن جەرگە وتىردى. كوز ىلگەن جوق. كۇنى بويعى قاتتى قارسىلىق وسى تەمىرجول جاقتان. ۇلكەن ءبىر بەكىنىس بار سەكىلدى. تاڭ الدى ادام بالاسىنىڭ ۇيقى تىرناعىنا ىلىنەتىن شاتى. وسى كەزدە ەپتى جىگىتتەرگە بارلاتىپ السا. ەرتەڭگى كۇنى بويعى ۇرىس سول بەكىنىستىڭ قانداي ەكەنىنە بايلانىستى.

كىمدى جىبەرۋ كەرەك؟ كومبات قوشقاربايەۆقا توقتادى. ايلاكەر، شاپشاڭ. قيىننان قيسىن تاۋىپ كەتەدى. جىگىتتەرى دە كوماندير! قانداي بولسا سونداي. جارالانعاندارىنىڭ وزدەرى اناۋ-مىناۋدى ەلەمەي، مايدان شەبىندە ءالى ءجۇر. انە، سونىڭ ءبىرى — گونچارەنكوۆ. كەشە وق ءبىر قۇلاعىن جۇلىپ اكەتىپتى. تاڭىپ الىپ، كەت دەگەنگە بولماي ءالى ءجۇر. راحىمجان جونىندە كومباتتىڭ دا، پوليترۋك ۆاسيلچەنكونىڭ دا، پارتورگ يساكوۆتىن دا پىكىرى ءبىر جەردەن.

كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن. كومباتتىڭ بايلانىسشىسى ءتۇرتىپ وياتتى.

— ءسىزدى مايور شاقىرادى. تۆەردوحلەبتىڭ اسكەري دارەجەسى بەرلينگە كىرگەلى جوعارىلاعان. ول ەندى مايور.

— جولداس مايور...— دەپ قولىن شەكەسىنە قويا بەرىپ ەدى، تۆەردوحلەب:

— تىش...ش...ش، — دەپ ىممەن توقتاتىپ قويدى.

— سولداتتار ۇيىقتاسىن. نەشە كۇنگى دەمالىسسىز شابۋىل شارشاتتى عوي.

راحىمجاننىڭ كوز الدىندا اسكەري باسشى ەمەس، قامقور اكە تۇرعانداي بولدى. گيمناستەركاسىنىڭ جاعاسى كىرلەپ، ساقال-مۇرتى ءوسىپ كەتىپتى. كوزى شۇڭىرەيىپ، تالاۋراعان. سوندا دا وزىنەن گورى وزگەنىڭ قامىن جەپ تۇرعانى وسى ادامعا دەگەن جىلىلىق سەزىمدى ۇلعايتا ءتۇستى. بۇكىل باتالوننىي «ءبىزدىڭ باتكا» دەيتىنى ەسىنە كەلدى. تاپ وسى جەردە «جولداس مايور» دەمەي، «باتكا» دەپ جىبەرگىسى كەلدى.

— ساعان تاپسىرما، قوشقاربايەۆ، مىناۋ. — الدىنداعى كارتاعا قارادى دا، سالىنعان بەلگىنى شۇقىپ كورسەتتى. — تەمىرجولدىڭ ار جاعىن شولىپ كەلۋ. ءوزىڭ تاڭداعان ءبىر وتدەلەنيەنى ال.

— قۇپ بولادى، — دەي بەرىپ ەدى، قايتادان ىممەن توكتاتتى.

— قۇپ بولاتىنىن بىلەم.

اقىرىنداپ بىر-بىرلەپ وياتىپ ءجۇرىپ، ءبىرىنشى وتدەلەنيەنى ەرتتى دە، راحىمجان سىرتقا شىقتى. بارىندە اۆتومات. باسى تاڭۋلى، قۇلاعى جوق گونچارەنكوۆ تا كەلدى. قالا ۇيرەنشىكتى وت قۇشاعىندا. سوعىس كۇيى دامىلسىز ويناپ تۇر. تاڭ الدىنداعى قاراڭعىلىق وت جارىعىمەن اۋىق-اۋىق ءتۇرىلىپ-تۇرىلىپ كەتەدى. بارلاۋشىلار ۇشكە بولىنگەن. ەڭ تۇپكە راحىمجان ءوزى باستاپ كەتتى. تىم-تىرىس. كۇنى بويى بەت باقتىرماي قارسىلاسقان جاۋدى جەر جۇتىپ كەتكەن بە؟ الدە بۇلاردىڭ جاقىنداي ءتۇسۋىن كۇتىپ، بۇعىپ جاتىر ما ەكەن؟ جان جوق.

ءبىر مەزگىلدە ءبىر ۇشەۋ قاراڭ ەتە قالدى.

— جات!

دەمدەرىن ىشىنەن الادى. تۋرا قارسى كەلەدى فاشيستەر. الدارىنان شىقسا، اتىس بوپ كەتۋى مۇمكىن. جولدى بوساتىپ، تۋرا ەكپە تۇسىنا بۇعىنا قالدى.

— ۇشەۋمىز ۇشەۋىنە جارماسايىق. بىرەۋمىز زاپاستا بولايىق. كىم جەڭىلىپ بارا جاتسا، سوعان جاردەم بەرەدى. تىرىدەي ۇستاۋ كەرەك.

تۋرا قاستارىنان وتە بەرگەندە ۇشەۋى بىرەۋ كنوپكانى باسىپ قالعانداي ءبىر مەزگىلدە مىسىقشا اتىلدى. وقىس شابۋىلدان الگىلەر تىرپ ەتە العان جوق. قولدارى ارتىنا بايلانىپ، اۋىزدارىنا ورامال تىعىلدى. گونچارەنكوۆتىڭ قۇلاعىنىڭ سىرتىنا قانى عانا شىعىپتى.

بۇل تۇتقىندار كەپ دەرەك بەردى. كەشەگى وسى جەردە وت شاشقاندار قالانىڭ ورتالىعىن قورعاۋعا بۇيرىق الىپتى.

تىنىسى تارىلعان جاۋدىڭ سوڭعى تۇياق سەرپەرى قالعانداي كورىندى. ءبىراق ول قانداي سەرپۋ، قانشا قۇرباندىق كۇتىپ تۇر ءالى؟ مۇنى بولجاۋ قيىن ەدى.

فەربيندۋنگە كانالى. وسى كانالدان ءوتۋ، اسىرەسە، 150-ديۆيزياعا وڭاي سوققان جوق. كانالدىڭ جاعالاۋىنا مىقتاپ بەكىنىپ العان نەمىستەر وتكەل بەرمەۋگە جانتالاستى. بىرنەشە قاتتى شابۋىلدىڭ بەتى قايتتى. كانالداعى كوپىرلەر قيراتىلعان. ەرنەۋىنەن تۇبىنە دەيىن بەتون قۇرسانعان. تانكتەر، ورۋديالار وتە المايدى. ءتىپتى جاياۋلاردىڭ وزىنە ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ون جاقتان پۋلەمەت پەن اۆتوماتتان وق توگىلسە، سول جاقتان تۋرا ماڭدايدان ورۋديالار ازىناپ تۇر. جاعاعا سوۆەت اسكەرلەرى جاقىنداسا بولدى، بيىك ۇيلەرگە ورنالاسىپ العان نەمىستەر وقتى توگىپ بەرەدى. قاي جەردەن اتىپ جاتقانىن دا اڭعارۋ قيىن. قارسى جاعالاۋ تۇگەل اجال وتىن بۇركىپ تۇر.

جانە وسى ماڭعا جاڭا كۇش ۇستى-ۇستىنە توگىلىپ جاتقان سەكىلدى. جاۋ بۇل تۇستاعى سوۆەت اسكەرىنىڭ الدىنا قويىلعان مىندەتتى سەزگەندەي. وسى كانالدان وتىسىمەن شابۋىلشى ديۆيزيا بەتتى كەنەت وڭتۇستىك شىعىسقا بۇرماق ەدى. ءسويتىپ، بەرليننىڭ ورتالىعىنا باراتىن جولدى ارشىماق. اتاقتى موابيت اۋدانى وسى جولدا. قالاداعى ۇلكەن بەكىنىستىڭ ءبىرى.

سوۆەت اسكەرلەرى ۆيسلادان وتىسىمەن-اق گيتلەر بەرليندى بەكىنىسكە اينالدىرعان-دى. قالانىڭ بارلىق تۇرعىنىن قورعانىس ىسىنە جاپتى. كۇنىنە 100 مىڭداعان ادامداردى ايداپ شىعىپ بەتوندار قۇيعىزدى. مەترو، كانال، كوپىر اتاۋلىنىڭ ءبارى بەكىنىستەردەن كورىنبەدى. قالا سەگىز قورعانىس سەكتورىنا بولىنگەن. ال توعىزىنشى سەكتوردا ۇكىمەت مەكەمەلەرى، يمپەريا كەڭسەسى مەن رەيحستاگ بار. ءار سەكتوردا ارناۋلى گارنيزوندار قويىلدى. قالانىڭ ورتالىعىنداعى ءاربىر ءۇي قامالعا اينالدى. اسىرەسە، رەيحستاگ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى — «گيمملەر ءۇيى» تۇرعان اۋدان قاتتى جاساقتالدى. تەك وسى توڭىرەكتە ارانىڭ ۇياسىنداي قۇجىناعان وت ۇيالارى بار 400-دەن استام تەمىربەتون قۇرىلىستارى سالىندى.

قالانىڭ ورتالىعىنا بارار جولداعى فەربيندۋنگە كانالى مەن موابيتتەگى قارسىلىقتىڭ ءوزى سۇمدىق. اسىرەسە، كورەسىنى 756-پولك پەن 674 پولك كوردى. بۇل پولكتار سوناۋ ودەردەن باستاپ كوش باسىندا كەلە جاتقان. ماڭدايى تاسقا تيگەندەي بولدى وسى ارادا. موابيت اۋدانىنىڭ ءبىر جاعىن فەربيندۋنگە كانالى اينالىپ وتەدى دە، ەكىنشى جاعىندا شپرەە وزەنى. اۋداننىڭ وڭتۇستىك قاناتى شپرەەدەگى مولتكە كوپىرىنە بارىپ تىرەلەدى. كوپىردەن رەيحستاگ ونشا قاشىق ەمەس.

جاۋ بۇل ماڭنىڭ بەكىنىسىنە سەنىمدى. جانە سولتۇستىكتەگى سوۆەت اسكەرىنىڭ بەتالىسى تۋرا باتىس سياقتى ەدى. رەيحستاگتىڭ وكپە تۇسىنان بۇرىلاتىن جەردەن ءوتىپ كەتكەن بولاتىن. مىنە، ەندى كۇرت قالانىڭ تۋرا ورتالىعىنا لاپ قويدى. دۇشپان ناعىز جاننان بەزگەندەردى توكتى بۇل ماڭعا. فەربيندۋنگە كانالىنا ماڭايلاتپاي جاتقان سولار.

نە ىستەۋ كەرەك؟ ءتۇتىن، ەندىگى جاردەم ءتۇتىن عانا. جاۋ كوزىن بايلاۋدىڭ ءبىر جولى. لەزدە بۇكىل كانال بويىنا تۇتىننەن شىمىلدىق ۇستاعانداي بولدى. جاۋىنگەرلەر لاپ قويدى. بىرەۋ تاقتاي سالىپ، بىرەۋ رەلس سالىپ، بىرەۋ ءتىپتى ءجۇزىپ ءوتىپ جاتىر. ارعى جاعاعا شىققاندار ۇيلەردىڭ تومەنگى ەتاجدارىن بەكىنىس ەتۋدە. ادام كورۋگە شىدامايتىن كورىنىس. ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر دە جاننان بەزىپتى.

كانالدان ەتە بەرگەندە راحىمجان وڭ قولىنان جارالانعان پانتەلەيەۆتى كوردى. اۆتوماتتى ساۋ قولىنا الا ساپ تارتا بەردى ول. جاۋىنگەر كيرەيەۆتىڭ ىشىنەن وق ءتيدى. قولىمەن باسىپ الىپ كەتىپ بارادى. سول جارالى كۇيى بەس نەمىستى تاباندا جايراتتى. قان سورعالاپ، جۇرگەن جەرىن جوسا قىلدى. ەسىل ەر الدەن ۋاقىتتا شايقالىپ-شايقالىپ بارىپ سۇلاپ ءتۇستى.

جاعاعا وتكەندەر كوبەيە بەردى، كوبەيە بەردى. ءبىراق دۇشپان 200 مەتردەي شەگىندى دە، تاعى دا تابانداپ جاتىپ الدى. كوپىر جوق. ىسكە ساپەرلەر كىرىستى. بوراعان وقتىڭ استىندا جانتالاسىپ ءجۇر. كۇن كەشكىردى. قاراڭعى ءتۇستى. سوعىستا ءتۇندى كۇندىز قىلۋ قيىن با؟ سورعالاعان راكەتالار جاپ-جارىق قىپ جىبەرەدى. ءبىتىپ قالعان كوپىردى جاۋ قايتا بۇزادى، ساپەرلەر قايتا جامايدى. وسى ءبىر قارعىس اتقىر كانالدىڭ ءۇستى سان بوزداقتىڭ باسىن جۇتتى. مينۋت قىمبات. كانالدان تانك پەن ارتيللەريا وتە الماسا، جاڭاعى جاياۋلاردى قىرىپ سالادى.

انە، تانكتىڭ الدى كوپىر ۇستىنە ىلىكتى. جوسىپ كەلەدى. ارتيللەريا دا اعىلدى-اۋ. جىبەرمەي تۇرعان تىعىن جۇلىپ الىنعانداي. راحىمجان ۆاسيليي كريۆونوسوۆتى تاني كەتتى. جاعاعا شىتا سالىپ سۇيىكتى 45 ميلليمەترلىك ورۋدياسىن وقتاپ جاتىر. بۇل سەرجانتتىڭ راسچەتى سوناۋ ودەردەن بەرگى كوپ شايقاستا سان كوزگە ءتۇستى. باتالونعا بەرىلگەن باتارەياداعى ەڭ ەرجۇرەك راسچەت. سولداتتار قالجىڭداسا دا، ول راسچەتقا «گيتلەردىڭ تاجالى» دەپ ات قويعان-دى.

كانالدىڭ ار جاعىندا تۇرىپ-اق كوزى تۇسكەن جاۋ ءۇياسى بولسا كەرەك. بيىك ءۇيدىڭ شاتىرىنا كەزەنگەن ورۋديا وتتى قۇسىپ-قۇسىپ جىبەردى. راسچەتتاعى جىگىتتەردىڭ قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جاۋعا اجال سناريادتارىن جوسىلتقان ورۋديالار قاپتاپ كەتتى.

— ۆاسيليي، توپە!

راحىمجاندى كريۆونوسوۆ كۇلكىسىنەن عانا تانىدى. اقسيعان تەك تىستەرى كورىنەدى. شاڭ با، كۇيە مە، بەت-اۋزى قاپ-قارا. سامايدان اققان تەر جوسالارى بەتىنە اندىز-اندىز جول سالىپتى. وق بۇرىككەن بيىك ءۇيدىڭ سىنعان ەسىگىندە ءبىر توپ سولداتپەن تىعىلىپ، الدەبىر نىسانانى اندىپ تۇر.

...وسى اۋداندا كونسلاگەردىڭ قاقپاسى بۇزىلىپ، جىلدار بويى قاپا بولعان تۇتقىندار بوساتىلدى. جاقتارى سۋالىپ، سۇيەكتەرى اربيىپ-اربيىپ كەتىپتى. قۇر سۇلدەرى قالعان. شامالارى كەلگەندەرى ازات ەتۋشىلەردىڭ موينىنا اسىلىپ، قۇشاقتاپ جاتىر. جىلايدى، قۋانىش جاسى. ىشىندە ورىس تا، پولياك تا، چەح تا، ۆەنگەر دە بار. ءبىر-اق تىلدە سويلەيدى. جۇرەك تىلىمەن، ىممەن. قارۋ سۇرايدى، شابۋىلعا شىقپاقشى. كەكتەرىن قازانداي قايناتقان جاۋعا وق اتپاقشى.

و، موابيت! مىناۋ مەلشيگەن تاس قابىرعالارىڭ قانشا زۇلىمدىقتى بۇگىپ تۇر دەسەڭشى. تىرناعىڭا تۇسكەننىڭ ءبارىن تىلسىم جۇتتىڭ. سەنىڭ اتىڭ تاريحقا قاسىرەتپەن، قاستاندىقپەن ەگىز بوپ قالدى. موابيت دەسە جۇرەك سوقپاي توقتادى، جىلاعان بالا ۋاندى. زۇلىمدىقتىڭ ءزارى سىڭگەن توپىراعىڭ نەتكەن اششى ەدى. نەمىسكە قورعان بولماي، قورلاۋ بولدىڭ! تەلمانداي تەكتىنى دە وسى جەردە ازاپتادى-اۋ. تىڭداساڭ نەتتى، جاسىرساڭ نەتتى سونداي ازاماتىڭدى! ارىسىڭنىڭ ازاسىنان اۋناپ كەتپەي نەعىپ تۇرسىڭ. مەلشيەسىڭ نەلىكتەن؟

تۇتقىن دا تۇتقىن. نەمىستەردىڭ ەندى ءوزى تۇتقىن. سۇمىرەيگەن، سولبىرايعان. موابيت تۇرمەسىن قورعاۋدى گەببەلستىڭ ءوزى قولعا الىپتى دەگەن حابار بار-دى. ءار لەكتىڭ، ءار توپتىڭ ىشىنەن وفيسەرلەر سول سۇمىرايدى ىزدەيدى. اتتەڭ، شىركىن، تىرىدەي قولعا تۇسسە... ءجۇز، ەكى ءجۇز، بەس ءجۇز، سەگىز ءجۇز ادام ءوتتى. جوق! جاسىرىنىپ ۇلگەرگەن عوي، جەندەت...

موابيت اۋدانىنداعى ۇيلەر ارانىڭ ۇياسىنداي ءجيى سالىنعان ەكەن. تار كوشەلەر تاستان قالانعان تەرەڭ ترانشەيا سەكىلدى. تومەنگى ەتاجدار بىزدىكى، جوعارعى ەتاجدار نەمىستىكى. سان ۇيلەردە وسىنداي «تاتۋ كورشىلىك» بولدى.

مايور تۆەردوحلەب باتالوننىي بولىمشەلەرىنە ءاربىر ءۇيدى اقىرىنا دەيىن تازارتۋعا ايالداماي، استىن الىپ، ءۇستىن قالدىرىپ جۇرە بەرۋگە بۇيىردى. وسىلايشا كوشەدەن كوشە، كۆارتالدان كۆارتال سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ قولىنان وتە بەردى. توبەڭە شىعىپ العان جاۋدىڭ قاي جاعىڭنان قاتىپ تۇسەرىن قايدان بىلەسىڭ. ءار ءۇيدىڭ تەرەزەسى اتىس ءۇياسى. ابايسىز اتتادىڭ - ءبىتتى! ابايلاۋ دەگەننىڭ ءوزى دە مۇمكىن ەمەس. ماڭدايداعى قوس جانارعا انتالاپ تۇرعان جاۋدىڭ ءبارى بىردەي سىيمايدى. ءبىرى بولماسا، ءبىرى كوزدەن تاسا. سەنىڭ تۇبىڭە جەتەتىن دە سول.

ەكى بەرلين بار. ءبىرى — وت قۇشاعىنداعى بەرلين. ءبىرى — جەر استىنداعى بەرلين — تۇرعىنداردىڭ جان ساۋعالاعان پاناسى. ازات ەتىلگەن اۋدانداردا ولار جەر بەتىندە كورىنە باستادى. نەشە كۇننەن بەرى دوم سىزباي اشىققاندار، ايەل، بالا. ۇرەيلى، ءۇنسىز. كوشەدە قۇلاعان ارتيللەريا اتتارىنىڭ سانىنان كەسىپ-كەسىپ الا قاشادى. «اشتىق ازابى ءولىم قاۋپىنەن دە كۇشتىرەك ەكەن-اۋ» دەگەن وي كەلدى راحىمجانعا.

بۇل كورىنىسكە قاراۋ قيىن ەدى. كوپ كەشىكپەي ارشىلعان كوشەلەردىڭ ءار جەرىندە سوۆەتتىك جىلجىمالى اسكەري كۋحنيا پايدا بولدى. سولدات ءشومىشتى كوسىپ تۇرىپ، اشىققاندارعا قۇيىپ بەرىپ جاتىر. تەلمىرگەن، ءجۇزى سىنىق ايەلدەر. تاعات تاپپاي، تاماق اۋزىنا تيگەنشە تىپىرشىعان بالالار. وندەرى شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ. تىلدەرىنىڭ كەلگەنى:

— رۋس گۋت، گيتلەر كاپۋت!

— رۋس گۋت، گيتلەر كاپۋت!

قۋ قۇلقىن نە ىستەتپەيدى. جوق، بۇلتتاي تۇنجىراعان بۇل ومىردەن تۇكتى ايىرىپ بىلمەي تۇرعان ءسابي جۇرەكتىڭ شىن سوعىسى سولاي شىعار؟! ولارعا سوعىس ۇيرەتكەن الىپپە وسى بولار!

شابۋىلشى باتالوندار كوشە بىتكەندى فاشيستەردەن سۇيەمدەپ تازارتىپ كەتىپ بارادى، كەتىپ بارادى.

راحىمجاننىڭ ۆزۆودى تۇتقىن عىپ اكەلگەن نەمىس وفيسەرى سوڭعى جاڭالىقتى ايتتى.

— كۇنى كەشەگە دەيىن سولداتتاردىڭ اراسىندا نەمىس اسكەرىنە توسىننان كەرەمەت ءبىر كۇش كەلمەك دەگەن سىبىس ءجۇردى. سول كۇش سوعىستىڭ تاعدىرىن شەشپەك ەدى. گەببەلستىڭ راديوسى ميىمىزعا وسىنى قۇيدى. مەدەۋىمىز سول ەدى. مىنە، سول كۇشتى كورىپ وتىرمىز...

سۇپ-سۇر وڭىنەن مىسقىل كۇلكىنىڭ ءىزى كورىندى.

جاۋ استاناسى تاباندا. ۋلى جىلاندى سوۆەت قارۋلى كۇشى قىلقا مويىننان باسىپ تۇر. باسىن قوزعالتا الماي، قۇس ءتىلىن عانا جالاقتاتادى. ءبىراق سول ءتىلدى جۇلۋ ءالى وڭايعا تۇسەتىن ەمەس. ويتكەنى بۇل ءفاشيزمنىڭ ۋلى ءتىلى.

ءار ءۇيدىڭ قابىرعاسى ءقابىر بولىپ قالدى. قوشتاستى تالاي تارلانمەن. جاڭا جارىلعان فاۋسپاترون وتدەلەنيە كومانديرى رىباكوۆ قالپاقتاي ۇشىردى. راحىمجاننىڭ جۇرەگىن بىرەۋ جۇلىپ العانداي بولدى. الدىرماي كەلە جاتقان شار بولاتتىڭ ءوزى ەدى. پوپوۆتاي، گيچكوداي ەرلەردىڭ ۇستازى. قاسىنا جۇگىرىپ كەلدى. باسىن سۇيەدى.

— جولداس لەيتەنانت، ۆپەرەد!

قولىن ىلگەرى نۇسقايدى، كەمسەڭدەيدى. كەتە بەرىڭدەر، سوعىڭدار جاۋدى دەگەنى. ءبىر ۋاقىتتا بۇلقىنىپ قالدى دا، بويىن جيدى. ۇيىپ جاتقان قاندى كوردى. سۇق ساۋساعىن مالىپ جىبەرىپ، قابىرعاعا جازا باستادى. قانى — سيا، ساۋساعى — قالام! قولى ءالسىز ىرقىنا كونبەيدى. ءتىسىن قايراپ، قايراتتانادى. «يا ۆ بەرلينە. رىبا...» وسى اراعا كەلگەندە ءۇزىلىپ كەتتى، جان تاپسىردى. قابىرعادا قانمەن جازىلعان جازۋ. الدىندا ارىستاي بوپ جاتقان مايدانداس دوس. ءوز ءقابىرىنىڭ باسىنا ولمەس ءسوزدى ءوزى جازدى. مۇنداي ەرلىك ءولىمدى راحىمجان كورگەن جوقتى.

تاس تا بالقىپ ەرىگەندەي. قىزىل جازۋ كۇرەڭدەندى. كوزى بۇلدىراپ كەتتى مە، سولاي كورىندى. دوسىنىڭ اتى تولىق تۇرسىن. ساۋساعىنىڭ ءالى كەپپەگەن قانعا قالاي تيگەنىن دە بىلمەيدى «كوۆ» دەپ جالعادى. «رىباكوۆ» بولىپ شىقتى. قابىرعادا دوسىنىڭ قانى. بويىندا دوسىنىڭ كەگى...

28-اپرەل كۇنى موابيت اۋدانى تۇگەل تازاردى. گيتلەرشىلەردىڭ قىرعىن جاساپ، قيا باستىرعىسى كەلمەگەن جوسپارى كۇل-تالقان بولدى. قىرعىن جاساۋىن جاسادى. ءبىراق... ءوزى ءىن تۇبىنە تىعىلا ءتۇستى.

الدىندا تاس قۇرساۋلى شپرەە وزەنى. ودان وتەتىن مولتكە كوپىرىن جاۋ بۇزىپ ۇلگەرمەگەن. ءبىراق وسى كوپىرگە سوۆەت اسكەرىن جۋىتپاۋعا بارىن سالارى ءسوزسىز. كارتادا ءبارى سايراپ تۇر. 674-پلەحادانوۆتىڭ پولكى رەيحستاگقا شەشۋشى شابۋىل جاساۋعا ازىرلەنۋدە. ول شابۋىل وسى وزەننەن وتىسىمەن باستالماق. شپرەەنىڭ وڭ جاعىنداعى بەكىنىس كەرەمەت كۇشتى. ەسەسشىل باتالوندار، ارنايى ازارلەنگەن «فاۋستنيكتەر»، زەنيت، اۆياسيا بولىمشەلەرىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى بولىمدەرى وسىندا توگىلگەن. ءار ءۇي ەمەس، ءار مەتر جەر ءۇشىن قيان-كەسكى ۇرىس بولماق.

ءبىرىنشى باتالون ءبىر كۆارتالدى تۇتاس الىپ جاتقان كوپ قاتارلى بيىك ءۇيدىڭ اۋلاسىنا كەلىپ بەكىنگەن ەدى.

تاڭەرتەڭ ەرتەمەن باتالونداعى بارلىق كومانديرلەر كومبات شاقىرادى دەگەن حابار الدى. شتاب كىرە بەرىستەگى تومەنگى ەتاجدىڭ ءبىر بولمەسىنە ورنالاسقان ەكەن. تۆەردوحلەب مۇنتازداي بوپ كيىنگەن. جاعاسىن اۋىستىرىپ، تۇيمەسىنىڭ ءبارىن جارقىراتىپ تازارتتىرعان. ساقال-مۇرتى دا جىپ-جىلتىر بوپ الىنعان. وفيسەرلەردىڭ الدى كىرگەندە كىشكەنە فلاكوننان ءيىسسۋ جاتىپ تۇرعان-دى. «باتكانىڭ» مۇنداي جاسانعانىن وفيسەرلەر كورگەن ەمەس-تى. ءوزى دە كوڭىلدى.

— جەڭىس جاقىن. ءبىز ەڭ الدىڭعى شەپتە تۇرمىز. مەنى پولك كومانديرى شاقىرتىپتى. شەشۋشى شابۋىلدىڭ جايى بولسا كەرەك. جيىن-تەرىن تۇرىندار!

— قۇپ، جولداس مايور! — دەپ وفيسەرلەر تىك تۇردى. كۇتكەنىمىز — كومباتتىڭ جاڭا بۇيرىعى. قانداي مىندەت، قانداي قامال تۇر الدىدا.

— كومبات وققا ۇشتى،— دەگەن الدەكىمنىڭ داۋسى ەستىلدى.

روتا، ۆزۆود كومانديرلەرىنىڭ ءبارى دە جۇگىرىپ-جۇگىرىپ جەتتى.

باس كيىمدەرىن الىپ مەلشيىپ تۇر. راحىمجان سوڭىن الا كەلدى. جاڭا عانا جارقىراپ تۇرعان «باتكاسى» سەرەيىپ جاتىر. مانا مۇرىن جارعان ودەكولوننىڭ ءيىسى ءالى كەتپەگەن. ءبىراق وندا ءتىرى ادامنىڭ ۇستىنەن اڭقىسا، ەندى ءولى ادامنىڭ ۇستىنەن مۇڭكىپ تۇر. باتالوننىي پارتورگى يساكوۆتىڭ، پوليترۋك اتايەۆتىڭ كوزىندە مولتىلدەگەن جاس. ايانىش جاسى، قاراپايىم دا كىشىپەيىل كومانديرىنە دەگەن قيماستىق جاس. جەڭىس تابالدىرىعىندا اياۋلى اقىلشىلارىنا اجال وتىن كەزەگەن مەيىرىمسىز جاۋعا دەگەن اشۋ-ىزا جاسى.

تۇرعانداردىڭ ءدال جانىنان تاعى بىردەڭە گۇرس ەتە قالدى. قيراعان ءۇيدىڭ ءۇشىنشى ەتاجىنان سەرجانت سەرەبرياكوۆتىڭ ساڭق ەتكەن داۋسى ەستىلدى.

— كومباتتى ولتىرگەن انا سۇمىراي!

سس فورماسىن كيگەن وفيسەردىڭ ولىگىن كورسەتتى. گۇرس ەتكىزىپ ونى جوعارىدان قۇلاتقان سەرەبرياكوۆ ەكەن.

— بۇل سۇمىرايدى ەكى اياعىن تەرەزە تۇبىندەگى دىڭگەك باسىپ قالىپتى. ول شاماسى كەشەگى سوعىستا بولعان وقيعا. مۇمكىن، بۇل بۇگىن ەسىن جيىپ، تەرەزە جاقتاۋىنان ۇستاپ، تىسقا كوز سالعاندا سوۆەت مايورىنىڭ جۇگىرە باسىپ، الدەقايدا اسىعىپ بارا جاتقانىن كورسە كەرەك. سودان گرانات لاقتىرعان-اۋ دەيمىن. جانىندا جاتقان پيستولەتكە، سامايىنان سورعالاي اققان قانعا قاراعاندا، ءوزىن-وزى اتقان بولۋ كەرەك.

كوپ كەشىكپەي گەنەرال شاتيلوۆ پەن پودپولكوۆنيك پلەحادانوۆ كەلدى. قارالى ميتينگىنى باتالون پارتورگى كارىمجان يساكوۆ اشتى...

كومباتتىڭ قازاسى جانىنا باتپاعان باتالوندا ەشكىم بولماعان شىعار. وسى باتالوندى ءوز قولىمەن شىنداپ، ءوز بالاسىنداي ماپەلەگەن كوماندير ەدى ول.

ءار سولداتتىڭ ءولىمى ونىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتاتىن. اديۋدانتى وققا ۇشقاندا جۇرت جىلاعانىن دا كورگەن. سۇم اجالدىڭ جەتكەن جەرىن كوردىڭ بە؟ راحىمجاننىڭ دا دەنەسى ءدىر ەتتى. الدەنە تاماعىندا ءتۇيىلىپ تۇرىپ قالعانداي بۋلىعىپ كەتتى.

ءولدى دەۋگە قيماي تۇر. اكەسىنەن دە مۇنداي تاربيە كورگەن جوق. ءومىردىڭ شىتىرمان شيمايىن وقي ءبىلۋدى ۇيرەتكەن وسى ادام ەدى. قان مايداندا كىمنىڭ كىم قاباعىنا قاراعانداي. ءبىراق بۇل بارلىق كومانديرلەردىڭ كوڭىل كۇيىن تاپ باسىپ ءبىلىپ تۇراتىن. بويىندا ادامعا دەگەن ۇلكەن مەيىرىم بار-دى. سول مەيىرىم قان مايداننىڭ نەبىر قيىن مينۋتتارىندا ونىڭ بۇكىل كومانديرلىك تۇلعاسىن كەسەك كورسەتۋشى ەدى.

كۇنى كەشە ءوز باس بوپ كەپىلدەمە بەردى، پارتياعا وتكىزدى. كەپىلدەمە بەرەردە ايتقان ءسوزى ءالى قۇلاعىندا:

— سەن ءبىرىنشى كەپىلدىكتى ودەردە، ودان كەيىن بەرليندە الدىڭ. سەندەي جۇرەكتى ۇلداردى پارتيانىڭ ناعىز ادال پەرزەنتى دەۋ كەرەك.

سول ادامنىڭ كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جوق بولعانى-اي. اجال سۇم نەتكەن مەيىرىمسىز ەڭ.

وسى كەكتى سوزدەردى راحىمجان بۇكىل جاۋىنگەرلەردىڭ دە جۇزىنەن وقىعانداي بولدى. ولار دا ءوزى سەكىلدى زىعىردانى قايناپ، وشپەندىلىك وتىمەن ورتەنىپ تۇر ەكەن.

...30-اپرەلگە قاراعان ءتۇن جارىمىندا شپرەە وزەنى ارتتا قالدى. شابۋىلشى باتالوندار جاۋدى قىسا بەردى، قىسا بەردى. وزەننەن قايتا وتكىزىپ تاستاماق ارەكەتىنەن ەشتەمە شىقپادى. الدىڭعىلار بەس ەتاجدى ۇلكەن قىزىل ۇيگە جاقىن كەلدى.

وسىدان ەكى كۇن بۇرىن كومباتتىڭ قالانىڭ كارتاسىن قابىرعاعا ءىلىپ قويىپ بىلاي دەگەنى باردى:

— مىنە، مىنا ءبىر ءۇش جاعى دوعالانا كەلىپ، سولتۇستىككە سوزىلىپ جاتقان يرەك — شپرەە وزەنى. وسىنىڭ وڭ جاعىن الا ءتۇزۋ سىزىق تارتىلىپ بارىپ، «105» دەگەن سيفرعا تىرەلىپ تۇر ەمەس پە. كوردىڭدەر مە؟ سول سيفردىڭ تۇسىندا «رەيحستاگ» دەگەن جازۋ بار. دوعانىڭ قايقى باسى جاعىندا — سولعا قاراي بەلگىلەنگەن موتكە كوپىرى. مىنە، وسى جەردەن رەيحستاگتىڭ باتىس جاق قابىرعاسىنا دەيىن 550 مەتردەي.

ال مىناۋ شۆەيساريا ەلشىلىگىنىڭ قارسى بەتىندەگى گەرمانيانىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى نەمەسە «گيمملەر ءۇيى». وسى ۇيدەن رەيحستاگ 360 مەتر. رەيحستاگتىڭ وڭتۇستىك جاعىندا ەكى ءجۇز مەتردەي دەپ جازىلعان مىنا ءبىر بەلگى — براندەربۋرگ قاقپاسى.

شابۋىلشىلار الدىندا تۇكسيگەن، تەرەزە ەسىگىنىڭ ءبارى بىتەلگەن قيقى-جيقى قىزىل ءۇي تۇردى.

بۇل كۇن اۋا-رايىنىڭ قانداي بولعانىن جاۋىنگەرلەر بىلمەيدى. كۇن اشىق پا، بۇلت پا؟ ايتەۋىر تۇنەرگەن بىردەڭە. شىنىندا، اسپاندا ويماقتاي دا بۇلت جوق-تى. تۇنەرگەن سۇراپىل سوعىستىڭ ءتۇتىنى ەدى جانە ول بەرليننىڭ ۇستىندە عانا ءۇيىرىلىپ تۇردى.

بۇكىل دۇنيەنى ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزباق بولعان «باتىرىڭ» سول قاۋىزعا ەندى ءوزى كىرەردەي جانتالاستى. بۇل ءۇيدىڭ ماڭىنداعى ءاربىر كىرپىشى وققا اينالىپ، قارسىلىق كورسەتكەندەي. رەيحستاگقا بارار جولدى ۇستاپ تۇر. وسى ءبىر قارعىس اتقان قاندى ۇيا — رەيحستاگ قالسا، بۇكىل گەرمانيا امان قالاتىنداي جانتالاسادى.

گيتلەر دە جاننان بەزگەندەرىنىڭ ميىنا سولاي دەپ قۇيىپتى.

بۇل ماڭعا روستوك قالاسىنان باسكەسەردىڭ جاڭا توبىن پاراشيۋتپەن اكەپ ءتۇسىرىپتى. ول قۇپيانى جاڭا عانا قولعا تۇسكەن تۇتقىن ايتتى.

«گيمملەر ۇيىنە» ۇدەمەلى كۇشپەن ەكى دۇركىن لاپ قويعاندا ەكەۋىنە دە قاتتى قارسىلىقتان ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ بەتى قايتىپ قالدى. اسىرەسە، تيرگارتەن پاركى تۇسىنان باس كوتەرتپەي ۇرىپ تۇر. ارتيللەريانىڭ جاقىنعا اتاتىن ورۋديالارىنان وت توگەدى. ال «گيمملەر ءۇيى» قاباعان يتتەي ماڭايلاتپايدى.

شەشۋشى شابۋىلعا ادەيى ازىرلەنگەن 674-پولك پلەحادانوۆتىڭ پولكى تاڭ بىلىنە لاپ قويدى. ءتورت ساعات شايقاس. تانكتەر دە جاقىن كەلدى. قاندارى قارايعان سولداتتار قانداي قارسىلىققا بولسا دا قارار ەمەس. ەت قىزۋىمەن تانكتەردىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتىپتى. جالاڭباس، كومىردەي قارا شاشى جالبىراپ، تانكتىڭ ۇستىندە راحىمجان دا كەلە جاتىر. قولقانى اتقان كوك ءتۇتىن، قان ءيىسى، كوكتەمدە بۋسانعان جەر ءيىسى. ءبارى ارالاس ادامنىڭ سەزىم مۇشەسى ەش ۋاقىتتا بايقاپ كورمەگەن بىردەڭە. الدىڭعى تانكتەن قارعىپ تۇسكەن سولداتتار ولگەن-تىرىلگەندەرىنە قاراماي، ۋرالاپ ۇيگە كىرىپ جاتىر. بۇل ۆزۆودتىڭ كەلۋى وسى ءبىر قيىن قامال بوپ تۇرعان ءۇيدىڭ تاعدىرىن شەشكەندەي بولدى.

انە، وسى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن قارعىس اتقان رەيحستاگ كورىندى. الدى اشىق الاڭ، توبەسىندە كۇمبەزى بار سەكىلدى. الدىڭعى جاعىنان بيىكتە اتتى ادامنىڭ، كىسىنىڭ ءمۇسىنى ەمىس-ەمىس كورىنەدى. بارلىق تەرەزەسىن كىرپىشپەن بىتەپ تاستاعان.

ءبىر كەزدە بۇل ءۇي پاڭ-اق كورىنۋشى ەدى. الدىندا بيسماركتىڭ ەسكەرتكىشى تۇراتىن. قولىندا قىلىش. اينەكتەن دوڭگەلەنە كەلتىرىلگەن بيىك كۇمبەز وزگە ۇيدەن ەرەكشە دارالاپ تۇراتىن. كۇمبەزدەن تومەنىرەك فونتان، اتتى ادامنىڭ قۇيىلعان ءمۇسىنى. نەگىزگى كىرەبەرىستە زىلدەي-زىلدەي، ءۇيدىڭ تىكە بيىگىنە دەيىن سوزىلعان، مرامور دىڭگەكتەر. ول دىڭگەكتەر ايرىقشا اجار بەرۋشى ەدى بۇل ۇيگە. ونىڭ الدىندا شىبىن تايىپ جىعىلعانداي جىلتىر اسفالت، سورعالاعان فونتاندار بولاتىن.

بۇل كورىكتەن ءقازىر دىم جوق. قالانىڭ باسقا جەرى سياقتى بۇل ماڭنىڭ دا ويران بوتقاسى شىققان. اعاشتاردىڭ، الاڭداردىڭ ورنىندا جەنتەگى شىققان جەر. بيسمارك ەسكەرتكىشىنىڭ ورنى دا كورىنبەيدى. مرامور دىڭگەكتەردىڭ جۇلما-جۇلماسى شىققان. سوعىستىڭ جەگى قوتىرى سۇرقىن الىپ جىبەرىپتى. نەمىس باسقىنشىلارى قانداي جيىركەنىشتى بولسا، ونىڭ سوڭعى قاندى ۇياسى دا سونداي، توزىعى جەتكەن مولاداي ۇڭىرەيىپ تۇر.

ءبىراق وسىناۋ الاڭنىڭ ءبىر كەزدەگى اتاقتى كورول الاڭى، اناۋ ءۇيدىڭ رەيحستاگ ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. مۇمكىن، وسى الاڭدا گيتلەر جەڭىس تويىن جاساماق تا بولعان شىعار. شابۋىلشىلار ءالى بىلمەيدى، قىرعىنىنا كوز ۇيرەنگەن بەرليندەگى كوپ ۇيلەردىڭ ءبىرى ەكەن دەپ ءجۇر. جاڭاعى «گيمملەر ءۇيىنىڭ» ءار باسپالداعىنا، بولمەدەن بولمەگە، ەتاجدان ەتاجعا كوشۋدىڭ ءوزى جوبىشەندى شەپتى بۇزۋدان كەم سوققان جوق.

تۆەردوحلەب قازا بولعان وسى 674-پولكتىڭ ءبىرىنشى باتالونىن باسقارۋ كاپيتان داۆىدوۆقا تاپسىرىلعان. قاناتتاس جاتقان نەۋسترويەۆتىڭ باتالونى 756-پولكتان. جاۋىنگەرلەر جوعارى ەتاجعا ءتىپتى زەڭبىرەكتى دە الىپ شىعىپ بارادى. بولمە سايىن ءۇيىلىپ-ۇيىلىپ قالعان نەمىستەردىڭ ءوز فاۋستپاتروندارى. جىگىتتەر ونى اتۋدى دا يگەرىپ الىپتى.

وسى كەزدە گەنەرال ۆ.ي.چۋيكوۆ باستاعان تەگەۋرىندى 8-ارميا براندەنبۋرگ قاقپاسىنا تاياپ، ال گەنەرال ن.ە.بەرزارين باستاعان تەگەۋرىندى 5-ارميا قالانىڭ شىعىس جاعىنان كەلىپ قورشاعان ەدى. ءبارى دە رەيحستاگتىڭ جان-جاعىنان انتالاپ كەلىپ قالعان. مۇنداي حالگە دۋشار بولعانىن سەزگەن دۇشپان ءۇشىن ءبىر-اق جول بار. ول — ولىمگە باس تىگۋ. مىنە، مىناۋ ولەر كەزدەگى وشپەندى قارسىلىق. اسىرەسە، سولتۇستىك باتىستان كەلگەن 3-تەگەۋرىندى ارميانىڭ، ونىڭ ىشىندە 150-ديۆيزيانىڭ شابۋىل باعىتىنداعى جاۋدىڭ جانتالاسى ءتىپتى قاتتى.

راحىمجاننىڭ ۆزۆودى «گيمملەر ءۇيىنىڭ» جوعارى ەتاجىندا جۇرگەن-دى. ءار تەرەزە سۇرعىلت سۇرەڭسىز بيىك ءۇي جاقتان سەكۋند سايىن وت بۋكەتىن قابىلدايدى.

— ءسىزدى كومبات شاقىرادى، — دەگەن حابار الدى.

تومەندە باتالوننىي شتابى ورنالاسقان بولمەگە كەلسە، ادام كوپ ەكەن. ءبارى قابىرعاعا جابىسىپ تۇر. بۇل بولمەنىڭ تەرەزەسىنەن دە نوسەرشە ساۋىلداعان وق. پوليترۋك ۆاسيلچەنكو قولىمەن قابىرعاعا جابىس دەگەندەي بەلگى بەردى.

راحىمجان دا جابىسا قالدى. ءسال تولاستايدى دا، وت بۇرشاعى قايتادان توپەي جونەلەدى. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوزى سۇرعىلت بيىك ۇيدە. سول ءۇيدىڭ ءار كىرپىشىن اركىم انىقتاپ كورگىسى كەلگەندەي.

داۆىدوۆ راحىمجانعا قاسىنا جاقىنداۋدى سۇرادى. جاڭاعى ەلدىڭ ءبارى تەلمىرگەن ءۇي جاقتى ساۋساعىمەن نۇسقادى دا:

— كوردىڭ بە، رەيحستاگ! — دەدى.

راحىمجان بىرەسە ۇيگە، بىرەسە كومباتقا قارادى. ۆاسيلچەنكو كۇلىمدەگەن كۇيى قايتەر ەكەن دەگەندەي وزىنە قادالا قاراپ قالعان ەكەن.

— ارمان عىپ جۇرگەن رەيحستاگىمىز وسى ما؟

— ءيا، ءيا. ەندەشە، سول رەيحستاگقا اپارىپ تۋ تىگۋ كەرەك. سونى سىزگە تاپسىرامىز، جولداس لەيتەنانت قوشقاربايەۆ!

— قۇپ بولادى!

— مىنە، پولكتەن كەلگەن بارلاۋشىلار توبى. بۇلار دا سىزبەن بىرگە اتتانادى. ياعني ءسىزدى، سىزدەگى تۋدى قورعاۋشىلار.

تۋ دا دايىن بولعان ەكەن. ۆاسيلچەنكو راحىمجاننىڭ قولىنا بەردى دە:

— جولىڭ بولسىن، راحىم! — دەپ بەتىنەن ءسۇيدى. راحىمجاننىڭ بويىن سۋىق تەر باسىپ كەتتى. «تۋرا اجال اۋزىنا». ءسال بوساپ، وسى تۇرعانداردىڭ بارىمەن قوشتاسقانداي بولدى. جوعارىدا ءوز ورنىندا گونچاروۆتى قالدىرعان. ۆزۆود جىگىتتەرىمەن دە قوشتاسا المادى-اۋ. كوز الدىنان ءبىر ءسات تۋعان جەر، وسكەن ولكە ءوتتى. قازاقتىڭ كەڭ دال اسى دا قارا بالاسىن قاپسىرا قۇشاقتاعانداي بولدى. بۇل ساپاردان امان ورالۋى ەكىتالاي!

نەبىر جۇرەك جانىشقان اۋىر ويلار ءقازىر كەلىپ، ءقازىر جوق بوپ سەيىلىپ جاتىر. قوينىندا سابىنا وراۋلى تۋ، اتتانۋعا ءازىر. مۇنىمەن بىرگە شىقپاقشى جاۋىنگەرلەردىڭ ءبارى دە ىڭعايلاندى. ءبىرىن-بىرى ءۇنسىز، ىشتەي ۇققانداي. بىرىنە-بىرى ءسات ساپار تىلەپ تۇرعانداي. سىرتقا شىعاتىن جالعىز عانا تەسىك بار، ول وسى ءۇيدىڭ تەرەزەسى. بۇل تەرەزەنى دە فاشيستەر دامىلسىز ورشەلەنە اتقىلاپ تۇر.

وت بۇرشاعى بولمەنى تاعى ءبىر سوعىپ باسىلا قالعان ساتتە راحىمجان سىرتقا قاراي مىسىقشا اتىلدى. ۇمار-جۇمار بولىپ ءبىر شۇڭقىرعا توپ ەتە ءتۇستى. امان سەكىلدى. ءوزىنىڭ ارتىنان تاعى بىرەۋ كەلىپ جىعىلعانداي بولدى. ءبىراق كەيىن قاراۋعا مۇرشا جوق. ادامدى كورىپ قالعان دۇشپان پۋلەمەت وعىمەن قاتتى شۇيلىكتى. اتىستىڭ قاتتىلىعى ما، الدە شىنىمەن-اق باسقا ەشكىم شىعا المادى ما، ارتىنان باسقا ادام ءيىسى اڭعارىلمادى.

باسىن باۋىرىنا تىعىپ بۇققان كۇيى قولتىعىنىڭ استىنان اقىرىن سىعالاسا، ەكى ادىم جەردە ءبىر ۋىس بولىپ بىرەۋ جاتىر.

— امانسىز با، جولداس لەيتەنانت؟

— امانمىن. ءوزىڭ شە؟

— مەن دە ساۋ سەكىلدىمىن. ءبىراق باسقالارى شىعا الماي قالدى.

بۇل ارادا كوپ كۇتىپ جاتۋعا بولمايدى. نەدە بولسا ىلگەرى جىلجۋ كەرەك. بۇلاردان بۇرىن شىققان تالاي جايساڭدار جانسىز جاتىر. جۇرەكتەرى زۋ ەتە قالدى.

نوسەردەي سورعالاعان وق استىندا ولاردىڭ قورىقپاۋى مۇمكىن بە؟ ارينە، مۇمكىن ەمەس. ولار دا سۇيەك پەن ەتتەن جارالعان. سەكۋند سايىن قورقىنىشتىڭ الۋان ءتۇرلى الاپات حابارىن ميىنا سورعالاتا قۇيىپ تۇرعان بۇلاردا دا نەرۆ جۇيەسى بار. اينالاسىنىڭ ءبارى — الدىندا 360 مەتر جەردە تۇرعان رەيحستاگ تا، قۋىرعان بيدايداي بىرت-بىرت ەتىپ، سنارياد ساباۋىمەن جۇنشە تۇتىلگەن اسفالت تا، قارىس جەر باسسا قازا بوپ جاتقان جاۋىنگەر جولداستارى دا انتالاپ تۇرعان اجالدىڭ اۋزىندا ەكەنىن تاعى دا اڭعارتتى.

ءولىمدى ەستىگەننەن گورى كورگەن قورقىنىشتى. بۇل قورقىنىش جاڭاعى قارعىپ شىققان ءۇيدىڭ ءبىرىنشى ەتاجىنان باستالعان-دى. سەنى قورعايدى، قولدايدى دەپ پولكتەن ادەيى جىبەرگەن بارلاۋشىلار بولىمشەسىنەن قاسىنا ءبىر-اق ادامنىڭ — گريگوريي بۋلاتوۆتىڭ ەرگەنى دە قورقىنىش. گريگورييمەن راحىمجان وق استىندا، اجال اۋزىندا تانىستى.

تۋ تىگۋ جونىندەگى تاپسىرما بەرلينگە كىرگەلى اتى شىققان 674-پولكتىڭ وزىنەن، ونىڭ كومانديرى، پودپولكوۆنيك پلەحادانوۆتان شىققان-دى. باتالون كومانديرى داۆىدوۆ پەن پوليترۋك ۆاسيلچەنكو راحىمجانعا پولك كومانديرىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋدى امانات ەتتى.

ءىز تاستاپ ىلگەرى جىلجۋ كەرەك. كەيىن جىلجۋ دا — ءولىم. ويتكەنى ول — قورىققاندىق. جاۋدىڭ ەڭ سوڭعى ۇياسىنا جەڭىس جالاۋىن تىك دەپ جىبەرگەندە كەيىن جىلجىساڭ... ودان ماسقارا ءولىم بار ما! كەيىن جىلجىعاننان گورى مىنا الدىندا جاتقان جاۋىنگەرلەردەي وپات بولعاننىڭ ءوزى جاقسى. وسى وي ىلگەرى سۇيرەيدى. ءبىراق قازا بولعاندارعا كوزى تۇسسە، كەرەمەت ءبىر ۇرەي كەلەدى. ورىستىڭ ۇلى سۋرەتشىسى ۆەرەششاگين مىنا كورىنىستى ءوز كوزىمەن كورسە، XX عاسىرداعى سوعىس اتتى سۇمدىقتان ادام بالاسىنىڭ جانى شوشيتىن پولوتنو جاساعان بولار ەدى.

راحىمجان وزدەرىنەن بۇرىن دا كوپ جايساڭداردىڭ رەيحستاگقا ۇمتىلعانىن ءبىلدى. الدىنداعى ءۇيدىڭ رەيحستاگ ەكەنىن ءبىرى بىلگەن، ءبىرى بىلمەگەن. گريگوريي ەكەۋى ىلعي ولىكتەردىڭ اراسىمەن كەلدى. مىناۋ تانىس ءجۇز. «گيمملەردىڭ ۇيىنە» اتوي سالىپ كىرگەن ءبىرىنشى روتانىڭ كومانديرى تاجىك جىگىتى اتايەۆ. كومىردەي قارا شاشى اعاش باسىنان قۇلاپ تۇسكەن قۇستىڭ ۇياسىنداي قوبىراپ جاتىر. اۋزىندا قان ارالاس توپىراق. جۇرەگى ءدىر ەتە ءتۇستى. سوعىستىڭ وزىندە تويداعىداي شىتتاي بوپ تازا جۇرەتىن ادەمى جىگىتتىڭ ءحالى وسى. ولگەن جەرىن كوردىڭ بە ەردىڭ. ەڭ بولماسا اۋزىنداعى توپىراقتى ءسۇرتىپ كەتكىسى كەلدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اقىرايىپ جاتقان كوزى اۋلاق، اۋلاق دەگەندەي بولدى. دەنەسى مۇزداپ، تەر شىقتى. كادىمگى اجالدىڭ سۋىق تەرىندەي. سول ساتتە تاپ جاندارىنان فاۋسپاترون گۇرس ەتە قالدى. جان ءتاتتى، الگىندە عانا جاقىنداۋعا جۇرەگى داۋالاماي تۇرعان اتايەۆتىڭ ارتىنا تىعىلدى. گريشا دا ءبىر ولىكتى قالقالاپ جان باعىپتى.

تاعى دا ىلگەرى جىلجۋ كەرەك. تاسباقا دا بۇلاردان شاپشاڭ شىعار. قولى جۇرەك تۇسىنا ءتيىپ كەتتى. تايشا تۋلاپ تارس-تۇرس ەتەدى. مىناۋ اينالاداعى ازىناعان سوعىس وركەسترىنەن گورى جۇرەگىنىڭ سوعۋى قاتتى سەكىلدى. جۇرەك تۇسىندا بۇگىن عانا تاپسىرىلعان پارتبيلەتى، سودان كەيىن تىگۋگە اكەلە جاتقان تۋ بار ەكەنىن سەزدى. مانادان بەرى، ايتەۋىر جان قورعاپ كەلە جاتقانداي ەدى، ەندى بۇل توزاققا تۇسۋلەرىندە ۇلكەن ءبىر ءمان بار سەكىلدى كورىندى. ءيا، تەك ىلگەرى، قارىس سۇيەم بولسا دا ىلگەرى جىلجۋ كەرەك. مىناۋ ولىكتەرگە قانشا كوز توقتاتپايىن دەسە دە بولمايدى. قالاي توقتاتپايدى، كادىمگى قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىمەن ۇرلانعان مىسىق سەكىلدى، پانا عىپ كەلە جاتقاندارى سولار.

ءيا، قانداي اۋىر ساپار! مىناۋ سولداتتىڭ باسىن تۋرا قىلقا موينىنان جۇلىپ، ءۇش مەتردەي جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىرىپتى. بولەك جاتقان باس كادىمگى باۋىزداعان قويداي ءتىلىن تىستەپ قالىپتى. باستى سۇلىق جاتقان دەنەنىڭ قاسىنا قويدى. وزگە قولىنان كەلەرى جوق. ەڭ بولماسا، ءولى دەنەسى تۇتاس جاتسىن. ولگەن ادامنىڭ بولەك باسىنا قول تيگىزۋ قانداي اۋىر. ءقازىر ءوز باسى دا تاپ وسىنداي قىرقىلىپ تۇسەتىندەي كورىندى. دەنەسى ءدىر ەتتى. جاڭا عانا ۇيىقتاپ كەتكەن ادامداي قيمىلسىز جاتقان جاۋىنگەرلەردىڭ قاسىنا كەلگەندە، جارالى ەمەس پە ەكەن دەپ قوزعاپ كورىپ ەدى، بىرىنەن دە ءتىرى ادامنىڭ بەلگىسى بىلىنبەدى. تاعى دا جانتۇرشىگەرلىك كورىنىستەر. ەت جۇرەك ادام قاراۋعا شىدامايتىن سوعىس سالعان سۋرەت. كەيبىرەۋلەردىڭ كەۋدەسى بار، اياعى جوق، كەيبىرەۋلەردىڭ ادام ەكەنىن، الدە جانشىلعان ەت ەكەنىن ايىرا المايسىڭ.

اۋىلدا تۇندە مولا قاسىنان وتۋگە قورقاتىن راحىمجان ەندى قالىڭ ولىكتىڭ، وندا دا ءبىرى اقسيىپ، ءبىرى بىرشيىپ، ءبىرى تىرجيىپ، ءبىرى بۇگىلىپ، ءبىرى ۇگىلىپ جاتقان ولىكتەردىڭ اراسىمەن كەلەدى. سوعىستا ادامنىڭ دەنەسى ولىمگە ۇيرەنىپ، ءولىپ كەتەدى دەيدى عوي. بۇل ءسوزدىڭ دە شىندىعى بار شىعار، ءبىراق قانشا ۇيرەنگەنمەن، ءتىرىنىڭ اتى ءتىرى، ولىك وعان ۇرەي تۋعىزباي قويمايدى. راحىمجان دا مايداندا تالاي دوستارىنان ايرىلىپ، تالايىن قولىمەن كومدى. ءبىراق مىناداي قىرعىندى كورگەن جوق. سوڭعى شايقاستىڭ سويقانى. ءتىرى تۇرىپ ولىكتى پانالاۋدىڭ اسا ازاپتى ەكەنىن تاپ وسى ارادا سەزدى. وزدەرى دە وسى ولىكتەردەي جانسىز جىلجىپ كەلە مە ەكەن، بۇلارعا ازىرگە دالدەپ تيگەن نەمىس وعى جوق. بۇل كورىنىستى كوزبەن كورىپ، جۇرەكپەن سەزگەننەن ءولىپ كەتكەننىڭ ءوزى جاقسى ما ەدى؟ جوق، تىرلىكتىڭ ءوز زاڭى بار. ءبىر سەكۋند بولسا دا ءومىر سۇرگىڭ كەلەدى، سول ءۇشىن ارپالىساسىڭ، كۇرەسەسىڭ. تىرشىلىككە دەگەن قۇمارلىقتىڭ كۇشتىلىگى دە وسىندا. سول اۋىر ارپالىس باستالعالى قانشا ۋاقىت ءوتتى. كەۋدەدە — جۇرەك، قوينىندا — جالاۋ. وسى جالاۋ امان جەتسە اناۋ ۇيگە. جاۋدىڭ سوڭعى ۇياسى. جەڭىس! سەكۋند سايىن جاندى جانىشقان ۇرەيدى وسى ءبىر ءۇمىت قۇيىنداي قۋىپ شىعادى. ءولى دەنەلەردىڭ اراسىندا ماڭگى سونگەن جانارلارعا جابىرقاي قاراپ كەلە جاتقاننىڭ وزىندە دە وسىنداي سەزىم اتوي سالادى. ءومىر مەن ءولىمنىڭ، ءۇمىت پەن ۇرەيدىڭ ارپالىسى. ول ارپالىس راحىمجان مەن گريشانىڭ جۇدىرىقتاي جۇرەگىندە. ول ارپالىس قارعا ادىم جەرى مۇڭ بولىپ تۇرعان وسىناۋ قارعىس اتقان الاندا.

ولىمنەن قورىقپايتىن ادام جوق. قورىقپاۋ دەگەن سول — ۇرەيلى سەزىمدى جەڭە ءبىلۋ.

وسى توزاق الدىندا قالاي ساۋ قالعانىن كىم ءبىلسىن، ءبىر ترانسفورماتور بۋدكاسى تۇر. رەيحستاگتىڭ توڭىرەگىن قورشاپ بەكىنىس سالىپ جۇرگەندە قۇرىلىسشىلاردان قالسا كەرەك. ۇزىننان-ۇزاق قازىلعان وردىڭ جاعاسىندا قالقيىپ تۇر. ونىڭ سول جاعىندا ءۇش جەردەي قازانداي ويىعى بار ءۇي ورنىنداي تەمىربەتون پليتكاسى جاتىر. ءبىراق ول جەرمەن-جەكسەن. ەس تۇتقاندارى بۋدكا بولدى. مىنا ولىكتەر وسى بۋدكاعا جەتەمىز دەپ جەتەسىنەن ۇزىلگەندەر عوي. ەسىل ەرلەر-اي. وسى جەرگە دەيىن كەلۋلەرىنىڭ وزىندە قانداي ەرلىك جاتىر. تانىمايدى، تانىماسا دا ءبارىنىڭ ەرلىگىنە باس ءيدى. قۇربان بولعان قۇربىلار. مۇمكىن، كوپ كەشىكپەي وزدەرىنىڭ دە اقىرعى دەمى وسى ارادا ۇزىلەر.

وق نوسەرى كىلت تىنا قالدى. بۋدكا قايداسىڭ. شىبىن- شىركەي بوپ ۇشا جونەلگەندەرىن بىلەدى. قاسقىردان قاشقان ەلىكتەي اعىپ كەلىپ قويىپ كەتتى. مال-جان امان بولسىن، مىنادان جاڭاعى جەر قامالداي بەرىك ەدى. كاركاس بۋدكانىڭ وق بوگەر بۇدىرى جوق. ءارى بۇلاردىڭ كىرگەنىن كوزى شالىپ قالسا، قورعانىڭ ەمەس، مولاڭ بولادى دەي بەر.

ەندىگى كوڭىلگە دەمەۋ 50 مەتر جەردەگى تانكىگە قارسى قازىلعان ور، ونىڭ ۇستىندە قولدان جاسالعان جاياۋ كوپىر. تاۋەكەل. تاعى ءبىر تولاستا ىلگەرى قاراي ىعا جونەلدى. جانىنداعى سەرىگى بۇلدىرىقتاي لىپىپ تۇر. بۇلاردىڭ شىققانى-اق مۇڭ ەكەن، الگى بۋدكانى ءبىر-اق توڭكەردى. ارت جاق الەمتاپىراق بولىپ كەتتى. وردىڭ ءىشى تىزەدەن سۋ. سوندا دا ونىڭ ءبىر قۋىسىنا تىعىلعاندا اكەلەرىنىڭ ۇيىنە جەتكەندەي بولدى. ءبىزدىڭ سولداتتاردىڭ اياق الىپ جۇرگىسىز ولىگى دە وسى اراعا دەيىن سوزىلىپ كەلىپ توقتاپتى. ودان ءارى رەيحستاگ ءالى جارتى جول، ءارى بۇدىرى جوق اشىق الاڭ. قىلت ەتسەڭ قيىپ تۇسەدى. ولىكتەردە ەس ەكەن، جانسىز جاتسا دا جاپپاي شابۋىلعا شىققان جاۋىنگەرلەردىڭ ىشىندە سياقتى ەدى. ءارى ولار وزدەرىن جاۋ كوزىنەن قورعادى عوي. ءولى دەنەسىمەن بولسا دا سەرىك بولعان وتانداستارى جوق ەندى. ولاردىڭ قازاسى بايقاپ قاراساڭ، ءارى ايانىشتى، ءارى ەرلىك قازا. ايانىشتى بولاتىنى — جەڭىس تابالدىرىعىندا تۇرىپ كوز جۇمعاندارى. ەرلىك بولاتىنى — وسى الاڭعا جەتىپ قۇلاعانشا ولار جاۋدىڭ قانشاما ۇرەيىن الدى. مىناۋ جەڭىس جالاۋىنىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانى دا سولاردىڭ ارقاسى شىعار.

نە ىستەرىن بىلمەي، الگى جەردە ەكەۋى ءبىراز وتىردى. باستارى ماڭگىرىپ كەتتى. سولداتتىڭ ارقا سۇيەپ، مەدەت تۇتارى — راحىمجان. وفيسەر عوي، امال تابار، ايلا ىستەر. راحىمجان كىمدى مەدەت تۇتپاق. اۋىق-اۋىق قوينىنداعى جالاۋعا قاراپ قويادى. كوپىردىڭ استىنداعى وسى ءبىر قۋىس قۇت مەكەن بولار ما ەكەنسىڭ، قۋ مەكەن بولار ما ەكەنسىڭ؟!

اۋىرماي ساندىراقتاپ وتىرعان ساتتە ءبىر وي نايزاعايداي جارق ەتە قالدى. قوينىنداعى جالاۋدى جۇلىپ الدى دا، بۇرىشىنا: «674-پولك، لەيتەنانت قوشقاربايەۆ، قىزىل اسكەر بۋلاتوۆ» دەپ جازدى.

— دۇرىس ىستەدىڭىز، جولداس لەيتەنانت. ولسەك، ەڭ بولماسا، قاي جەرگە جەتكەنىمىزدى ءبىلسىن.

— ولسەگىڭ نە؟ ءولۋ ءۇشىن شىقتىق پا؟ تۋ تىگۋ ءۇشىن ەمەس پە؟

راحىمجاننىڭ ءوز كوڭىلى دە الاي-دۇلەي. جاڭاعى ايتقانى — كورسەتكەن وفيسەرلىك دوڭى.

وسى ءبىر كەزدەگى ەكەۋىنىڭ جان ازابى مانا ولىكتەر اراسىمەن جىلجىعاننان كەم بولدى دەيسىز بە! جوق، ارينە. الدى بۇدىرسىز الاڭ، ارتىندا تۋدىڭ كورىنۋىن كۇتكەن پولك. ەكى جاقتان دا بارعان سايىن ۇدەگەن اتىس. جارىلعان سناريادتىڭ، ءوق-دارىنىڭ يىسىنەن تاماق قاڭسىپ، كوز اشيدى. ءتۇتىننىڭ قالىڭ تۋمانى. وتىرعان جەرى سىز. ولاردىڭ تابانىندا قان ارالاس سۋ جاتىر. ورتتەي بولىپ ەكەۋى دە تۇتىككەن. تاڭدايلارى كەۋىپ، شىداماعان سوڭ، امال قانشا، قاندى سۋدى جۇتىپ-جۇتىپ جىبەردى.

تىرشىلىكتىڭ ءوز زاڭى بار. قاندى سۋدى ىشكىزگەن دە ءومىرىڭدى سوزا ءتۇس دەگەن سول زاڭ. «تۇر، قوزعال، ءجۇر ىلگەرى» دەيدى ول تاعى دا. قول سوزىم جەردە تۇرعان رەيحستاگ تا «جەتتىڭ، كەل ەندى» دەپ الدايدى. ارسا-ارساسى شىعىپ، بۇلىڭعىر ءتۇتىننىڭ اراسىندا ءدۇرديىپ تۇر. ءفاشيزمنىڭ ءبىر كەزدەگى «ءبارىڭ ماعان باس يەسىڭ» دەگەن پاڭ سارايىنا ءقازىر مۇلدە ۇقسامايدى. اۋزى-مۇرنى بىتەۋ مولا سەكىلدى. ءبىراق قابىرعاسىنىڭ ءبارى وت بۇركىپ، جولاتپاي تۇر. ءبىر كەزدە مرامورداي جالتىلداعان مىناۋ الاڭ جۇنشە ءتۇتىلىپ جاتىر.

تاپ وسىنداي جاعدايدا جىلجىپ قور. ەردىڭ ەرى، جىگىتتىڭ جىگىتى عانا تابا الار ونداي قايراتتى. مارقۇم كومبات تۆەردوحلەب راحىمجاندى «جۇرەك جۇتقان» دەۋشى ەدى. ودەردەن وتكەندە، بەرلينگە كىرگەندە سان باتىلدىق جاساپ، كومانديرىن ريزا ەتكەن-دى. مىناداي الاساپىران اتىستا، سۇيەم جەردە سۇيەگىڭ قالار شايقاستا وسىناۋ ورعا دەيىن كەلۋدىڭ ءوزى دە جۇرەك جۇتقاندىق. وسى ءبىر ءقاۋىپتى ساپارعا اتتاندىرعان دا سول العان بەتىنەن قايتپاس قايسارلىعى، «ارىمنان جانىم ساداعا» دەپ اتتانار ساربازدىق قاسيەت بولسا كەرەك. جان كۇيتتەسە جاتپاس پا ەدى ولىكتەردىڭ اراسىندا، وسى ءبىر وردا وتىرماس پا ەدى! جوق، ونىڭ بويىن نامىس وتى، تاۋەكەل بۋىپ كەتتى. «تاۋەكەلى تاۋ بۇزبايتىن جىگىت بولساڭ، نەگە شىقتىڭ بۇل ساپارعا» دەپ ءوزىن-وزى قايرايتىنداي.

سابىر ەت عالامات! سابىر ەتىڭدەر، تىنىمسىز كۇتكەن جاۋىنگەر دوستار. توگىلگەن قان جەتەر. سول قانعا مالىنعان مىنا تۋدى سەنگەن دوستارىڭ نىساناعا ءتىرى اپارسىن! ءبىرى — 21- دە، ءبىرى — 18-دە. ەكەۋى دە ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان ورەندەرىڭ. بۇلاردىڭ ارتىندا كىمى بار؟ ەكەۋى دە دەتدومنان. مۇسىركەمەڭدەر، ءبىراق. بۇلاردىڭ دا ارتىندا اناسى بار. سونىڭ جاسى تىيىلسىن دەپ جەتتى ەمەس پە وسى جەرگە! سونىڭ اق ءسۇتىن اقتايىن دەپ سان مايداننان ەرلىكپەن ءوتتى ەمەس پە!

اسپان ايىرىلعانداي ءۇن ەستىلدى. قويۋلانىپ كەلە جاتقان قاراڭعىلىق جۇتىپ قويعانداي جوق بولدى. اينالا جاپ-جارىق بوپ كەتتى. مىنە، عالامات! ارتيللەريا رەيحستاگتى مىلجالاپ جاتىر. ينە تۇسسە تابىلعانداي جارىق.

— گريگوريي، قولايلى ءسات، كەتتىك!

قول ۇستاسىپ ۇشىپ كەلەدى. كوزدەرىنە تۇك كورىنبەيدى. قۇلاقتارى دا تارس بىتەلگەندەي. ءبارىن ۇمىتتى. وسى ءسات بۇل دۇنيەدە وزدەرىنىڭ بار ەكەنىن دە ۇمىتتى. الدەن ۋاقىتتا اياقتارى باسپالداققا ءتيدى. جۇگىرىپ كەلەدى، ورلەپ كەلەدى. شىن با، وتىرىك پە؟ ءۇيدىڭ قابىرعاسى، ۇلكەن دە زىلدەي دىڭگەكتەر. جاۋ ۇياسى. سوڭعى ۇياسى... قولدارى قابىرعاعا ءتيدى.

«ءتىرىسىڭ، ءتىرىسىڭ!».

جۇرەكتەرى وسىلاي دەپ سوعادى. ءبىراق ودان دا قاتتى تۋلاتىپ تۇرعان ءبىر جاي بار. ءسال ەستەرىن جيدى.

— شىق يىعىما! ال مىنا تۋدى.

وسى ءسوزدىڭ ەستىلۋى-اق مۇڭ ەكەن، گريگوريي ىرشىپ راحىمجاننىڭ يىعىنا شىقتى.

— جولداس لەيتەنانت، قادايتىن جەر جوق!

— سۋىر كىرپىشىن. مىنە، مىنا تۇسىڭ تەرەزە.

الدەن ۋاقىتتا گريگورييدىڭ:

— ۆسە! — دەگەن داۋسى ەستىلدى. جەرگە قارعىپ ءتۇستى. راحىمجان ەكەۋىنىڭ قۇشاعىنىڭ قالاي ايقاسا كەتكەنىن بىلگەن جوق. ءبىرىن-بىرى ءسۇيىپ جاتىر.

تىقىر ەستىلدى. شوشىپ كەتتى. قارۋلارىن كەزەنە قالسا، ءوزىمىزدىڭ وفيسەر.

— كىمسىزدەر، قاي باتالوننان؟

— داۆىدوۆتىڭ!

— مولودسى!

وسى ساتتە ۋرالاعان ءۇن جەر تىتىرەتتى. ماناعى وزدەرى وتە الماعان الاڭ ءۇستى ينە شانشار جەر جوق، قايىسقان ادام قاپتاپ كەلەدى...

بۇل 1945 جىلدىڭ 30-اپرەل كۇنى كەشكى ساعات جەتىنىڭ شاماسى بولاتىن.

1945 جىلدىڭ 2-مايى جىلى بولعانمەن، بۇلتتى ەدى. كۇن اندا-ساندا عانا جىلتىڭ ەتىپ، قايتا جاسىرىنادى، ءفاشيزمنىڭ جەندەتتەرىن كورۋگە جيرەنگەندەي. ولار بولسا لەك-لەگىمەن كەلىپ قارۋلارىن وتكىزىپ جاتىر. ەڭسەلەرى ءتۇسىپ، ەستەرى كەتىپ ماڭگىرگەن. انشەيىندەگى سۇستى، تاكاپپار وفيسەرلەرىنىڭ دە سۇرى قاشىپتى، سۇمىرەيىپ مويىندارىنا سۋ كەتكەن. تۋرا قاراۋعا جۇزدەرى شىدامايدى. كەشەگى نەمىستىڭ «جەڭىلمەس ارمياسى» بۇگىن تۇتقىن. جان-جاقتان ايداۋمەن اعىلىپ كەلىپ جاتىر، كەلىپ جاتىر. ءبىر پولكى، ءبىر باتالونىنا ءبىزدىڭ ءبىر سولدات قانا يە. ونىڭ جالعىز مىلتىعىنىڭ قاھارى جاڭاعىنىڭ بارىنە سۇستى.

وسى ماسقارانى گيتلەردىڭ ءوزى كورگەندە ەدى عوي؟!

جوق، ول 30 اپرەل كۇنى ساعات 15-تە ولەردەن 40 ساعات بۇرىن ۇيلەنگەن «جارى» ەۆا براۋنمەن بىرگە ۋ ءىشىپ ءولدى. ادىرا قالعان گەرمان ۇكىمەتىن گەببەلس پەن بورمانعا مۇراعا قالدىرعان-دى.

گەببەلس گيتلەر ولگەننەن كەيىن دە ويرانى شىققان نەمىس قولباسشىلارىن شاقىرىپ الىپ، قارسىلىق كورسەتۋدى تالاپ ەتتى. قۇرىعان مەملەكەتتىڭ قۇردىم پرەمەرى ەفيردەن ۇكىمەت ۇندەۋىن وقىتتى. وندا:

— نەمىستەر، ساسپاڭدار! باتىس مايدانداعى بۇكىل اسكەر شىعىسقا توگىلەدى، — دەدى. بۇل ونىڭ ەڭ سوڭعى الداۋى ەدى. سول كۇنى ايەلى ماگدا بار بالاسىن ءوز قولىنان ءولتىردى دە، وزدەرى دە ماسقارا ولىممەن سەسپەي قاتتى. باسقا تاڭداۋ جوق ەدى.

ءيا، وسى ءبىر ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە قانشاما تاريحي وقيعا بولدى. 30-اپرەل كۇنى كەشكى ساعات 7-گە جۋىق رەيحستاگقا العاشقى جەڭىس جالاۋى جەلبىرەسە، سول كۇنى تۇندە بيىكتىگى 70 مەترلىك رەيحستاگتىڭ كۇمبەزى ۇستىنە جەڭىس تۋى تىگىلدى. 1-ماي كۇنى ەرتەمەن ونى بۇكىل بەرلين كوردى. بۇل 150-ديۆيزياگا 3-تەگەۋرىندى ارميانىڭ اسكەري سوۆەتى تاپسىرعان رەسمي تۋى بولاتىن. ونى تىككەن 756-ىنشى پولكتىڭ بارلاۋشىلارى — مەليتون كانتاريا مەن ميحايل ەگوروۆ.

2-ماي كۇنى تاڭعى ساعات 6-دا نەمىستىڭ تانك كورپۋسىنىڭ كومانديرى جانە بەرليننىڭ كومەندانتى گەنەرال ۆەيدلينگ ءوزى كەلىپ قولعا ءتۇستى. نەمىس اسكەرىنە قارسىلىقتى قويىپ، تىزە بۇگۋ جونىندە بۇيرىق بەردى. ءدال وسىنداي بۇيرىقتى سول كۇنى ۇكىمەت اتىنان ءبىر جارىم تاۋلىك كانسلەر بولعان گەببەلستىڭ ورىنباسارى فريچە دە وقىدى.

قارۋ-جاراقتى وتكىزۋ، تۇتقىنداردى قابىلداۋ ۇزاقتى كۇنگە بىتكەن جوق. يمپەريا كانسەليارياسىنىڭ باگىنان نەمىستىڭ نەبىر چينوۆنيكتەرىنىڭ، گەنەرالدارىنىڭ ولىگى تابىلدى. ءبارى دە ءوزىن-وزى اتقان. سولداتتار «ماسقارا ءولىم باعى» دەپ ورىندى اتادى بۇل جەردى.

اندا-ساندا تىرىلداعان پۋلەمەت ءۇنى ەستىلەدى. بۇل ءالى دە بولسا جەڭىلۋدى ار كورگەن ەسەرلەر ەدى. كوپ كەشىكپەي ولاردىڭ دا ءۇنى ءوشتى.

ءار جەردەن ءان، جەڭىس ءانى، ورىس ءانى ەستىلدى. رەيحستاگتىڭ الدىن، تيرگارتەن پاركىن، براندەنبۋرگ قاقپاسىن قۋانىش كۇيى كەرنەدى. جەڭىمپاز ارميانىڭ سولداتتارى جەڭىس بيىنە باستى...

---