InfoHub Logo

1945 جىل باستالعاندا فاشيستىك گەرمانيا ءبىرجولا كۇيرەۋدىڭ الدىندا عانا تۇردى. 1944 جىلدىڭ جازعى-كۇزگى ناۋقانى بارىسىندا قىزىل ارميا فاشيستىك 96-ديۆيزيا مەن 24-بريگادانى تالقاندادى. بۇلار ءوز قۇرامىنىڭ 50 پروسەنتىنەن 75 پروسەنتىنە دەيىن ايرىلدى.

(ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنان)

...بۇل 1945 جىلعى يانۆار ايىنىڭ باس كەزى بولاتىن. ۆارشاۆاعا جاقىن قالىڭ ورمان اراسىندا ۇلكەن قول جاتىر. بەلورۋس مايدانىنىڭ تەگەۋرىندى 3-ارمياسىنىڭ 79-اتقىشتار كورپۋسىنا قارايتىن 150-يدريسك ديۆيزياسىنا جاڭا كۇش كەلىپ قوسىلدى. ىلعي ورىمدەي جاستار. شاماسى 19-24-25 جىلى تۋعاندار. از كۇن ىشىندە ولار ديۆيزيا تاريحىمەن تانىسىپ ۇلگەردى. ونىڭ جاۋىنگەرلىك جولى جاتقان ءبىر داستان-دى. 1943 جىلدىڭ سەنتيابرىندە قۇرىلىپ، كالينين وبلىسىن، لاتۆيانى ازات ەتۋگە قاتىستى. يدريسك باتىعىنداعى ۇرىستاردا ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. 1944 جىلتى 12-يۋندە سوۆەت ينفورمبيۋروسى بىلاي دەپ جازدى: «نوۆوسوكولنيكوۆتىڭ سولتۇستىك باتىس اۋداندارىندا شابۋىلعا شىققان 2-پريبالتيكا مايدانىنىڭ اسكەرلەرى فاشيستەردىڭ قورعانىسىن بۇزىپ ءوتىپ، ەكى كۇننىڭ ىشىندە 35 كيلومەتر العا جىلجىدى. ءسويتىپ، مايدان باعىتىن 150 كيلومەترگە كەڭەيتتى. مايدان اسكەرلەرى شابۋىل بارىسىندا ءىرى تەمىرجول تورابى بولىپ تابىلاتىن يدريسك قالاسىن الىپ، 1000-نان استام ەلدى پۋنكتتەردى جاۋدان بوساتتى».

تاپ وسى شايقاستا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن 150ء-ىنشى ديۆيزياعا سول جىلعى 23-يۋندە 150-يدريسك اتقىشتار ديۆيزياسى» دەگەن اتاق بەرىلگەن.

جاڭا كەلگەن جاس وفيسەرلەر ءوز بولىمشەلەرىمەن سوعىستىڭ الۋان ءتۇرلى ونەرىن ۇيرەنۋدە. ورمان جانىنداعى وزەننەن سان قيلى ادىسپەن وتكىزەدى. سۋدان ءوتۋ تاسىلىنە ەرەكشە دەن قويادى.

جەردە قار جۇقا. شىتىمىر عانا اياز بار. ءبىراق قالىڭ قولدىڭ ءبىر كۇن بولعان جەرى دۋاداقتىڭ ويناعىنداي تاپتاۋرىن بولىپ قالا بەرەدى. موسكۆادان شىققاندا:

— ءبىز اۋەلى اۋىلعا وق اتپاي قايتارمىز، — دەپ قالجىڭداسقان-دى. جاۋ الىسقا، وتە الىسقا قۋىلعان سەكىلدى كورىنگەن. سوندا دا العى شەپكە جەتۋگە اسىعىپ كەلەدى. جول-جونەكەي ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان ەشەلوندار. سۇراپىل سوعىستىڭ اۋىر تابى بارىنەن سايراپ كورىنىپ تۇر. ءبىراق بارىندە ۇلكەن ءبىر جەلپىنىس، سەرپىلىس بار. جاقىنداپ قالعان جەڭىس جەلپىنىسى سياقتى. مۇنى ءتىپتى جارالىلار مەن تۇتقىننان بوساعانداردىڭ جۇدەۋ جۇزدەرىنەن دە اڭعارۋعا بولادى. سوعىستىڭ وسى ءبىر ءتىرى عارىپتەرى مايدانعا بارا جاتقاندارعا ءسات ساپار تىلەيدى.

اسا ءبىر اسىعىستىق، شيرىعۋ بارلىعىنان كورىنەدى. ەشەلون قوزعالىستارىنان دا، اسكەرلەردىڭ سۇستى جۇرىستەرىنەن دە. وسى ءبىر عالامات اعىنعا جول اتاۋلى تارشىلىق ەتكەندەي. تەمىر-جولعا دا، تاس جولعا دا سىيمايدى. قانشاما ادام، تەحنيكا. مۇنىڭ ءبارىن توكسە نەمىستىڭ نەسى قالادى؟ الىپ ۇشپا كوڭىل جەڭىستى وسىلاي ءتىپتى جەڭىلدەۋ ەتىپ جاقىنداتىپ قويعان-دى.

جولداعى كورسەتكىش تاقتالارعا دا، ەشەلونداردىڭ سىرتىنا دا «بەرلينگە دەيىن!» دەپ جازىلعان. بۇل جازۋدىڭ بويعا قۋاتى كەرەمەت!

ءجۇزىقارالار دا كورىنىپ قالادى. ول — قولعا تۇسكەن فاشيستەر. ءبىر كەزدە موسكۆانى تاپتاماق بولىپ ەدى. ەلىردى، ەسىردى. ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، ورتا جولدىڭ بارىندە دە ويران سالدى. مىنە، سول «جەڭىمپازداردىڭ» ءتۇرىن ەندى قور. يىقتارى سالبىراپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتكەن. سول كەزدەگى «جەڭىمپاز» — ەندى تۇتقىن. ءۇيىر-ۇيىر بوپ سەڭ سوققانداي سەندەلەدى. باستارىن كوتەرمەيدى. تاريح الدىندا قارابەت بولعانىن ەندى-ەندى سەزگەندەي. جيرەنىشتى. ولارعا قاھارمان ۇلداردىڭ قانى توگىلگەن مىناۋ قاسيەتتى جەردىڭ ءوزىن باستىرۋعا قيمايسىڭ.

وسى وي الدىڭعى شەپكە كەتىپ بارا جاتقاننىڭ ءبارىن باۋراپ العان. بۇلاردىڭ اعالارى، باۋىرلارى 1941 جىلى قۇتىرعان، ەلىرگەن نەمىستەردى كورسە، مىنە، وزدەرى موينىنا سۋ كەتىپ سۇمىرەيگەن، سۇرىقسىز نەمىستەردى كورىپ كەلەدى.

وسىنىڭ ءبارى جول بويعى كورىنىس، جول بويعى اسەر ەدى.

ال الدىڭعى شەپكە كەلگەن سوڭ پىكىر مۇلدە وزگەردى. كەۋدەسى كەسىلسە دە، باسى قالعان ايداھار ءالى ايباتتى سەكىلدى. ۋلى ءتىلىن اياۋسىز جالاقتاتادى. قورقاۋ وڭەشى تاعى دا تالايدى جۇتپاقشى.

ءفاشيزمنىڭ بۇدان بىلايعى سوعىستا سوۆەت وداعىنا قارسى ءالى 3 ميلليون 100 مىڭ ادام، 28 500 زەڭبىرەك پەن مينومەت، 3950 تانك پەن شتۋرم زەڭبىرەگىن، 1960 سوعىس سامولەتىن دايىنداپ وتىرعانىن قالىڭ اسكەر قاۋىمى بىلگەن جوق-تى. مۇنىڭ سىرتىندا رەزەرۆىندە 2 ميلليوننان استام ادام، 2700 زەڭبىرەك، 1090 تانك پەن 930 سوعىس سامولەتى بار ەدى.

مىناۋ جاسالىپ جاتقان ۇلكەن شابۋىل ازىرلىگى سول تاجالدى ەسىنەن تاندىرا تاعى ءبىر ۇرۋدى كوزدەيتىن بولسا كەرەك. ءبىراق ونىڭ كولەمى، كۇنى جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي بەلگىلى ەمەس. ول اسكەري قۇپيا.

150-ديۆيزيا جاۋدى قاق ماڭدايدان ۇراتىن ءبىرىنشى بەلورۋس مايدانىنىڭ قۇرامىندا ءدال ءقازىر ۆارشاۆاعا جاقىن ەكىنشى ەشەلوندا جاتقان-دى.

اسكەري بولىمشەلەر بۇل كۇنى جاتتىعۋدان ەرتە ورالدى. 674 پولكتىڭ ءبىرىنشى باتالونىنىڭ كومانديرى، كاپيتان تۆەردوحلەب جاس وفيسەرلەردى وزىنە شاقىرىپ الدى. باتالوننىڭ اعا اديۋدانتى شەپەليەۆ، پوليترۋك ۆاسيلچەنكو، باتالوننىڭ پارتورگى وزبەك جىگىتى يساكوۆ، ءبىرىنشى روتانىڭ كومانديرى تاجىك جىگىتى اتايەۆ، ءۇشىنشى روتانىڭ كومانديرى باتراكوۆ — ءبارى وسىندا.

كومبات ەڭكىشتەۋ كەلگەن ەگدە ادام. ءارقاشان ءوزىن سابىرلى ۇستايدى. سولداتتار ءوزىن «ءبىزدىڭ باتكا» دەيدى ەكەن. تالاي شايقاستى كورىپ، ءوق-دارى ءيىسى ءسىڭىپ بولعان ادام. قىسقا دا نىق سوزىندە اسكەري مول ءبىلىم جاتىر. جاس وفيسەردىڭ بارىمەن جەكە-جەكە تانىستى.

— مايدانعا تۇڭعىش كىرگەلى تۇرسىڭ عوي؟

— ءيا، سولاي، جولداس كومبات!

راحىمجان وزىنشە تاق-تاق جاۋاپ بەرگىسى كەلەدى. ويتكەنى، اسكەر ءتىلى قىسقا، اسكەر ءتىلى تۇجىرىمدى.

— سەمياڭ بار ما؟

— جوق، سالتپىن.

كومبات ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. وي قۇشاتىندا: «ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان قىرشىن. مىنە، وت اۋزىندا. وت بولعاندا قانداي! ەرتەڭ 14-يانۆاردا بۇكىل مايدان شابۋىلعا كوتەرىلەدى».

— جاتتىعۋدا جاقسىسىڭ. سوعىستا...

وزدەرىنىڭ بارلىق ىس-ارەكەتى بۇل كىسىنىڭ كوز الدىندا ەكەن. ءيا، ءاربىر ۆزۆودتى ارالاپ ءوزى كورگەن. سۋدان دا بىرگە وتكەن. ءبارىن بايقاپ ءجۇرىپتى. راحىمجان دا ءوز ويىن «سوعىستا» دەگەن سوزدە ۇستادى. كومبات ارى قاراي سويلەپ كەتتى.

— سەندەر ءالى ۇرىس كورگەن جوقسىڭدار. ءبىزدىڭ تىلىمىزدە «نەوبسترەلەننىي» دەيدى. ۇرىس — جاۋىنگەرگە ءبىر سىن، كومانديرگە — مىڭ سىن. سەندەر كومانديرسىڭدەر. بۇكىل ءبىر ۆزۆودتىڭ تاعدىرى ءوز قولدارىندا. مىنە، وزدەرىڭدى، جاس وفيسەرلەردى وسىنى ايتۋ ءۇشىن شاقىردىم. الدىمىزدا ۇلكەن ايقاس.

ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا تريەۆوگا بولدى. قالىڭ قول قاپتاپ ورمان ىشىنەن شىقتى. الدىدا قاتتى ۇرىس. ۆارشاۆا ءۇشىن شايقاس، بۇكىل پولياك حالقىن ازات ەتۋ ءۇشىن شايقاس. بەرلينگە جول اشاتىنى جانە بار. ءبىزدىڭ ىلگەرگى بولىمشەلەردىڭ تەگەۋرىنى جاۋدى ىقتىرىپ جىبەرگەن. مۇنى ەكىنشى ەشەلونداعىلار ءوز كوزدەرىمەن كورىپ كەلەدى. قالا ءورت قۇشاعىندا. الاۋلاعان وت جالىنى ءتۇن تۇندىگىن ءتۇرىپ جىبەرگەن سياقتى. قاپتاعان سامولەتتەر دە كورىندى. بومبالار ۇستى-ۇستىنە جارىلىپ جاتىر.

ۇلكەن اعىندى وزەننىڭ بويىنا كەلدى. بۇل — ۆيسلا. سوۆەت اسكەرىن بۇدان ارى وتكىزبەيمىز دەپ گيتلەر سان جار سالعان ۆيسلا وسى. اسپالى كوپىردىڭ اۋزىنان سولداتتار ديۆيزيا كومانديرى، گەنەرال شاتيلوۆتىڭ ءوزىن كوردى. كوپىرمەن، قايىقپەن قالىڭ قول ءوتىپ جاتىر. سۋ بەتى قاراقۇرىم ادام.

مانادان بەرى بۇل توڭىرەكتى ۇرىپ تۇرعان جاۋ جاڭاعى سوققىعا قاقالسا كەرەك. قولايلى ءسات. ەسەڭگىرەگەن كەزەندى پايدالانىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىنە تەز ءوتۋ كەرەك. جاۋ ەسىن جيىپ، قايتا شۇيلىگىپ جۇرمەسىن. كومانديرلەردىڭ ەسىل-دەرتى وسى. سول سەبەپتەن دە جۇزدەرى سۇستى، بۇيرىقتارى قاتاڭ. ءبارى شيرىعىپ العان. تيتتەي شاشاۋ شىققاندى، كىدىرۋدى جاقتىرمايدى.

جايشىلىقتا دا مىنەزى قاتاڭ 674-پولكتىڭ كومانديرى پودپولكوۆنيك پلەحادانوۆ تىپتەن ءزارلى. كوپىر اۋزىنان كومديۆتى كورگەن سوڭ پولك تىزگىنىن ودان ءارى شيراق ۇستادى. سوعىستا قاتالدىق كەرەك. اقىلمەن قاتال بولساڭ — ءتارتىپ بار. ءتارتىپ باردا — جەڭىس بار. پلەحادانوۆ وسى ءبىر سىن ساعاتتا ءوز بولىمشەلەرىنىڭ اسكەري ازىرلىگىنە ەرەكشە تۇڭىلە قارادى. تۆەردوحلەبتىڭ باتالونى ءبىرىنشى بوپ ءوتتى. جاۋىنگەرلەر، قارۋ-جاراق ءبارى ءدىن-امان.

جاۋ ەكى كۇن بويعى اپات سوققىدان ەسىن جيا الماي قالسا كەرەك. قالانى تاستاپ قاشتى. ەكىنشى ەشەلونداعىلار شايقاس كۇتكەن ەدى. جوق، 150-ديۆيزيا ۆارشاۆانىڭ كوشەسىمەن ءجۇرىپ ءوتتى. تاڭ بىلىنە ۆيسلاعا ىلىنگەن اسكەري بولىمشە قاس قارايا قالانىڭ شەتىنەن شىقتى.

قالا دەپ ايتۋ قيىن. ءۇي ورنىندا — ءۇيىندى، كوشە ورنىندا — قازان شۇقىر، اۋا ورنىندا — ءتۇتىن، ءالى باسىلماعان ءورت جالىنى تاماقتى قىرنايدى. بيىك ۇيلەردىڭ سويديعان قادالارى سۇراپىل سوعىستىڭ ۇرەيلى ەسكەرتكىشىندەي. مىناۋ ۇيلەر ءبىر كەزدە ادامعا پانا بولسا، ەندى مولا سياقتى. اناۋ كورىنىسكە قاراۋعا ءداتىڭ شىدامايدى. قيراعان بالكوندا اسىلىپ قالعان جاس نارەستەنىڭ كىشكەنتاي ارباسى. اركىمنىڭ ەسىنە ءوز سابيلەرى ءتۇستى...

قالانى ارالاۋعا بولمايدى. ايار جاۋ اقىرعى زۇلىمدىعىن جاساپ، ەلەۋسىز جەرلەردىڭ بارىنە مينالار كومىپ كەتكەن. بىر-ەكى جەردە ونىڭ وسى قاقپانىنا ءتۇسىپ قالعان بولىمشەلەر دە بولدى. سوندىقتان ءبىر جاتى ساقتىق، ءبىر جاتى ونسىز دا جاۋ تاستاپ قاشقان قالانى ءسۇزىپ شىعۋدىڭ قانداي قاجەتتىگى بار.

ودان دا تۇرىلە قاشقان جاۋدىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، وكشەلەي قۋىپ، ەسىن جيعىزباۋ كەرەك. سول سەبەپتەن دە ءجۇرىس سۋىت. جول بويى اسا قارسىلىق جوق. توز-توز بولعان نەمىس اسكەرلەرى ءار توعايدىڭ اراسىنان كەزدەسىپ قالادى. ءبىراق قارسىلىعى قارساقتىڭ قاپقانىنداي عانا.

سۋىت ءجۇرىستىڭ ءوزى شالدىقتىرايىن دەدى. بىرنەشە كۇنگى جاياۋ جورىقتى كوتەرە الماي اياعى ويىلىپ، ارقاسى تالعان سولداتتار ۇشىراي باستادى. ۇيقى مۇلدە شالا، ءجۇرىپ كەلە جاتىپ ۇيىقتايدى. كەيبىرەۋ ءتىپتى ساپتان شىعىپ كەتە جازدايدى. كومانديرلەر وسىعان ساق. بولىمشەلەردى شاشاۋ شىعارماي جيناقى ۇستاۋدا.

...18 يانۆاردا 150ء-ىنشى ديۆيزيا ءبىرىنشى ەشەلونعا شىقتى. بۇلاردىڭ الدىندا ەندى تەك جاۋ عانا بار. ۆارشاۆا 100—150 كيلومەتر كەيىندە قالدى. ۇساق-تۇيەك اعىستان باسقا ەلەۋلى قارسىلىق ءالى ۇشىراي قويعان جوق.

— تاپ وسىلاي ارتىنا قاراماي بەرلينگە دەيىن قاشسا، جاقسى بولار ەدى-اۋ.

بۇل — جەڭىمپاز اسكەر سولداتتارىنىڭ ءتاتتى قيالى، ارمانى. جاۋ نە ويلايدى؟ ول ەكىنىڭ بىرىنە بەلگىلى ەمەس-تى. وسىنشا تۇرىلە قاشقانداي ونىڭ قاۋقارى شىنىمەن-اق تاۋسىلعانى ما؟ الدە امال ما؟ اسكەري قولباسشىلار بۇل جۇمباقتىڭ سىرىنا تالايدان ۇڭىلگەن.

---