وكتيابر ءھام ۇلت ماسەلەسى
روسسيادا 1917 جىلى 25-قازاندا توڭكەرىس جاساپ، كەڭەس ۇكىمەتىن ورناتۋشى جۇمىسكەر تابى. جۇمىسكەر تابىنىڭ جولباسشىسى كوممۋنيست پارتياسى. كوممۋنيست پارتياسى ۇلت پارتياسى ەمەس، تاپ پارتياسى. تاپ پارتياسى بولعاندا جۇمىسكەرلەر تابىنىڭ، ەڭبەكشى ناشار تابىنىڭ پارتياسى. جانە ءبىر حالىقتىڭ عانا جۇمىسكەر، ناشارلار تابىنىڭ پارتياسى ەمەس، بارلىق جەر دۇنيەدەگى جالپى جۇمىسكەرلەر، ناشارلار تابىنىڭ پارتياسى. كوممۋنيست پارتياسىنا بارلىق ادام بالاسى بىردەي. «اناۋ ورىس، مەن قازاق، مىناۋ جەبىرەي، ول كاپىر، بۇل مۇسىلمان» دەگەن سوزدەر باياعىدان بەرى كەلە جاتقان پاتشا، حان، كورولداردىڭ ورناتقان عۇرىپ-ادەت، زاڭ قاعيدالارىنىڭ جەمىستەرى، انا سۇتىمەن ەمىلىپ سۇيەكتەرىنە سىڭگەن ادامداردىكى.
مۇنداي الا نيەت وزىمشىلدىك ادام بالاسىن ازدىرىپ، ءبىر- بىرىمەن جاۋلاستىرعاننان باسقا ەشنارسەگە دە جەتكىزبەيدى. ادام بالاسى ازعاندا، مەنمەن بولعاندا، بىر-بىرىمەن جاۋلاسقاندا بارلىق ميحناتتى جۇمىسكەرلەر، ناشارلار تابى تاتپاق. كوممۋنيست پارتياسىنىڭ تۇپكى ماقساتى ادام بالاسىنىڭ مەنمەندىگىن، وزىمشىلدىگىن، الا نيەت ارام پيعىلدىعىن، بىر-بىرىمەن جاۋلاسۋىن جويىپ، جەر-دۇنيەگە بىردەيلىك، بوستاندىق، تۋىسقاندىق ماحاببات، باقىت ورناتپاق.
بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن كوممۋنيست پارتياسى اۋىر حالدە جۇرگەن كۇللى دۇنيەدەگى جۇمىسكەر تابىن وياتىپ، ۇيىمداستىرىپ، قول قارۋىمەن ولاردى قۇلدانىپ كەلە جاتقان بايلار تابىنىڭ قولىنان كۇش الماق. ول كۇش — بايلىق ءام ۇكىمەت. 1917 جىلى 25- قازاندا كوممۋنيست پارتياسى جۇمىسكەرلەرگە باس بولىپ، اسكەردەگى كرەستيان كەدەيلەرىنىڭ بالالارىن قوسىپ الىپ روسسيانىڭ بايلارىنىڭ ۇكىمەتىن ءام بارلىق زور بايلىعىن الدى. روسسياعا جۇمىسكەرلەردىڭ ءام ەڭبەكشى ناشارلاردىڭ كەڭەسىمەن جاڭا زاڭ، زاكون، ءجون-جوبا ءىس جۇرگىزەتىن كەڭەس ۇكىمەتىن ورناتتى. جانە كوممۋنيست پارتياسى روسسيادا ۇكىمەتتى قولعا العان سوڭ جالپى روسسياداعى ۇلتتاردىڭ ءبارى بىردەي تەڭ ەكەندىگىن ءام ءار ۇلتتىڭ جۇمىسكەرلەرى، ەڭبەكشى ناشارلارى ءوز ۇلتتارىنىڭ تۇرمىستارىنا قاراي اۆتونوميالى رەسپۋبليكالارىن قۇرۋعا ەرىكتى ەكەندىگىن جاريالادى. كۇللى روسسيانىڭ ءامىرى، بيلىگى، داۋلەتى جۇمىسكەر ناشارلار تابىنىكى ەكەندىگىن جاريالادى. ءام بۇل روسسياداعى ءاp ۇلتتاردىڭ ناشار تابىنىڭ بىردەيلىك نەگىزىنە قۇرىلعان كەڭەستى (سوۆەتتى) اۆتونوميالارىنىڭ ۇيىمداسىپ، قۇراسىپ، ءبىر جالپى روسسيانىڭ قۇراما رەسپۋبليكاسى بولاتىندىعىن جاريالادى.
روسسيادا ءار ۇلتتىڭ اۆتونوميالارى قۇرىلا باستادى. تۇركىستان، قازاقستان، باشقۇرتستان، تاتارستان، قالماق، ۋكراينا، بەلورۋس، قىرىم، ءازىربايجان، داعىستان، ارميان ءام باسقا اۆتونوميالار قۇرىلىپ، ءبارىن دە كوممۋنيستەر جوباسىمەن كەڭەس ۇكىمەتتەرى جاسالىپ، ءبارى قۇراسىپ، ورتالىق ۇكىمەت ماسكەۋدە بولىپ، جالپى روسسيانىڭ بىردەيلىك نەگىزىنە قۇرىلعان قۇرامالى سوۆەتتى (كەڭەستى) رەسپۋبليكاسى بولدى.
مۇنداي ۇكىمەت جاساۋ قازىرگىدەي ءتارتىپ جاساپ، ءىس جۇرگىزۋ كوممۋنيزمنىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن جاساپ وتىرعان جول.
باسقا ءتۇرلى ۇكىمەت جاسالسا، باسقا ءتۇرلى تارتىپپەن ءىس جۇرگىزىلسە، كوممۋنيزمنىڭ تۇپكى ماقساتى، جەر-دۇنيەگە بىردەيلىك، تۋىسقاندىق، ماحاببات، باقىت ورناتۋى قيىن.
جەر-دۇنيەگە بىردەيلىك، تۋىسقاندىق ورناۋىنا بايلار، مىرزالار، تورەلەر قارسى. سەبەبى اپ-انىق، بىردەيلىك، تۋىسقاندىق ورنايتىن بولسا، بايلار مالى مەن جەرىنەن، ۇيىنەن ايرىلادى. مىرزالار، تورەلەر ۇلىقتىعىنان، دارەجەلەرىنەن ايرىلادى. قارا مالايلارمەن بىردەي قارا جۇمىسقا تۇسەدى. قولدارى بىلعانادى، بايلىقتان، قوجالىقتان، ۇلىقتىقتان ايرىلۋعا سۇيەككە ءسىڭىپ قالعان الا نيەت ارام پيعىلدىق، وزىمشىلدىك، مەنمەندىك كونبەيدى، بولمايدى.
«بىردەيلىك» دەگەن نە؟.. مەن قالايشا جالشى جۇمىسكەرمەن بىردەيلەسەم، مەن بۇل مالدى، بۇل «داراجانى» ودان تارتىپ الىپ پا ەدىم؟—دەيدى باي مەن تورە. «كاپىر مۇسىلمانمەن بىردەي بولادى، تۋىسقان بولادى دەگەن نە؟.. كاپىر مەن مۇسىلمان تۋىسقان بولۋشى ما ەدى. بىردەي بولۋشى ما ەدى؟..» — دەيدى تاعى باي مەن تورە جانە ولارعا جاعىنىپ ولاردىڭ پايداسىنا شاريعاتتان دالەل تابادى مولدالار.
مىنە، كوممۋنيست پارتياسىنىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋىنە قارسى تۇرىپ، بوگەت بولاتىن وسىلار. جەر-دۇنيەگە تەگىس جالپى بوستاندىق، بىردەيلىك، تۋىسقاندىق ورناۋى جۇمىسكەرلەر، ەڭبەكشى ناشارلار تابىنا عانا پايدالى. بايلار، تورەلەر قولدارىنداعىسىنان ايرىلعىسى كەلمەيدى. ناشارلاردى داۋام قۇل قىلىپ جۇمىسقا جەگىپ قويىپ، وزدەرى راحاتتا عانا جۇرگىسى كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى جۇرتقا بەلگىلى ءىس. كوممۋنيست پارتياسى ءبىر ۇلتتان ءبىر ۇلتتى ارتىق، كەم كورمەيدى. ءبىراق وكتيابر توڭكەرىسىنەن تۋعان جاڭاعى ايتىلعان اۆتونوميالار دا بايلار، مىرزا، تورەلەر تابىنا ءام ولاردىڭ قىزمەتشىلەرىنە جول ەرىك بەرىلمەس دەيدى، ءام ەرىك، جول بەرىلمەۋ جاعىنا ارەكەت قىلادى، ءام قىلىپ تا كەلەدى.
تۇپكى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن جەر-دۇنيەدەگى ءار ۇلتتىڭ جۇمىسكەرلەرى، ەڭبەكشى ناشارلارى ءبىر ۇيىمدا بولىپ تىزە قوسىپ، ءىس ىستەۋ كەرەك دەيدى. ءام سونىڭ ۇرانىن وكتيابردەن بەرى سالىپ ءىس جۇرگىزىپ كەلەدى. جالپى جەر-دۇنيەدەگى بارلىق ۇلتتاردىڭ جۇمىسكەرلەرى، ناشارلارى بىرىگىپ، تىزە قوسۋ ءۇشىن ونەر-بىلىم جۇزىندە ارتتا قالعان كىرمە ۇلتتاردىڭ جۇمىسكەر ەڭبەكشى-ناشارلار تابى ونەر-بىلىم تاۋىپ، قاتارعا كىرۋلەرى كەرەك دەيدى.
مىنە، سول ءۇشىن ءار ۇلتتىڭ جۇمىسكەرلەر، ناشارلار تابىنىڭ تۇرمىس جايىنا قاراي دۇكەن قۇرىپ، ءوز تىلىندە وقىسىن، ءوز تىلىندە ونەر-بىلىم السىن دەپ اۆتونوميا بەرىپ وتىر.
تۇبىندە جەر-دۇنيەگە بىردەيلىك، تۋىسقاندىق ورناتۋ ماقساتىن كوزدەپ، سوعان جەتۋ ءۇشىن وكتيابر توڭكەرىسىن جاساپ ءار ۇلتقا اۆتونوميا بەرگەن كوممۋنيست پارتياسى ۇلت ماسەلەسىن وسىلاي قىلىپ جەڭىل عانا شەشەدى.
«كوممۋنيست پارتياسىنىڭ مۇنىسى اۆتونوميا ەمەس. ءبىر ۇلتقا اۆتونوميا بەرسە ول ۇلتتىڭ ىشكى جۇمىسىنا نەگە كىرىسەدى؟» دەۋشىلەر كوممۋنيزمنىڭ تۇپكى ماقساتىنا قوسىلماۋشىلار.
1922 جىل
You Might Also Like
-
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2-جالپى جيىلىسىنىڭ بولىپ وتكەنىنە جىل تولدى. بۇل وتكەن جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ءار ايماعىندا، ءار اۋدانىندا تاريح جۇزىندە سيرەك بولاتىن اۋىر حالدەردى كورىپ، قازاق ەڭبەكشى...
-
وسى وتكەن قاڭتاردىڭ 28-ىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جاسى ەلۋگە تولدى. حالىققا وزىنشە قىزمەت قىلعان ادام كامىل توقتايتىن كىسىلىك جاسىنا جەتكەندە سول كىسىنىڭ حالىققا ىستەگەن قىزمەتتەرىنىڭ قانداي ەكەنىن...
