InfoHub Logo

ون شاقتى جىلدان بەرى قازاقتىڭ مالى قۇلدىراپ كەيىن كەتۋدە.

جالپى قازاقستاندى تۇتاس قاراساڭ، مال ون ەسە ازايعان. قازاقتىڭ مالىنىڭ قايتۋىنا ءتۇرلى سەبەپتەر بولدى: جايلاۋدىڭ ءھام ءورىستىڭ تارىلۋى، جۇت، ءتۇرلى ىندەت، ۇرلىق، روسسيانىڭ تاپتار سوعىسىنىڭ ارەكەتى، بارىمتا ءھام جۇتتىڭ «سەگىزىنشى اعايىنى» — قاسقىر.

وسىنىڭ ءبارى سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە ءورشىپ، داۋىرلەپ ءۇستى- ۇستىنە كەلىپ قازاقستاننىڭ شالقىعان بايلىعىن تەز شايقاپ، ەستى جيعىزباي ناۋىت قىلىپ، قازىرگى حالگە كەلتىردى.

سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە شارۋاسى كۇيزەلگەن، داۋلەتى شايقالعان جالعىز قازاقستان ەمەس، جالپى جەر جۇزىندە تالاي حالىقتىڭ-اق ءارتۇرلى سەبەپپەن شارۋاسى كۇيزەلدى. ءبىراق شارۋاسى كۇيزەلگەن ونەرلى حالىقتار لەزدە-اق شارۋالارىن تۇزەتىپ الىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ شارۋاسىنىڭ تۇزەلۋى قيىن.

ەندى قازاقتىڭ شارۋاسىنىڭ تۇزەلىپ، بۇرىنعى، بۇدان ون جىل بۇرىنعى قالپىنا كەلۋىنە كوپ شارت كەرەك. ول شارتتىڭ بىرەۋى بوس جەرلەردى جايلاي ءبىلۋ. مال باعۋعا بۇرىنعىدان ىنتاسىن كوبىرەك سالۋ ءھام مال وسىرۋگە قوسىمشا، كومەكشى قىپ جەر كاسىبىنە اينالۋ. جاز كەلسە، قىس كەلمەستەي بولادى. ءشوپ شاپپايدى. شاپسا، نە بىرەۋگە سالەم ايتىپ شاپتىرادى. نە اسىعىپ تورت-بەس كۇننىڭ ىشىندە ءبىر قىسقا دەپ ءشوپ شابادى. ونىڭ ءوزىن ۋاقىتىسىمەن جينامايدى. جازعى كۇنگە قۋراتادى، كۇزگى جاڭبىرعا شىرىتەدى. مۇزبەن، قارمەن ارالاستىرىپ جيناعان بولادى. قىسقى جۇت وتسە، ەندى جۇت كەلمەستەي بولادى. كوبى مالىن باقپايدى. نە بىرەۋگە قوسىپ تاپسىرعان بولادى. نە ايداپ سالىپ، سىرتتان قاتىن-بالاعا باقىلاتادى. كوگىلجىرى كەرى تارتقان ەرىنشەكتەر «سەن قايتار، مەن قايتارعا» سالادى. وزدەرى ەت اۋلاپ، قىمىز اۋلاپ، نە ءسوز اۋلاپ ءتۇتىن شىققان جەرلەردە جۇرەدى. بۇزاۋدى قاسقىر جەيدى. سيىر سۋالادى. ءسۇت جوق. تايلاق ميعا، باتپاققا جىعىلىپ ولەدى. كەلەسى جىلى كولىك جوق. قۇرتتاعان قوي دالادا قالادى. جەلدەگەن لاق- قوزىنى قاسقىر قىرادى. جىلقىنى جاۋ الادى. قازاق بايعۇس «قاپ!» — دەيدى. «شىعاسىعا امال جوق!» — دەيدى. قايتادان ءتۇتىن شىققان جەرگە بارادى. كەيبىر جەرلەرگە ەگىن سالعان بولادى، و عىپ، بۇ عىپ جەردى ايعىزداپ توپىراعىن قوزعاپ، تومارىن شىعارىپ، بيداي، تارىسىن سەپكەن بولادى. ونىسىن سىرتتان باقىلاپ كۇزەتكەن بولادى، سالاقسيدى. ءبىر كۇنى نە ءوز اۋىلىنىڭ، نە كورشىلەس اۋىلدىڭ مالى باسىپ، جايپاپ جەپ كەتەدى. بۇل ايتقاندار قازاقتىڭ ەسكى ۇيرەنشىكتى دەرتى.

سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە جالپى قازاقستاندا ءار جىلداردا اق سۇيەك جۇت، اۋىر جىلدار بولدى. مال قاۋساپ قىرىلدى. كەي جەرلەردە ادام دا ناۋىت بولدى.

سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە كوپ جەرلەردە بارىمتا دەگەن داۋىرلەپ ۇلعايدى. رۋ رۋمەن بارىمتالاستى. اۋدان اۋدانمەن، ۋەز ۋەزبەن بارىمتالاستى. مالدى وننان، جيىرمادان، جۇزدەن، مىڭنان ايداستى، بارىمتانىڭ اقىرى شابىنعا، تالانعا اينالدى. سوزبەن تەندىككە جەتۋ بولمادى.

سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە ءارتۇرلى مال ىندەتى داۋىرلەدى: ءۇيىرلى جىلقى قوتىر بولىپ توبىمەن ناۋ ىت بولدى.

ۇيىرىمەن تۇيە قوتىر بولىپ قاۋسادى.

تاعى جىلقى قاراوكپە، جاماندات بولىپ قاۋسادى.

سيىر اۋسىل بولدى، قاسقىر قويشا ءورىپ كەتتى. قويدى قورا- قوراسىمەن قىردى.

بۇنىڭ ءبارىنىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلدارداعى بولعان تاپتار سوعىسىنىڭ ءام اشتىقتىڭ زاردابىمەن شىققان رازۆەرستكەنى پايدالانىپ، ازىق-تۇلىك مەكەمەلەرىنە قىزمەتكە كىرگەن بۇرىنعى ساۋداگەرلەرى، قالاداعى قارتاشى قۋلار قىرعا شىعىپ قازاقتان مال جيامىز دەپ بۇلىنشىلىك سالىپ، مالعا جاۋ تيگەندەي عىپ ءبۇلدىردى.

مىنە، وسىنىڭ ءبارى ۇستى-ۇستىنە كەلدى. مالدى قايتاردى، قازاقستاندى قازىرگى حالگە كەلتىردى.

قازاقستاننىڭ مالى بىر-ەكى جىلدا بىتكەن مال ەمەس، كوپ زاماننان ءبىتىپ، ءوسىپ كەلە جاتقان مال ەدى. ول مال ءقازىر قايتتى. ەندى ول مال قازاقتىڭ قازىرگى تۇرمىسىنا قاراعاندا قايتا كەلەدى دەۋگە بولمايدى. ءبىراق قازاق جاھات قىلسا، ەرىنبەي ەڭبەك قىلسا بۇرىنعى مالدىڭ سانىن قايتا تولتىرا الماسا دا، شارۋاشىلىعىن كۇشەيتىپ، تۇزەپ، بۇرىنعىدان گورى تۇرلاۋلىراق قىلار ەدى. ول ءۇشىن نە قىلۋ كەرەك؟ ول ءۇشىن مالدى شىنداپ باعۋ كەرەك. قىسقا ءشوپتى ۋاقىتىندا ەرىنبەي كوپ قىلىپ شاۋىپ جيناۋ كەرەك. مالدى اجارلى قىلىپ اسىراۋ كەرەك. «سەمىزدىڭ اياعى سەگىز»، ۋاقىتىسىنان قالماي جالپى ەگىن سالۋ كەرەك. ەگىندى ەرىنبەي باپتاپ، كوپ قىلىپ سالۋ كەرەك. قىمباتسىنباي، ۇيىمداسىپ سوقا-سايمان الۋ كەرەك. (ورتاق بوپ ۇيىمداسقاندارعا سوقا-سايماندى قازىنا بەرەدى). جالپى ەگىن سالۋ كەرەك. «جەردى كوگەرتسەڭ، جەر سەنى كوگەرتەدى» دەگەن بۇرىنعىلار. قوتىر مالدى، اۋرۋ مالدى cay مالعا قوسپاۋ كەرەك. قاسقىردى قۇرتۋعا، ۇرلىقتى، بارىمتانى قۇرتۋعا كىرىسۋ كەرەك. ۇيقىنى اشىپ، جالقاۋلىقتى تاستاپ، شارۋاعا اينالۋ كەرەك. قاتىندارعا جەكسۇرىن بولىپ ەت اۋلاماي، كاسىپ قىلۋ كەرەك.

مىنە، وسىلاردى ىستەسە قازاقتىڭ شارۋاشىلىعى وڭالىپ، كۇشەيىپ، مالى تۇرلاۋسىز بولماي نىعايادى. مۇنى ىستەمەسە قازاق تۇبىندە ساحارادان بەزىپ، قالاعا ءسىڭىپ كەتەدى.

1922 جىل

---