InfoHub Logo

ءححى عاسىرداعى «جاڭا قازاقستاننىڭ» بەت-بەينەسى، ماقتانىشى — ءبىلىمدى، باسەكەگە قابىلەتتى، كەز كەلگەن ىسكە تاۋەكەلشىل، جاسامپاز جاستار. وسىنداي جاستاردى تۇلعا ەتىپ شىعارۋدا جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ۇلەسى زور دەسەك، قاتە ايتپاعانىمىز. قازاقستانداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اراسىندا ءبىلىم ساپاسىنىڭ كورسەتكىشى بويىنشا كوش باستاپ تۇرعان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن ەرەكشە ايتىپ وتۋىمىزگە بولادى. ادەبيەتتانۋشى ز. قابدولوۆ: «قازۇۋ — ءوز ىشىنەن ءبولىنىپ شىققان كوپ ينستيتۋتتار سەكىلدى وتاۋ ەمەس، وردا»، - دەمەكشى بۇل ءبىلىم ورداسىندا كوپسالالى ماماندىقتاردى وقىتىپ شىعارۋمەن قاتار، كەز كەلگەن فاكۋلتەت ستۋدەنتتەرىندە بارلىق سالا بويىنشا بازالىق ءبىلىم بولۋ ماقساتىندا بىرنەشە ءپاندى تەرەڭدەتىپ وقىتادى.

ادام، تۇلعا پسيحولوگياسى كىمگە بولماسىن قىزىق. باسقارۋ جۇيەسىندەگى تەمپەرامەنت ماسەلەسى، ۇيىمداعى كەلىسپەۋشىلىكتەر، تۇلعا ارالىق جانە ۇيىمداعى قارىم قاتىناستى ءتۇسىنۋ، ليدەرلىك جانە موتيۆاسيا تۋرالى وقۋ ورنىمىزدا جۋبانازاروۆا نازيراش سۇلەيمەن قىزىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن «باسقارۋ پسيحولوگياسى» ءپانىن وقۋدامىز. جۋبانازاروۆا نازيراش سۇلەيمەن قىزىنىڭ كوشباسىشىلىعىمەن وتەتىن بۇل ءپان ارقىلى كەلەشەكتەگى جۇمىس ورنىمىزدا ياكي ۇيىم اراسىندا بولاتىن ءتۇرلى پروبلەمالاردىڭ الدىن الۋ مەن شەشۋ جولدارىن ۇيرەنىپ جاتىرمىز. تەك باسقارۋ پسيحولوگياسىن عانا ەمەس، بۇل سالانى لوگوتەراپيامەن بايلانىستىرىپ، پسيحوسينتەزدەگى تۇلعانىڭ ءومىر ماعىناسىن ىزدەۋى مەن تاراتۋعا ۇمتىلۋ تۋرالى دا سەمينار ساباعىن ءوتىپ، ءبىراق اقپار الدىق.

ادام پسيحولوگياسىن زەرتتەۋ حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، ياعني ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن تەرەڭىنەن زەرتتەلە باستادى. سول كەزدەگى پسيحولوگيا، پسيحواناليتيكانىڭ نەگىزىن سالعان ا. ادلەر، ز. فرەيد، ۆ. فرانكلدىڭ مەكتەپتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن  كەڭىنەن تارالىپ، وقىتىلىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ءدارىس پەن سەمينار ساباعىمىز دا وسى پسيحولوگتاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزىندە ءوتتى.

تۇلعانىڭ ومىردەن ءمان ىزدەۋىن جاقسىلىقپەن بايلانىستىرعان ۆيكتور فرانكل ءومىردىڭ ماعىناسىن «ادامنىڭ ۇلتقا، ناسىلگە، جىنىسقا، جاسقا بولىنبەي جاقسىلىق جاساۋى» دەپ تۇسىندىرگەن بولاتىن. فرانكل ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋدىڭ ءۇش جولىن كورسەتەدى: ءبىرىنشىسى، ومىردە ءىز قالدىرۋ، جەتىستىككە جەتۋ. مۇندايدا ءومىردىڭ ءمانىن جۇمىستان تابادى. ماسەلەن، عالىمدار ءومىردىڭ ءمانىن تاڭداعان تاقىرىبىن زەرتتەپ، جاڭالىق اشۋدان ىزدەسە، سپورتشىلار ءومىردىڭ ءمانىن چەمپيون بولعاننان كورەدى. ەكىنشىسى، ءماندى قارىم-قاتىناس. سۇيگەن ادامنىڭ، جاقسى كورەتىن جانداردىڭ بولۋى دا ءومىر ءمانىن تاۋىپ بەرەدى. ءۇشىنشىسى، جان قينالىسى مەن ازاپتانۋدى جەڭىسكە، ياعني تراگەديانى تريۋمفقا اينالدىرۋ. ەگەر ىشكى ۇستانىم، نيەت دۇرىس بولسا، اۋىرۋ مەن ازاپتىڭ ءوزىن جەتىستىككە اينالدىرا الاسىڭ. سول سەبەپتى اۆتور زارداپ شەگۋدى ومىردەن ءمان تابۋ مۇمكىندىگى رەتىندە قاراستىرادى. «ءمان تابۋدىڭ ادەتتەگى قاراپايىم جولدارى جابىق بولسا دا، ادامدار ونى ءبارىبىر تاۋقىمەت تارتىپ ءجۇرىپ تە تابا الادى. ولاردىڭ مۇنداي ۇمتىلىسىنا باتىلدىق پەن تاباندىلىق جانە مورال كومەكتەسەدى. ايتپەسە ولار جانۋارلاردان ەش ايىرماسىز تىرشىلىك كەشەر ەدى. ءبىز قانشا قالاماساق تا ادام بالاسى بەينەت پەن ولىمنەن قۇتىلا المايدى. ويتكەنى ونسىز تولىققاندى ءومىر جوق» دەگەن پىكىر ايتادى. ەكزيستەنسياليست عالىمنىڭ بۇل پىكىرى ۇلى ويشىل سوكراتتىڭ  «ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە جەتۋ ءۇشىن ەمەس، جاقسىلىق جاساۋ جانە جاقسارتۋ» دەگەن ويىمەن استاسسا، گرەك فيلوسوفى اريستوتەل «ادامنىڭ ءومىردىڭ ءمانى ماعىناسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن باقىت سەزىمىن بىلدىرەدى» دەگەن بولاتىن. ال كونفۋسيي ءومىردىڭ ءمانى - ماحاببات دەپ ساناعان. ول: "ماحاببات — ءومىردىڭ ءارى باسى، ءارى اياعى. ماحابباتسىز ءومىر جوق. سانالى ادامنىڭ مويىندايتىنى دا — تەك ماحاببات"، - دەپ جازعان. ويشىل ءوزىڭىزدى الداماۋعا، ماقساتقا اپارار جولدا توقتاماۋعا، ماحاببات جايلى ۇمىتپاۋعا كەڭەس بەرگەن.

قازاق زەرتتەۋلەرىندەگى تۇلعا، ادام تابيعاتىنىڭ زەرتتەلۋى سانا ماسەلەسى ال-فارابيدەن باستاۋ الدى. ءال-فارابيدىڭ شىعارمالارى فيلوسوفيالىق تۇجىرىمدارعا، ادام تابيعاتى تۋرالى زەرتتەگەن اقپاراتتارعا تولى. كەيىن ءال-فارابيدىڭ فيلوسوفياسىن جالعاستىرعان - اباي. ابايدىڭ قاراسوزدەرىندەگى ويى ارقىلى ءال-فارابيدىڭ پىكىرىمەن ۇقساس ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. (ادامنىڭ انادان ەكى ءتۇرلى كەيىپتە تۋۋى، اقىل، قايرات، جۇرەك تۋرالى پىكىرلەرى، جالقاۋلىق تۋرالى ايتىلعان سوزدەرى ت.ب. ۇقساستىق كوپ). ەڭبەكتەرىندە مورالدىق وسيەتتەن كورى، “جان دەگەن نە؟”، “رۋح دەگەن نە؟” دەگەن سياقتى ونتولوگيالىق تالداۋلارى كوپ — شاكارىم. ابايدىڭ مەكتەبىنەن شىققان شاكارىمدى ەكزيستەنسيامەن اينالىسقان قازاقتاعى العاشقى عالىم دەپ تولىق اتاۋعا بولادى.  شاكارىم شىعارمالارىندا ادام تابيعاتىن العاش ۇشكە ءبولدى: ءتان، كوڭىل، رۋح. بۇعان مىسال رەتىندە اقىننىڭ مىنا ولەڭىن كەلىترسەك بولادى:

باسىندا جان مەن دەنە ەكى باسقا،
جان شىداپ تۇرا المايدى قوزعالماسقا.
دەنە ساۋىر سىقىلدى-جاننىڭ ورنى،
وعان دا كۇتۋ كەرەك بۇزىلماسقا.

تەك جاقسىلىق جاساپ، ءومىردىڭ ءمانىن تابۋدا ادامنىڭ جەكە تۇلعا بولۋى كەرەك. مۇنداي تۇلعالىق دامۋعا جەتۋ ءۇشىن ءال-فارابي ءھام اباي ايتپاقششى، ادامنىڭ فيزيكالىق، مورالدى، رۋحاني قاباتتارىن ءبىر دارەجەدە دامۋى اسا ماڭىزدى. ساباق بارىسىندا جۋبانازاروۆا نازيراش سۇلەيمەن قىزى وسىنداي قۇندى دا ماڭىزدى اقپاراتتاردى ءبولىستى.

جۋبانازاروۆا ن.س.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور م.ا.

تۋركبەنبايەۆا م. ج.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، 1-كۋرس ماگيسترانتى

---