InfoHub Logo

مەتامودەرنيزم قايتا ويلانۋعا ەمەس، الەمدى جاڭا جانە تۇتاس سەزىنۋگە ۇمتىلادى

مەتامودەرنيزم ۇعىمى جانە ونىڭ مودەرنيزم مەن پوستمودەرنيزمنەن ايىرماشىلىعى

تۇراقتى داعدارىس جاعدايى، بولىپ جاتقان جاعدايعا قاناعاتتانباۋ، باعدارسىزدىق جانە، سايىپ كەلگەندە، جالپى وزگەرىستەرگە دەگەن ۇمتىلىس 21 عاسىردىڭ باسىن سيپاتتايدى. ءداۋىردىڭ وسىنداي داعدارىستىق كوڭىل-كۇيلەرى ادامزات تاريحىندا قۇندىلىقتار مەن الەۋمەتتىك جۇيەلەردىڭ جاڭارۋ قارساڭىندا ورىن العان.

ارينە، مۇنىڭ ءبارى كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى: ەكولوگيالىق پروبلەمالار مەن كليماتتىڭ وزگەرۋى، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ بەدەلىن جوعالتۋ جانە سونىڭ سالدارىنان جەرگىلىكتى جانە جاھاندىق قاقتىعىستارعا اكەلەتىن شارتتاردى بۇزۋ، كەدەيشىلىك پروبلەمالارىنىڭ شەشىلمەۋى، الەمنىڭ «التىن ميلليارد» جانە «ءۇشىنشى الەم» دەپ اتالاتىن ەلدەرگە ءبولىنۋى جانە ت.ب.

كەزىندە پوستمودەرنيزم مودەرنيزمدى الماستىردى جانە ونى جەڭۋگە تىرىسىپ، وعان قاراما-قارسى باعىتقا ۇمتىلدى. بۇگىنگى پوستمودەرنيزمدە بىزگە نە سايكەس كەلمەيدى جانە ءقازىر ونى جەڭۋدى قاجەت ەتەتىن نە؟ ۋنيفيكاسيا مەن تۇلعاسىزدىقتان شارشاۋ جينالدى، ءبىراق، ەڭ باستىسى، پوستمودەرنيستىك يرونيا، ويىن جانە سيمۋلياكر ورنىنان ايىرىلۋدا. پوستمودەرنيزم شىنايىلىقتىڭ تاپشىلىعىن تۋدىردى. ول جەكە تاجىريبە مەن شىنايى سەزىمدەردى قۇنسىزداندىردى، ماعىنالار مەن قۇندىلىقتاردىڭ ماڭىزدىلىعىن تومەندەتتى. وزگەرىستەردى سۇراتۋ - بۇل پوستمودەرنيزم تۋدىرعان اپاتياعا نەمەسە نيگيليزمگە بوي الدىرماۋ ارەكەتى. ونىڭ ۇستىنە پوستمودەرنيزم بىردەي ءماندى ەشتەڭە ۇسىنا المادى. الەم پوستمودەرنيزمنەن شىعۋدىڭ جولىن ىزدەۋدە، ادامدار مەن ەلدەردى بىرىكتىرەتىن يدەيالاردى تابۋدا، بىرىكتىرەتىن جانە بولىنبەيتىن قۇندىلىقتار مەن ماقساتتاردى انىقتاۋدا.

جاڭا ءداۋىردىڭ باستالۋى 2001 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگى بولىپ بەلگىلەندى، دەگەنمەن بۇل داتا شارتتى جانە سيمۆولدىق ەكەنى انىق. ونى بەلگىلەۋ ءۇشىن ءقازىردىڭ وزىندە كوپتەگەن تەرميندەر ۇسىنىلدى (پوستپوستمودەرن، afterمودەرنيزم، گيپەرمودەرنيزم، مەتامودەرن، التەرمودەرنيزم، ديدجيمودەرنيزم، پسيەۆدومودەرنيزم، اۆتومودەرنيزم) جانە ونىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە كوپتەگەن تالپىنىستار جاسالدى.

ءبىز «مەتامودەرن» تەرمينىنە توقتالامىز، مۇنداعى «meta» (گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا اراسى، ارقىلى) باسقا كۇيگە ءوتۋ، جاڭا نارسەگە اينالۋ، شەگىنەن شىعۋ دەگەندى بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار، «مەتا» ارالىقتى اتاپ كورسەتەدى. وسىلايشا، پلاتوندا مەتاكسيس ەكى قاراما-قارسى كونسەپسيا اراسىنداعى تەربەلىس پەن ءبىر مەزگىلدىك بولىپ تابىلادى جانە ءدال وسى ماعىنادا مەتامودەرنيزم تەرمينىن گوللانديالىق مادەنيەتتانۋشىلار ت.ۆەرميۋلەن مەن ر.ۆان دەر اككەر ۇسىنعان («Notes on Metamodernism»، 2010).

قاراما-قارسىلىقتار اراسىنداعى تەربەلىستەر ماياتنيكتىڭ بەينەسىن بەرەدى. بۇل مەتامودەرنيزمنىڭ باستى قاسيەتى – قوزعالىس، ءارتۇرلى، ءبىراق تەڭدىكتىڭ ۇيلەسۋى، كوپتەگەن مۇمكىندىكتەردەن تاڭداۋ. مەتامودەرن مودەرندى يەرارحياسىمەن، اۆتوريتەت بەلگىلەگەن بيلىكپەن، يدەولوگيالارىمەن، تاڭداۋ قۇقىعىن بەرمەيتىن پروپاگانداسىمەن، ال پوستمودەرننىڭ يرونياسىمەن شىنايىلىق پەن بايىپتىلىققا ورىن قالدىرماعان يدەياسىن ەڭسەرىپ، يتەرىپ تاستاۋعا تىرىسادى. مودەرن ءوزىنىڭ اۆتوريتاريزمىمەن ادامداردى كونسلاگەرلەرگە ايداپ اكەتتى، ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قانشاما ادامنىڭ جانىن الدى، عىلىم مەن يدەولوگيانىڭ جەتىستىكتەرىنە سۇيەندى. پوستمودەرنيزمگە تاعىلعان باستى ايىپ – ەموسيانىڭ، شىنايىلىقتىڭ قۇنسىزدانۋى، مىزعىماس اقيقات پەن ماعىنانى دەكونسترۋكسيالاۋ. مەتامودەرنيزم پوستمودەرنيزم كورسەتكەن مودەرنيزم فراگمەنتتەرىنەن جاڭا شىندىقتى قالپىنا كەلتىرەدى جانە نارراتيۆتەرگە (تاريح، ءدىن، فيلوسوفيا جانە ت.ب.) ورالۋدى ۇسىنادى. ت.ۆەرميۋلەن مەن ر.ۆان دەر اككەر بىلاي دەپ جازادى: «مەتامودەرننىڭ ەنتۋزيازمى فاناتيزمگە بەت العان سايىن، تارتىلىس كۇشى ونى كەلەكە-مازاققا قاراي تارتادى؛ مازاق اپاتياعا اينالعان كەزدە، گراۆيتاسيا ونى قايتادان ەنتۋزيازمعا تارتادى».

مەتامودەرنيزمنىڭ فورمالارى ءالى بەلگىسىز. ءبىراق ءبىر نارسە انىق – ەگەر مودەرنيزم وزگەرىستەر مەن داعدارىستاردى نەگاتيۆتى نارسە دەپ ەسەپتەسە، ال پوستمودەرندىك قوعام ءۇشىن داعدارىس جاعدايىندا ءومىر ءسۇرۋ جاعىمسىز، ءبىراق قاراپايىم نارسە بولسا، مەتامودەرنيزمنىڭ ءوزى وزگەرىستەردى، وتپەلى كۇيلەردى، داعدارىستىق جاعدايدان تىرەكتەرگە، بەلگىسىزدىكتەن ماعىنالىققا كوشۋدى سيپاتتايتىن پروبلەمالاردى ءوزى ىزدەيدى جانە جاسايدى. مەتامودەرنيزم مودەرنيستىك پەن پوستمودەرندىكتەن وزىنە قاجەت نارسەنى الادى. ول وسى ەكى كۇشتىڭ ورىسىندە تەربەلىپ، قوزعالىس پەن قوسىلىس ءورىسىن جاسايدى.

سونىمەن بىرگە مەتامودەرنيزمدەگى يرونيا پافوس پەن بەلگىلەنگەن يدەولوگيالىق سەنىمگە بالاما رەتىندە ساقتالعان. ول شىنايىلىققا، يرونيانىڭ باسقا نۇسقاسى – پوستيرونياعا ارتىقشىلىق بەرەدى. وندا پوستمودەرندىك يرونيانىڭ ساركازم، ءازىل-قالجىڭ نەمەسە كەلەمەجدەۋ سەكىلدى بەلگىلەرى جوق. پوستيرونيانىڭ بۇل ەكى جاقتىلىعى ءداۋىردىڭ وتپەلى جاعدايىنا نازىك جاۋاپ بەرەدى، بۇل كەزدە شىنشىلدىقتىڭ، اشىقتىقتىڭ قۇندىلىعىن ءبارى بىردەي تۇسىنبەدى، جەڭىل يرونيا ماسكاسىن جاسىرماي، ماڭىزدى نارسەلەر، تاجىريبەلەر تۋرالى ايتۋعا اركىمنىڭ باتىلى جەتە بەرمەدى، سالماقتى نارسەلەردى ازىلگە، پراكتيكالىق ازىلگە اينالدىرۋ مۇمكىندىگىن ساقتاپ قالعانداي كەزەڭگە سايكەس كەلەدى.

پوستيرونيا قاراما-قارسى كوزقاراستى قابىلداۋعا دايىن. بۇل جاسىقتىق، قايىرسىزدىق ەمەس، بارىنە سەنۋگە نەمەسە، كەرىسىنشە، بارىنە كۇماندانۋعا، بارلىعىن مازاق پەن سىنعا ۇشىراتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن تالعامپازدىق دەسەك بولادى. پوستيرونيا قۇبىلىستىڭ ءمانىن كورۋ قابىلەتىن جانە وزگەرمەلى جاعدايلارعا جاۋاپ بەرۋ قابىلەتىن كورسەتەدى. ول شىندىقتى كورسەتپەيدى، ءبىراق ءارقاشان ونىڭ تۇسپالدارىن قامتيدى نەمەسە ونى ىزدەۋدى كورسەتەدى. سوندىقتان مەتامودەرنيزمنىڭ پوستيرونياسى پوستمودەرنيزمنىڭ دەسترۋكتيۆتى يرونياسىنان الدەقايدا شىعارماشىل.

پوستيرونيا مەتامودەرنيزمنىڭ ەڭ ماڭىزدى دومينانتى رەتىندە «جاڭا شىنايىلىقتى» اشادى. بۇل وزىڭىزگە، اينالاڭىزداعى ادامدارعا جانە الەمگە دەگەن شىنايى كوزقاراستى بىلدىرەدى. بۇل باسقا ادامداردىڭ رولدەرى مەن ۇلگىلەرىن سىناۋدىڭ قاجەتى جوق؛ بەلگىلى ءبىر تيپتىك نەمەسە بۇقارالىق ۇلگىلەر مەن ستەرەوتيپتەرگە سايكەس كەلۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەندى بىلدىرەدى. شىنايى بولۋ – ءوز قالپىڭدا بولۋ دەگەن ءسوز. «جاڭا شىنايىلىقتى» تۇسىنۋگە، مىسالى، قازىرگى شوۋ-بيزنەس جۇلدىزدارىن ديماش قۇدايبەرگەنوۆپەن، يمانبەكپەن سالىستىرۋ كومەكتەسەدى. بۇل جاستاردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟ ويتكەنى، ولار «جۇلدىزداردىڭ» قيال-عاجايىپ رولدەرىن ويناۋعا تىرىسپايدى، ولار قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلۋگە، «وزىمىزدىكى» بولۋعا تىرىسپايدى. ديماش، يمانبەك، ايسۇلتان سەيىتوۆ، قۋانىش بەيسەكوۆتەر كوپتەگەن شوۋ-بيزنەس وكىلدەرىنىڭ فونىندا ەرەكشە كوزگە تۇسەدى.

«جاڭا شىنايىلىق» جاڭا كەيىپكەرلەردى اشادى جانە بۇل ەكرانداعى برۋتالدى سۋپەرقاھارمان نەمەسە جىلتىر جۋرنالدىڭ مۇقاباسىنداعى ميللياردەرلەر ەمەس. قاھارماندار – ءوز كەيپىندە بولۋدان قورىقپايتىندار. ماڭىزدىسى ءتىپتى كەيبىر جەتىستىك ەمەس، شىنايىلىق پەن شىنشىلدىق. ءبىز بۇل جاڭا كەيىپكەرلەردى بۇگىنگى تاڭدا كورىپ وتىرمىز: كەشە عانا كەلەمەجگە ۇشىراعان «بوتاندار» نەمەسە «ءبىرتۇرلى»(چۋديك) دەپ اتالىپ كەتكەندەر، مارگينالدانعاندار، بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ ستەرەوتيپتەرىنە سايكەس كەلمەيتىن نەمەسە بەيىمدەلمەگەندەر.

ءبىز قىزىقتى ۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. قوزعالىس باستالۋدا. الەم ءقازىردىڭ وزىندە حح عاسىرداعى ينەرسيادان شىعىپ، تەز وزگەرۋدە. كەيىنگى ۇرپاقتىڭ قانداي الەمدە ءومىر سۇرەتىنىن جانە ولار نەگە دايىن بولۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىز ءوزىمىز قوعامدا نە بولىپ جاتقانىن ءبىلۋىمىز كەرەك.

مەتامودەرنيزمنىڭ پايدا بولۋىنىڭ العىشارتتارى

«مەتامودەرنيزم» تەرمينى 1975 جىلى ماسۋد زاۆارزادە ونى 1950 جىلداردىڭ ورتاسىنان بەرى امەريكاندىق ادەبي اڭگىمەلەردە پايدا بولعان ەستەتيكا نەمەسە كوزقاراستار توبىن سيپاتتاۋ ءۇشىن وقشاۋلاپ قولدانعان كەزدە پايدا بولدى.

1995 جىلى كانادالىق ادەبيەت تەورەتيگى ليندا حاچەون پوستمودەرنيزمنەن كەيىن بولاتىن جاڭا بەلگى قاجەت دەپ سانادى.

1999 جىلى مويو وكەديجي «مەتامودەرن» تەرمينىن قازىرگى افروامەريكالىق ونەرگە قولدانۋ ءۇشىن قايتا قولدانىپ، ونى «مودەرنيزم جانە  پوستمودەرنيزمنىڭ جالعاسى» رەتىندە انىقتادى.

2002 جىلى اندرە فۋرلاني گاي ديەۆەنپورتتىڭ ونەرى مەن ادەبي شىعارمالارىن تالداي وتىرىپ، مەتامودەرنيزمدى ەستەتيكا رەتىندە انىقتادى. مەتامودەرنيزم مەن مودەرنيزمنىڭ قارىم-قاتىناسى «قۇرمەت شەگىنەن شىعاتىن، مودەرنيستىك ادىسپەن مودەرنيستتەردىڭ ءوز اۋقىمىنان نەمەسە مۇددەلەرىنەن تىس تاقىرىپتى شەشۋگە قايتا كىرىسۋ» رەتىندە قاراستىرىلدى.

2007 جىلى الەكساندرا دۋميترەسكۋ مەتامودەرنيزمدى ءىشىنارا پوستمودەرنيزممەن سايكەستىك، ءىشىنارا ونىڭ پايدا بولۋى جانە ءىشىنارا وعان رەاكسيا رەتىندە سيپاتتاي وتىرىپ، «تەك ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسى مەن ءجيى قايتا قاراۋ قازىرگى زامانعى مادەني جانە ادەبي قۇبىلىستاردىڭ تابيعاتىن تۇسىنۋگە بولادى دەگەن يدەيانى جاقتايدى."

مەتامودەرنيزمنىڭ سيپاتتاماسى

«مەتامودەرنيزم تۋرالى ەسكەرتپەلەر» جوباسىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى اعىلشىن سۋرەتشىسى ليۋك تەرنەر ءوزىنىڭ «مەتامودەرنيزم: قىسقاشا كىرىسپە» اتتى ماقالاسىندا مەتامودەرنيزمنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىنە توقتالدى:

• دەكونسترۋكسيا (ستەرەوتيپتەردى جويۋ)؛
• يرونيا (جاسىرىن كەلەمەجدەۋ)؛
• ستيلدەۋ (شىعارماشىلىق جۇمىستىڭ باسقا ستيلدەگى ەرەكشەلىكتەرىن بەرۋ)؛
• رەلياتيۆيزم (ۇعىمداردىڭ سالىستىرمالىلىعى)؛
• نيگيليزم (جوقتاۋ).

بۇل ەرەكشەلىكتەر پوستمودەرنيزمدە ءىشىنارا بولدى، ءبىراق نەگىزگى ايىرماشىلىق - ۇيلەسىمسىز نارسەلەردىڭ ۇيلەسۋى. تەرنەر اتاپ وتكەندەي، بۇل يدەيا «يرونيا مەن شىنايىلىق، كونسترۋكسيا مەن دەكونسترۋكسيا، اپاتيا مەن قالاۋ» اراسىندا وزگەرەدى.

«مەتامودەرنيزمدى يرونيا مەن شىنايىلىق، اڭعالدىق پەن ءبىلىم، رەلياتيۆيزم مەن اقيقات، وپتيميزم مەن كۇمان جانە ودان تىس ءارتۇرلى جانە قول جەتپەس كوكجيەكتەرگە ۇمتىلۋ اراسىنداعى تۇراقسىز كۇي رەتىندە انىقتاۋ كەرەك. ءبىز ىلگەرى جىلجىپ، تەربەلۋىمىز كەرەك»، - دەپ قورىتىندىلادى تەرنەر مانيفەستىن.

پوستمودەرنيزم ءولدى. ونىڭ ورنىن پوستپوستمودەرنيزم باستى. ال مادەنيەت تەورەتيكتەرىنىڭ وزدەرى ازىرشە ونى سيپاتتاي المايدى، الايدا، ءبىر نارسە انىق: تۇراقسىزدىق پەن بەلگىسىزدىك قازىرگى الەمنىڭ اجىراماس بەلگىلەرى بولىپ تابىلادى. ال ولاردى ونەردە دە، قوعامدىق ومىردە دە، ساياساتتا دا، عىلىمدا دا بايقاۋعا بولادى.

ماقالاعا ماتەريالدار https://exclusive.kz/expertiza/obshhestvo/124918/ سايتىنان الىندى.

ماقالا اۆتورى - ولمەسوۆا ارۋجان. «ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى»، «فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى»، «ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسى»، «6B03102 -مادەنيەتتانۋ» ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى، 4 كۋرس ستۋدەنتى

جەتەكشىسى - كۋدەرينا ايجان نۋرحاميتوۆنا

---