ءومىربايان بەتتەرىنەن
مەنىڭ تۋعان كۇنىم — 25 جەلتوقسان، 1939 جىل. بۇل كۇندى "ءىنجىلدى" باسشىلىققا الاتىندار "كۇننىڭ تۋعان كۇنى" نەمەسە "كۇن تۋعان كۇن" دەپ اتايدى. كۇپىرلىك بولسا، قۇدايدىڭ ءوزى كەشىرسىن، ادامزات تاريحىنداعى ساۋلەلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى ييسۋس حريستوس كيەلى قىز ماريانىڭ قۇرساعىنان شىر ەتىپ وسى 25 جەلتوقساندا جەرگە تۇسكەن ەكەن.
نارىن قۇمنىڭ اراسىندا، اسىپ-تاسىعان كول-كوسىر بايلىعى بولماسا دا، اقىل-پاراساتى مەن تەكتى بولمىسى ءۇشىن ەلى سىيلاعان بوكەي اقساقالدىڭ كىشى قىزى حاليما مەن از-كەم ارابشا ساۋاتى، جەرگىلىكتى جۇرت "جەزدەم بالالارى" دەپ اتاپ كەتكەن، ارۋاعى وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى كيىز ءۇيدى جەلباۋ-جاساۋىمەن سول كۇيى بەرگى بەتكە قوندىرا قوياتىن قۇدايپەندە بابامىزدىڭ تۇقىمى يمانعالي ۇلى وڭعارسىننىڭ وتباسىندا ونىنشى پەرزەنت بولىپ دۇنيەگە كەلگەن مەنىڭ قۇدايدىڭ اسپانعا ءىلىپ قويعان كۇنىمەن دە، ادامزاتتى ادالدىق جولىنا بۇرۋ ماقساتىندا ءجۇرىپ ءشايت بولعان حريستوسپەن دە بايلانىسىم جوق.
جۇلدىز قارايتىنداردىڭ ايتۋى بويىنشا، مەن تاۋتەكەمىن. ايتاس — مەن تاعاتىن قىمبات تاس. ول دا قازاقستاندا تابىلا قويمايدى ەكەن. جىلىم — قويان. بىلاي قاراسام، ادەتتە سۋجۇرەك، جەلتابان دەپ ۇعىناتىن كادىمگى قويانمەن مىنەز-قۇلىق، بولمىسىمنىڭ ەشبىر ۇقساستىعى جوق سەكىلدى. الايدا تاعدىر-جولىمنىڭ كەي ساتتەرىندە ءوزىمدى تازىلى، قارۋ-جاراقتى اڭشىلاردان قاشقان قويانداي سەزىنەتىنىم راس.
قازاقتا ءتۇعان كۇن دەگەن ۇعىم جوق. ونى بەرتىن كەلە، وزگە جۇرتتاردىڭ سالت-داستۇرىنە ەلىكتەپ شىعارىپ ءجۇرمىز. مەن تۋعان كۇن پالەندەي ماقتاناتىن كەز ەمەس: جەردى تۇمان باسىپ، اسپاننىڭ قاباعى اشىلا قويماي، الەمدىك ۇشاق الاڭدارىندا قاناتى قايىرىلعان اققۋداي اقشاڭقان ۇشاقتار باۋىرىن جازا الماي وتىراتىن، شۋاقتى نۇرىنان گورى بۇلتتى، ىزعارلى كۇندەرى باسىم… ايتەۋىر ءبىر شاق. ادامنىڭ اتا-اناسىن تاڭداپ المايتىنى سەكىلدى، دۇنيەگە كەلەتىن كۇنى دە كىسىنىڭ ەركىندە ەمەس. ايتپەسە، جەمىس-جيدەك ءپىسىپ، قوزى مارقايعان، ادامنىڭ دا ەتەك-جەڭى كەڭ كەزدەرىنىڭ ءبىرىن تاڭدار-اق ەدىم.
1939 جىلى مەنىمەن جارىسا دۇنيەگە كەلگەن قازاقتىڭ ءبىراز ازاماتتارى بار، ياعني، مەنىڭ قۇرداستارىم.
قۇرداس دەگەننىڭ ورنى ءبىزدىڭ حالقىمىزدا ەرەكشە عوي: ازىلدەسە دە، جانى اشىسا دا، "ءبىر جىلدىڭ ءتولىمىز عوي" دەپ، ىشتەي ءبىر جاقىندىقتى سەزىنىپ، "زاپاستاعى اەرودرومداي" كورەدى.
مەنىڭ قۇرداستارىم: اسقار سۇلەيمەنوۆ، ءابىش كەكىلبايەۆ، قوعاباي سارسەكەيەۆ، قالداربەك نايمانبايەۆ سەكىلدى جازۋشىلار.
اكەم وڭعارسىن مەن ەس بىلمەس بۇرىن ءبىر كۇن اۋىرىپ، دۇنيە سالىپتى. ەلىنە سىيلى، اشىق-جارقىن ادام ەدى دەسەدى.
"وڭعارسىن جەزدەم — اق قۇبا، ۇزىن بويلى، قاپساعاي دەنەلى، قىر مۇرىندى، كوزى نۇرلى سۋرەتتەي ادەمى كىسى ەدى. ول كىسى تەكەگە، ۇيشىككە بارىپ تۇراتىن. وڭعارسىن جەزدەم قالادان كەلگەندە اۋىلدىڭ بۇكىل بالاسى: "وڭعارسىناقام كەلە جاتىر، الاقاي!" — دەپ جالاڭاياق جارىسىپ، الدىنان شىعاتىن. بالانىڭ باس-باسىنا ۋىس-ۋىس ءمامپاسي، ءتۇرلى ويىنشىق ۇلەستىرەتىن، قىز-كەلىنشەكتەرگە ساقينا-سىرعا، جەڭگەلەرىنە كويلەكتىك ماتا اكەلەتىن.
ەل ءۇشىن جاراتىلعان، قولى اشىق، بارىن جوق جۇقاعا ءبولىپ بەرەتىن كىسى ەدى، مارقۇم"،— دەپ بەرتىن كەلە ۇلبولسىن اپام ماعان ءجيى ايتاتىن.
انام حاليما كوپ سويلەمەيتىن، سويلەسە، ىلعي ماقالداپ سويلەيتىن، اسا اقىلدى، رۋحاني قۋاتتى، قۇيعان مۇسىندەي سۇلۋ، قاراتورىنىڭ ادەمىسى ەدى. ءبىزدى اينالىپ-تولعانىپ نە شىلپىلداتىپ ءسۇيىپ ەلپەكتەمەيتىن. ءبىراق بارلىق مەيىرىم سول كىسىنىڭ بويىندا دەپ سەزىنەتىنبىز.
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تۇڭعىشى — باعيلا اپام. ودان كەيىنگى ءرابيلا ءمۇعالىم بولاتىن، 1944 جىلى قىستا 5-6 كۇن اۋىرىپ، دۇنيە سالدى. ءرابيلاعا تەتە باقتىعۇل اعام اۋدان ورتالىعىنداعى مەكتەپتە 9 كلاسس وقىپ ءجۇرىپ، اياق استىنان ەكى-ۇش كۇن اۋىرىپ، 1942 جىلى قايتىس بولعان. ودان كىشىسى ماحيز اعايىم ەدى. مامام مارقۇم، ءبىز — باعيلا، ماحيز جانە مەن جانىندا جينالا قالساق:
"اق جۇمىرتقاداي جەتى بالامدى جەر الدى، ەڭ ناشار، كورىكسىز ۇشەۋىڭ قالدىڭدار — تۇرلەرىڭ قاپ-قارا، ۇشەۋىڭ دە ناعاشىلارىڭا تارتقانسىڭدار"،— دەپ وتىراتىن. ناعاشىلارىمىز ەسەنعۇلدىڭ (بەرىشتەن تارايدى) ىشىندەگى قارا كەيكى دەگەن اتادان ەكەن.
ءبىزدىڭ ۇيدە كىتاپ كوپ بولاتىن. اراب، لاتىن ارىپتەرىمەن جازىلعان قيسسا-داستاندار، ەرتەگى-جىرلار مەنى مەكتەپكە بارماي تۇرىپ-اق قىزىقتىردى. اعا-اپالارىم جاتپاي-تۇرماي كىتاپ وقيتىن.
ءالى ەسىمدە، مەنىڭ العاش ءوز بەتىممەن وقىعان شىعارمام، ۇمىتپاسام، لاتىن ارپىمەن باسىلعان جوعارعى كلاستىڭ ادەبيەت وقۋلىعىنداعى "قورعانسىزدىڭ كۇنى" اڭگىمەسى. نىسانباي اقىننىڭ "كەنەسارى-ناۋرىزباي"، ىعىلمان شورەكوۆتىڭ "يساتاي-ماحامبەت"، سارا مەن ءبىرجاننىڭ، قۇلمامبەت پەن جامبىلدىڭ ايتىستارى — مىنە، مەنى اۋىزداندىرعان ادەبيەت سۋاتتارى وسىلار. بۇلاردى وقىعان بالا كىتاپ وقۋعا قۇشتار بولماي قالا المايدى. "قىز جىبەك"، "قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ"، "ايمان — شولپان"، "قوبىلاندى باتىر" جىرلارى — مەنىڭ بالالىق شاقتاعى ەرتەگى الەمىم.
مەن ىلعي ەر بالالارمەن بىرگە ءوستىم: قىردا دا، قىستا دا كورشىلەرىمىزدە مەن عۇرىپتاس قىز بالا بولىپ كورگەن ەمەس؛ جاسىرىنباق، دوپ ويناۋ، سوقىر تەكە، شىلدىك، اسىق ويىندارى مەنى ەر بالالاردان جەڭىلمەۋگە تىرىسۋعا باۋلىدى-اۋ دەپ كەيىن ويلادىم. جازدا قۇم اراسىندا شىرماۋىق، قاراقات تەرىپ، بۇزاۋعا ءمىنىپ اۋىلعا ورالاتىنبىز.
تەكەمەت باسۋ، ورمەك قۇرۋ، شي توقۋ، شىلبىر، ارقان ەسۋ — وسىنىڭ ءبارى اۋىلداعى ۇلكەن وقيعالار بولاتىن. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە شىرپى سيرەك ەدى، كوبىنە قازاندىقتىڭ استىنا وت كومىپ نەمەسە شاقپاق تاستىڭ جانىنا ماقتا سالىپ، بولاتتىڭ سىنىعىمەن تاستى جانامالاپ ۇرعاندا وت شىعىپ، ماقتا تۇتانىپ، وسىلاي وت تامىزاتىنبىز.
بالا كەزدە ماعان ۇلكەن اسەر ەتكەن تاعى ءبىر ءجاي — قىردىڭ تۇنگى اسپانى. جازدا، كۇزدە، كوكتەمدە جاتار الدىندا دالاعا شىقساڭ، اسپان بەتى سامساعان جۇلدىزعا تولىپ، ءوزىنىڭ قۇپيا الەمىنە جىمىڭداپ شاقىرعانداي اسەر بەرەتىن. جەتى قاراقشى، ۇركەر، اقبوز ات پەن كوكبوز ات، قۇس جولى… . سىرتىمنان ءتۇرلى اڭگىمەلەر شىعارىپ، جاقسىلى-جاماندى انىقتاۋىشتارمەن ماعان ايدار تاعىپ جۇرەدى. بىرەۋلەر "تەنتەك" دەيدى، ەندى بىرەۋلەر "مىنەزى شاتاق" دەيدى. مەن بۇلاردىڭ ەشقايسىسىنا ايىلىمدى جيمايمىن. سەبەبى، ءوزىمنىڭ جان دۇنيەم، كوڭىلىم وزىمە ايان: ءسال وتىرىك، كولگىرسۋ، جاعىمپازدانۋ مەن ماقتانشاقتىق — وسىنىڭ بارىمەن مەنىڭ جۇلدىزىم قارسى جانە جان دۇنيەم سەزىپ قالادى دا، ونداي ادامداردى قابىلدامايدى.
ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ ديرەكتورى مارقۇم كاكي اعاي قادىرالييەۆ ۇزىن بويلى، اقسارى ءوڭدى،ءسال-پال ماقتانىپ سويلەيتىن كىسى ەدى. ءوزى حيميا پانىنەن بىزگە ساباق بەرەدى. دومبىرانى كەرەمەت تارتادى. بىلدەي ديرەكتورلىعىنا قاراماي، مەكتەپتەگى دومبىرا ۇيىرمەسىن باسقارىپ ءجۇردى. ءبىر كۇنى ساباقتان كەيىن جەتىنشى قازان توڭكەرىسى قۇرمەتىنە بەرىلەتىن كونسەرتكە ازىرلىك ءجۇرىپ جاتىر ەدى. مەكتەپتە دومبىرا جوق — اركىم ۇيىنەن ءوز دومبىراسىن الىپ كەلەدى. اعاي دا بىزگە قوسىلىپ، الدىمىزدا دومبىرا تارتىپ وتىرادى. سول كۇنى دومبىراسىن اكەلمەپتى. ءوزى تىڭداپ، كادىمگى ديريجەرلەردەي قولىن سەرمەلەپ الدىمىزدا تۇردى. مەن دومبىرانى قۇربىلارىمنان كەم تارتپايمىن. ءبىراز بالالار ساعاققا كەلگەندە كىبىرتىكتەپ قىلعىنىپ قالادى، قولدارى جۇرمەيدى. مەن دۇرىس تارتامىن، سوندىقتان باسقالاردان وزىپ وتىرعانداي اسەر تۋعىزاتىن بولۋىم كەرەك.
وڭعارسىنوۆا، دومبىرانى ماعان بەر دە، ءوزىڭ جۇرە بەر، باسقالاردان وزىپ وتىرسىڭ،— دەدى اعايىمىز.
مەنىڭ جازىعىم دۇرىس تارتىپ وتىرعانىم با دەپ ويلادىم دا، دومبىرامدى ۇستاعان كۇيىمدە، انام تىگىپ بەرگەن قوڭىر ساتەن سومكەمدى اسىنىپ الىپ ۇيگە تارتتىم. ديرەكتوردىڭ مىنەزى بەلگىلى ەندى حيميادان ەبىن تاۋىپ ءسۇرىندىرۋ ءۇشىن مەنەن كۇندە ساباق سۇرايتىن بولادى. ول كەزدە بۇگىن باعا الدىم، ەرتەڭ مەنەن سۇرامايدى دەگەن قازىرگى بالالاردىڭ قاعيداسى جوق بولاتىن. ءتاۋىر وقيتىن بالالار كۇندەلىكتى پاندەردىڭ بارىنە دە دايىندالىپ جۇرەدى. مەن دە سولاردىڭ قاتارىندامىن. سول وقيعادان كەيىن حيمياعا ەرەكشە كوڭىل بولە باستادىم.
ديرەكتوردىڭ ايتقانىن تىڭداماي كەتە بارعانىم — ول كەزدە وقۋشى ءۇشىن ورەسكەل بۇزىق قىلىق.
مەنىڭ مىنەزىمنىڭ شالكەستىگىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسىن ايتقىم كەلىپ وتىر. وقىرمان "قاسقىر ەكەن"، "بۇزىق ەكەن" دەگەن تىركەستەردى جۇرتتان ءبارىبىر ەستيدى. ونان دا مەنىڭ ءىس-قىلىعىمنىڭ دۇرىس-بۇرىسىن ءوزى پايىمداعانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن.
ۇمىتپاسام، 1975 جىل. ماسكەۋدىڭ جازۋشىلار وداعىنان ۇيگە تەلەفون سوعىلدى:
گەرمان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنان ءبىر اۋدارماشى ماسكەۋگە كەلدى. سىزدەرگە، الماتىعا، بارا جاتىر. ءسىزدىڭ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ شىعارمالارىن نەمىس تىلىنە اۋدارۋعا وزدەرىنىڭ ءبىر باسپاسى تاپسىرعان كورىنەدى. ولەڭدەرىڭىزدىڭ ورىس تىلىندە جولما-جول اۋدارعان نۇسقاسىن دايىنداپ قويىڭىز،— دەدى.
ەكى-ۇش كۇن وتكەسىن الگى ايەلدىڭ جانىنا ماسكەۋدەن ەرگەن اۋدارماشىسى "جەتىسۋ" قوناق ۇيىنەن تەلەفون سوعىپ، قاي جەردە كەزدەسۋگە بولادى دەگەن وتىنىشتەرىن ءبىلدىردى.
ەرتەڭ ۇيگە كەلىڭىزدەر،— دەپ، مەكەن-جايدى ايتتىم.
بازاردان جاڭا سويىلعان قويدى باس، ىشەك-قارىنىمەن ساتىپ الىپ، جانىمىز قالماي ازىرلەندىك.
نەمىس ايەلى جاستاۋ، ماسكەۋدەن ەرگەنى — جاسامىس. ولارمەن كەلىنشەگى كلارامەن ءابىش كەلدى. نەمىس ايەلى قۇمىراعا وتىرعىزىلعان گۇل الا كەلىپتى.
قازى-قارتا، ءشوپ-شالام، قۋىرداق جەپ، كونياك ءىشىپ، اڭگىمە سوعىپ وتىرىستى. قازاقتىڭ ەڭ ناگىزگى اسى — ەتتى اكەلدىم دە، قويدىڭ باسىن ەۆروپالىق ايەلگە ۇسىنىپ، حالقىمىزدىڭ ءداستۇرىن تۇسىندىرگەنىم سول ەدى — ەكى ايەل بىر-بىرىمەن نەمىسشە كۇڭكىلدەستى دە، ءايدا كەلىپ كۇلسىن! وزدەرىن توقتاتا الماي، سىقىلىقتاپ قويار ەمەس.
ماسكەۋلىك ايەل مەنىڭ تۇسىمنەن ىشكى داۋىلىمدى سەزسە كەرەك:
قوناق كەشىرىم سۇرايدى، تارەلكەدەگى باستى كورگەندە، كوگالدا جايىلىپ جۇرگەن قوي ەلەستەپ كەتتى دەپ وتىر،— دەدى دە، ءالى كۇلكىسىن باسا الماي وتىرعان نەمىس ايەلىنە قاراپ، ءوزى تاعى قوسىلا كۇلدى.
ءبىر تاباق ەتتى داستارقانعا قويعانىم سول — ەشكىم ءالى اۋىز تيمەگەن بولاتىن.
مەن كۇلكىلەرىن تىيعانشا كۇتىپ تۇردىم دا، ءسال باسەڭدەي بەرگەندە:
سىزدەر مەنىڭ حالقىمنىڭ ءداستۇرىن كۇلكى ەتىپ وتىرسىزدار، ال مەن مۇنى كەشىرە المايمىن. مەنىڭ ولەڭدەرىم نەمىس تىلىندە شىقپاي-اق قويسىن. ال سىزدەر ەسىگىمدى سىرتىنان جابىڭىزدار!— دەدىم ءتۇسىمدى سۋىتىپ.
ءابىش نە ىستەرىن بىلمەي، وت باسقان كۇيى ماعان قادالىپ وتىر:
ءبىر اشۋىڭدى ماعان بەر، ۇيگە كەلگەن كىسىنى قۋىپ شىعۋ ەشبىر حالىقتا جوق، مۇنىڭ ۇيات،— دەپ شىجىق-شىرعا بولۋدا. مەنىڭ ولەڭدەرىمنىڭ نەمىس تىلىندە اۋدارىلۋى وسىلاي اياقتالدى.
ءابىش وسى وقيعادان كەيىن ءۇش-تورت اي مەنىمەن حابارلاسپاي قويدى.
ءبىراق مەن كەيىن دە ءوزىمدى كىنالى سەزىنگەن ەمەسپىن. باسقا ءبىر ۇلتتىڭ تىلىنە ولەڭدەرىم اۋدارىلادى ەكەن دەپ، حالقىمنىڭ اتام زامانعى داستۇرىنە تۇكىرتىپ قويار جايىم جوق.
مەنىڭ شاتاقتىعىم وسىنداي.
مەكتەپتە مەن ماتەماتيكا، گەومەتريا، تريگونومەتريا ساباقتارىنان، ورىس تىلىنەن ديكتانت جازۋدان الدىما جان سالماۋشى ەدىم.
ماتەماتيكا پانىنەن ءدارىس بەرەتىن قابىل وتەشيەۆ اعاي ەسەپتىڭ قۇدايى ەدى. وتە تالانتتى ءمۇعالىم بولاتىن. ەگەر عىلىم جولىنا تۇسسە، ەينشتەين سەكىلدى الەمدى تاڭداندىرار ەدى. ءوزىمىزدىڭ ماناش اۋىلىندا تۋىپ، سول ءبىز وقىعان ورتا مەكتەپتى بىتىرگەسىن، گۋريەۆتەگى مۇعالىمدەر دايارلايتىن ەكى جىلدىق ينستيتۋتتا وقىعان.
ال ورىس ءتىلىن بىزگە 5-7 كلاستاردا قاسىم قارابايەۆ اعامىز وقىتتى دا، 8 كلاستا كلارا دميترييەۆنا پاك دەگەن گۋريەۆتان كەلگەن جاس كارىس كەلىنشەك ساباق بەردى. باس-اياعى ءۇش-تورت ايدا قازاقشاعا سۋداي بولىپ ۇيرەنىپ الدى. ءوزى ادەمى، سۇڭعاق بويلى، تالدىرماش، ويىڭداعىنى سەزىپ، ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ تۇراتىن، اسا سۇيكىمدى كىسى ەدى. مەن ول كىسىنى كەرەمەتتەي جاقسى كورىپ كەتتىم. كەلەر جىلى ول اپايدى ماڭعىستاۋ اۋدانىنا، كەيىن ءبىلدىم، ءابىش وقيتىن مەكتەپكە اۋىستىرىپ جىبەردى. 9-10 كلاستا رەسەي جاقتان وقۋ ءبىتىرىپ، جولدامامەن ءبىزدىڭ الا قىرداعى اۋىلعا كەلگەن انگەلينا اسانينا دەگەن جاس قىز ساباق بەردى. باسقا ۇلتتىڭ وكىلى ەمگە ىزدەسە تابىلمايتىن ءبىزدىڭ اۋىلدا كوگىلدىر كوزدى، التىن شاشتى انگەلينا اپاي بارىمىزگە تاڭسىق كورىنەتىن. ءوزى ۇلبىرەگەن جاس، ۇياڭ، سۇيكىمدى-اق.
ءمۇعالىمدى جاقسى كورسەڭ، ونىڭ ءپانىن دە جاقسى وقۋعا تىرىساسىڭ. ارينە، ناعىز ميكەششە بولماساڭ.
مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ءبىزدىڭ كورگەن كينومىز — جالعىز "امانگەلدى" ءفيلمى. قالانى كورگەنىم 8 كلاستا وقىپ جۇرگەنىمدە. انام مەنى، "جۇرەگى اۋىرا بەرەدى" دەپ، وبلىس ورتالىعى گۋريەۆ قالاسىنا ەرتىپ بارعان. سودان كەيىن ونىنشىنى ءبىتىرىپ، وقۋعا تۇسۋگە وبلىس ورتالىعىنا قويدىڭ ءجۇنىن تاۋتەكە ەتىپ تيەگەن "سۋدابەكر" دەگەن جۇك ماشيناسىنىڭ ۇستىنە ءمىنىپ كەلدىم.
گۋريەۆتىڭ مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا جوعارى ماتەماتيكا، ماتەماتيكالىق اناليز پاندەرىنەن ساباق بەرەتىن جاس ءمۇعالىم عاپۋروللا دايىروۆ — اكەمنىڭ قارىنداسى ءبالىش (شىن اتى فاتيما، اعالارى ەركەلەتىپ وسىلاي اتاپ كەتكەن كورىنەدى) اپامنىڭ ورتانشى بالاسى، ياعني مەنىڭ جيەن اعام. ءبالىش اپام دۇنيەدەن جاس كەتتى دە، شيەتتەي بالالارى الدەكىمگە جاۋتاڭداماسىن دەپ، انام دايىر جەزدەمە اكەم وڭعارسىننىڭ ۇلكەن اعاسى سەرىكقاليدىڭ قىزى قانزيبا اپكەمدى قوسقان.
سونىمەن عاپۋروللا اعايىمنىڭ ءۇيى پەدينستيتۋتتىڭ جانىندا، شاعىن ەكى بولمەسى بار ءۇي ەكەن. وزدەرى دە ءبىر قورالى جان، ءبىراق ونى ويلاپ جاتقان مەن جوق –سول ۇيگە جاتىپ الدىم.
اۋىلدان كەتكەندە، اناممەن اقىلداسىپ، بۇكىل نارىن قۇمى مەن ماناش اۋىلىن تۇگەلىمەن ايدىن-شالقار سۋلى، كوكورايلى نۋلى جەرگە اينالدىراتىن سۋ ينجەنەرىنىڭ وقۋىنا تۇسەم دەپ بەكىنگەم. الماتىداعى وقۋ ورىندارىنىڭ بارىنەن وبلىس ورتالىعىنا كوميسسيا كەلىپ، قابىلداۋ ەمتيحانىن الادى ەكەن دەپ ەستيتىنبىز. سۋ ينجەنەرىنىڭ وقۋى دەگەن — مەنىڭ ۇعىمىمدا الماتى اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ سۋ جانە سۋلاندىرۋ فاكۋلتەتى. سول جىلى، مەنىڭ سورىما، اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتى گۋريەۆكە كەلمەپتى. اۋىلدان بىرگە كەلگەن اپۋتان، لەپەس، رايحان، ناريمان دەگەن بالالاردىڭ ءبارى دوكۋمەنتتەرىن وتكىزىپ قويىپ، قالا كەزىپ ءجۇر. مەن الماتىعا، اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ رەكتورىنا تەلەگرامما جىبەردىم.
ەكى كۇن وتپەي جاۋاپ كەلدى: "اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا تۇسەمىن دەۋشىلەر بيىل تەك الماتىعا كەلىپ قابىلداۋ ەمتيحانىن تاپسىرۋلارى كەرەك".
ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟ كوڭىلىمدى بۇلت الدى. الماتىعا بارىپ تاپسىرىپ، تۇسە الماي قالسام، اۋىلعا جەتەتىن اقشام جوق. ويلانىپ-ويلانىپ، فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە قۇجاتتارىمدى وتكىزدىم. بۇرىن قالا كورمەگەن بىزگە گۋريەۆتىڭ كەدىر-بۇدىر كوشەلەرىندەگى شۋلى تىرشىلىك، ىزىڭداعان ماشينا، دۇكەندەردە ءتىزىلىپ كەزەكتە تۇرعاندار — ءبارى تاڭسىق، ءارى باسىڭدى اينالدىراتىن بىردەڭە.ايتەۋىر، كوشەگە شىقسام بولدى، باسىم زەڭىپ، قانزيبا اپكەمنىڭ ءسۇت قۇيعان باپتى شايىنا جەتكەنشە، ولۋگە كەلەمىن. دالادا قۇم اراسىندا وسكەندىكتەن بە — ءالى كۇنگە دەيىن قالانىڭ اۋاسى مەن قويىرتپاق تىرلىگىن جان دۇنيەم قابىلدامايدى. ەسى-دەرتىم — ۋ-شىسىز قىر، اۋىلداعى بەيقام تىرلىك.
ەمتيحاندى تاپسىرىپ جاتقاندا اۋىلدان كەلىپ جۇرگەن بىرەۋگە اناما جاعدايىمدى ايتىپ، سولاي دا سولاي دەپ حات بەرىپ جىبەردىم.
ينستيتۋتقا قابىلداناتىن بولىپپىن. ەندى ءبىزدى كولحوزعا جىبەرگەلى جاتىر ەدى، انامنىڭ بىرەۋگە ايتىپ وتىرىپ جازدىرعان حاتى كەلە قالدى. "ءوزىڭنىڭ ونسىز دا ساۋلىعىڭ ونشا ەمەس. ەرتەڭ وقۋ ءبىتىرىپ شىققاسىن، جۇرتتىڭ ەسەپ بىلمەيتىن بالاسىن وقىتام دەپ اۋىرىپ قالۋىڭ مۇمكىن. اقىرى وقىتۋشىلىققا تۇسەم دەسەڭ، ءوزىڭ جاقسى كورەتىن ولەڭ-اڭگىمە ساباعىن تاڭدا" دەگەن جولدار بار. انامنىڭ ءتىلىن الماۋ — ول كەزدە مەنىڭ ۇعىمىمدا بولماعان جاي. عاپۋروللا اعايىما دا ايتپاي، ينستيتۋتتىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى "رەكتور" دەگەن جازۋى بار بولمەگە كەلدىم. رەكتور جامانبايەۆ مەنى تىڭدادى دا، بىرەۋلەردى شاقىرىپ الىپ:
مىنا بالا تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنە اۋىسقىسى كەلەدى، سوعان قايتا ەمتيحان الۋ كەرەك، جۇمىسقا بارماي-اق قويسىن،— دەدى.
وقۋعا تۇسكەندەر جۇك ماشيناسىنىڭ ۇستىندە اندەتىپ كولحوزعا كەتكەندە، مەن كوزىم باقىرايىپ جالعىزدان-جالعىز تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنە قابىلداۋ ەمتيحاندارىن تاپسىردىم.
ستۋدەنتتىك جىلداردا كيىمىمىز جۇپىنى، تاماعىمىز بىردە توق، بىردە اش جۇرەتىنبىز. مەن اشىلا الماي، ىلعي بۇيىعى جۇرەتىنمىن. بي بيلەۋ دە ميىما قونباۋمەن كەتتى. جەتىستىگىم — جاقسى وقيمىن، كوتەرىڭكى ستيپەنديا الامىن.
ينستيتۋت قابىرعاسىندا ءبىزدى ادەبيەتكە باۋلىعان اياۋىل ۇستازىمىز ەرمەك وتەبايەۆ اعاي ەدى. ول كىسى ولەڭگە، اڭگىمىگە يكەمى بار دەگەن ستۋدەنتتەردى جار سالىپ ءجۇرىپ جينادى دا، "جاس قانات" دەگەن ادەبي ۇيىرمە اشتى. "جاس قاناتتا" كوپ جاس توپتاستى: نۇرالى اجىعالييەۆ، مارات وتارالييەۆ، قازدانباي قوسجانوۆ، دۇيسەنباي حاسانوۆ، كۇزەمباي ءامىروۆ، كوپجاسار وسپاعامبەتوۆ، شورا تاجىمعالييەۆ، شاباز يمانالييەۆ، قادىر يۋسۋپوۆ — شەتتەرىنەن ىعاي مەن سىعاي اقىندار، ارالارىنداعى ەڭ ناشارى مەن ەدىم. قولمەن جازىپ جۋرنال شىعاراتىنبىز، اڭگىمە، ولەڭ تالقىلايتىنبىز.
ينستيتۋتتى بىتىرگەسىن، مەنىڭ ەڭبەك جولىم بالىقشى اۋدانىنا قاراستى ەركىنقالا ورتا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىلىعىنان باستالدى. مەكتەپ ديرەكتورى قۇتتىعۇل مۇساعالييەۆ كەرەمەت ۇيىمداستىرۋشى، اسا سەزىمتال، كورەگەن كىسى ەدى. جاقسى باسشى — جاس ماماننىڭ باقىتى. سول جىلى قۇتتىعۇل اعامىز مەكتەپتە ۇلت اسپاپتار وركەسترىن ۇيىمداستىرۋعا قالادان ارقالى رىسباي عابدييەۆتى شاقىردى. رىسباي –اسا ۇلكەن تالانت يەسى، كوپ سويلەمەيتىن، ەرەكشە قاسيەتتى ادام. مەن دە ونەرپازدار ۇيىرمەسىندە وقۋشىلارعا كوركەمسوز وقۋدى، كونسەرت جۇرگىزۋدى ۇيرەتتىم.
ەركىنقالا مەكتەبىندەگى مۇعالىمدەر، وقۋشىلار، جالپى احۋال جاقسى ەدى. مەنىڭ ءومىربايانىمداعى ەڭ ءبىر اياۋلى ساتتەرىم — سول العاش مۇعالىمدىك جۇمىسىمدى باستاعان جىلىم. ەرەسەك ۇلدار مەن قىزدار ءبىر-بىرىن جاقسى كورىپ، عاشىق بولىپ جۇرگەندەرىن باسقا ءتىس قاققان مۇعالىمدەردەن جاسىرىپ ماعان ايتاتىن، وي-ارماندارىن بولىسەتىن. جاستاردان — دەنە تاربيەسىنەن بەرەتىن سايحون ەكەۋمىز، باسقالارى بۇرىننان كەلە جاتقاندار.
مۇعالىمدىك — كيەلى ماماندىق. ول ۇلكەن، جان-جاقتى، تەرەڭ بىلىمدارلىقپەن قاتار اسا سەزىمتال بولۋدى تالاپ ەتەدى. ءار بالا — تۇنىپ تۇرعان سەزىم. ولاردىڭ پيانينونىڭ تىلىندەي سەزىم پەرنەلەرىن تۋرا باسا الساڭ عانا جان دۇنيە الەمدەرىنە ەركىن ەنە الاسىڭ. ايتپەسە، ولار ماڭايلاتپايدى.
كەيىن دامبى اۋىلىنداعى "قىزىل بالىق" كولحوزىنىڭ وكتيابردىڭ 40 جىلدىعى ورتا مەكتەبىندە بىرەر كلاسقا ساباق بەرە ءجۇرىپ، كەشكى مەكتەپتە قىزمەت ەتتىم. كۇندىزگى مەكتەپتەگى مۇعالىمدەردەن ماعان ساعات اۋىسپادى.
مەن بۇل مەكتەپتە دە مۇعالىمدەردەن گورى وقۋشىلارمەن كوبىرەك ارالاستىم، ولار مەنى، مەن ولاردى جاقسى تۇسىنەتىن ەدىك. ستول تەننيسىن بىرگە وينايتىنبىز. ەردالى — دەنە تاربيەسىنىڭ ءمۇعالىمى. ول ون ءبىرىنشى كلاستاعى ادەمى شاكىرتىمىز ءاليانا جاقسى كورەدى. بۇل جايدى تەك ماعان ايتادى. باسقالارى ءبىلىپ قالسا، اقىرزامان تۋادى: ءمۇعالىمنىڭ شاكىرتىنە كوڭىلى كەتۋى قىلمىس دەپ قارالادى. شىن سەزىم ءوز دەگەنىن ىستەتەدى عوي، اقىرى ءاليا مەكتەپ بىتىرگەسىن، ەكەۋى ۇيلەنىپ، ەردالى ءوز اۋىلىنا — وزبەكستانعا اكەتىپ تىندى.
ودان كەيىنگى جۇمىس ورىندارىم: اتىراۋ وبلىستىق گازەتىنىڭ رەداكسياسى، "لەنينشىل جاس" (قازىرگى "جاس الاش")، "قازاقستان پيونەرى" (بۇگىندە "ۇلان" دەپ اتالادى) گازەتتەرى، "پيونەر" (قازىرگى "اق جەلكەن") جۋرنالى.
ەڭ كوپ قيىندىق كورگەن جەرىم — الماتىعا العاش شاقىرىلىپ، "قازاقستان پيونەرى" گازەتىنىڭ رەداكتورى بولعان جىلدارىم. بۇل — ۇزاق حيكايا.
مەن بارلىق پاتشانىڭ كەزىندە ءبىر دەڭگەيدە ءومىر ءسۇردىم. ءوزىمدى جەتەلەپ ءجۇرىپ، جۇمىس ورنىمدى وسىرەتىندەي باسشىلاردىڭ قولتىعىنا كىرىپ نەمەسە الدارىنا بارعان ادام ەمەسپىن. تەك دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ الدىنا ءولدىم-تالدىم دەپ ارەڭ كىرىپ، ءتورت بولمەلى ءۇي العانىم بار.
لەنين كومسومولى قاتارىندا تاربيەلەنىپ، سودان سوڭ كوممۋنيستەر پارتياسىنىڭ مۇشەلىگىنە ءوتتىم. ءبىز كومسومول، پارتيا دەگەن سوزدەردى ادالدىق، شىندىق دەگەن ۇعىمدارمەن تەڭ كورىپ وسكەن ۇرپاقپىز. ءوزىمىز دە ادال بولۋعا جان-تانىمىزبەن ۇمتىلدىق. بىرەۋدەن پايدا كورۋدى، ەڭبەكسىز بايۋدى ار سانادىق.
مەن "قازاقستان پيونەرى" گازەتىندە رەداكتور بولىپ قىزمەت ەتكەن جىلداردا اركىمدەردىڭ سىرتتاي، وزىمە كورىنبەي جاساعان جالا، جاماندىقتارىنان كوپ ءجابىر كورىپ، جاپا شەكتىم. ءبىراق پارتيا جۇيەسىندە قىزمەت ىستەگەن ادامدار تەرگەپ-تەكسەرىپ، مەنىڭ ادالدىعىمدى اراشالاپ قالدى.
ال مەنىڭ سوڭىما شىراق الىپ تۇسكەندەر اراسىندا دا پارتيا مۇشەلەرى، ءتىپتى شەنى ۇلكەندەر دە بار ەكەن. ولاردىڭ پەندەلىكتەرى، قياناتتارى ءۇشىن مەن بۇكىل پارتيانى كىنالاعان ەمەسپىن، كىنالامايمىن دا.
مەن بالاجانمىن. كىشكەنتاي نەمەرەم انيتانى وتە جاقسى كورەمىن. ول مەنى شاح-مام دەپ اتايدى. انيتا ەرتەگىنى ۇناتادى. مەن قولىم ءتيىپ كەتسە، ەكەۋمىز ەرتەك كىتاپتار وقيمىز، ۇيدە قۋىرشاق وينايمىز، قىستا دالادا شانامەن سىرعاناپ، قار لاقتىرىسامىز، كونكي تەبەمىز.
مەن بالالاردىڭ ءبارى مەنىڭ انيتوگىمدەي ەركە دە باقىتتى بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن.
1994
You Might Also Like
-
تۇركىستان ءۋالاياتىنىڭ گازەتى– 1870 جىلى تاشكەنت قالاسىندا «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنە قوسىمشا باسىلىم رەتىندە تۇڭعىش قازاق تىلىندە شىققان اۋدارما گازەت. باسىلىمنىڭ باستى ەرە...
