InfoHub Logo

حالىق ىشىندە ءبىر جاقسى ءسوز بار: «ەشقاشان ەشقاشان دەپ ايتپا». ءومىر بىزگە ەشنارسەنى كەسىپ ايتۋعا كەلمەيتىنىن ۇيرەتتى. كەزدەيسوقتىق دەگەنىمىزدىڭ زاڭدىلىق ەكەنىن، زاڭدىلىق دەگەنىمىزدىڭ كەزدەيسوقتىق بولىپ شىعاتىنىن كورسەتتى. وسى زاڭدىلىقتار مەن كەزدەيسوقتىقتاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ ادام ءبىر كۇنى ءوزىنىڭ وتىرىك ايتا الاتىنىن ءبىلدى. ەڭ ۇلى وتىرىكتەر «مەن ەشقاشان وتىرىك ايتپايمىن» دەگەننەن باستالاتىن سەكىلدى. ەشقاشان وتىرىك ايتپاۋ دەگەن ءارقاشان شىندىقتى ايتۋ دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك.شىندىق تۋرالى شىندىق پەن وتىرىك تۋرالى وتىرىكتىڭ اراسالماعى شامالاس ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. شىندىق تۋرالى شىندىقتى ايتۋعا بولادى، ءبىراق وتىرىك تۋرالى وتىرىك ايتۋعا بولمايدى. نەگە دەسەڭىز، بىرەۋدىڭ شىندىعى وزگەگە وتىرىك، ال بىرەۋدىڭ وتىرىگى وزگەنىڭ شىندىعى. جالپى ادامزاتتىق شىندىقتار جەكە ادامدىق وتىرىكتەردەن قۇرالاتىن سەكىلدى. ويتكەنى تاريحتى ادامدار جازادى. كەي وتىرىكتەردىڭ تۋۋ ءداۋىرى تىم ەسكى، كونە بولعاندىقتان، ونىڭ تۋۋ سەبەبى ۇمىتىلىپ ۇلگەرگەندىكتەن ونىڭ سالدارى ەڭ ۇلى شىندىق سەكىلدى كورىنە بەرەدى. بايقاپ كورىڭىز، مامانداردىڭ زەرتتەۋىنشە ەڭ ءبىر شىنشىل ادامنىڭ ءوزى ءبىر كۇندە ءتورت وتىرىكتەن ەلۋ وتىرىككە دەيىن ايتادى ەكەن. ءتىپتى ونىسىن ءوزى دە بايقاماي قالادى. الپىس جىل ءومىر سۇرگەن ادام سەكسەن سەگىز مىڭ وتىرىكتى قولدانۋى انىق بولىپ وتىر. سوندا تۇتاس ءبىر حالىقتار ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭىندە قانشا وتىرىككە دەيىن ايتۋى مۇمكىن ؟ ماسەلەن، پسيحولوگتاردىڭ پايىم - داۋىنشا ەۆروپالىقتار وتىرىكتى كوبىرەك ايتادى ەكەن. ارينە، وتىرىكتى ايتۋدىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرى جانە وتىرىكتىڭ تۇرلەرى بار. پلاتونشا ايتقاندا «ىزگى وتىرىك» ( «كىناراتسىز مەملەكەتتە بيلىك قوعامنىڭ يگىلىگى ءۇشىن «ىزگى وتىرىككە» بارۋى ءتيىس» ) ياعني ءار الۋان ادامداردىڭ ءبىر - بىرىمەن تۇسىنىستىگى ءۇشىن زيانسىز دەپ تانىلادى. باتىس قانا ەمەس، شىعىس حالىقتارى دا «ىزگى وتىرىكتى» ەرەكشە قولدانا بىلەدى. ال باتىستا «ىزگى وتىرىك» ايتۋدان ءبىرىنشى ورىندا يتالياندىقتار، سودان كەيىن فرانسۋزدار، نەمىستەر، اعىلشىندار جانە ءتىزىم سوڭىندا گوللاندىقتار تۇر. قازاق حالقى وتىرىكتى قانشالىقتى ايتادى ؟ قازاقتا وتىرىكشىنى مىناداي ۇعىمدارمەن بەرەدى: سۋايت، بەسپە، سۋدىر، الدام- پاز، سۋجۇقپاس ت.ب. سونداي - اق «وتىرىك ورگە جۇزبەس»، «وتىرىكشىنىڭ كۋاسى قاسىندا»، «وتىرىكتى شىنداي، شىندى قۇداي ۇرعانداي...»، «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر تۇتام» سەكىلدى ماقال ماتەلدەرمەن ايقىندايدى. وسىدان بايقاعانىمىزداي، قازاققا اڭعال وتىرىك ءتان سەكىلدى. الدامپاز كەيىپكەرلەرى ءوز وتىرىگىنە ءوزى الدانىپ قالاتىن مىسالدار كوپ. بى - لايشا ايتقاندا، ءبىز كوبىنە وزگەنى الدادىق دەپ، ءوزىمىزدى الداپ وتىرامىز. 2008 جىلى بەلگىلى ءبىر حالىق - ارالىق كومپانيا الەمنىڭ 19 ەلىندە جۇرگىزگەن ساۋالناما ناتيجەسىن ۇسىندى. سونداعى ۇيعارىم بويىن شا، ادامدار وتكەن ونجىلدىقتارعا قاراعاندا ءقازىر وتىرىكتى ەرەكشە كوپ ايتاتىن بولىپ شىققان. وتىرىك ايتۋدا ەرلەر ايەلدەردەن اسپاسا، كەم تۇسپەيدى ەكەن. مۇنى نەمەن تۇسىندىرۋگە بولار ەدى ؟ ءار ءداۋىر، كەزەڭدەر ءبىر يدەيامەن نەمەسە ءپالسافالىق ۇعىممەن اشىلىپ، انىقتالىپ وتىرادى. ءۇمىت ءداۋىرى، سەنىم ءداۋىرى، كەك ءداۋىرى دەگەن سەكىلدى. بۇل ۇيعارىمعا سۇيەنسەك، الدا جالعاندىق ءداۋىرى كەلە جاتقان سىڭايلى. ادامدار بارلىق قۇندىلىقتاردان باس تارتىپ، الدامشى، وتپەلى يدەيالارعا بوي ۇرۋى ءمۇم - كىن. بۇگىن وتىرىك ايتۋ ءومىر ءسۇرۋدىڭ تاسىلىنە اينالىپ ۇلگەرگەن. كارى شىندىقتاردان جاپ-جاس وتىرىكتەر سۇيكىمدى. ءومىردىڭ شىندىعىن، ءولىمنىڭ شىندىعىن، عالامدىق جىلىنۋدىڭ شىندىعىن، جەردەگى بيوقورلاردىڭ تاۋسىلۋ شىندىعىن ءبىلۋ جالپى العاندا ادامعا قاجەت پە ؟ ادام ونسىز دا ونى بىلەدى. ال ادام بالاسىنىڭ تابيعات الدىنداعى جەڭىمپازدىعى، ءولىمدى دە جەڭەتىنى، بيوقوردى باسقا عالام شارلاردان الۋعا بولاتىنى تۋرالى ادەمى وتىرىكتەر ءومىر سۇرۋگە دەگەن قۇشتارلىقتى وياتادى. دەگەنمەن اركىمنىڭ قانداي شىندىقتى بولما سىن بىلۋگە حاقىسى بار. ءتىپتى جازىلماس دەرتكە شالدىققانداردىڭ ءوزى قانشا ءومىرى قالعانىن بىلۋگە قۇقىلى. ءبىراق كەيدە بەلگىلى ءبىر شىندىقتاردى بىلمەي-اق قويعان جاقسى.

توقانوۆا اياۋجان

---