وي مەن ءتىل
«قازاق ادەبيەتى» گازەتى سۇراي كەلگەن سوڭ تاجىريبە تۋرالى بىرەر ءسوز ايتۋعا تۋرا كەلدى.
سىرت كوزبەن قاراعاندا داعدىلى جازۋشىلارعا جازۋ وڭاي، جاستارعا قيىن سياقتى. دۇرىسىندا ءاربىر جاڭا شىعارمانىڭ تۇسىندا داعدىلى جازۋشى دا جاس. عىلىمدا داڭعىل جول بولماسا، كوركەم ادەبيەتتە دە جوق. ءاربىر كوركەم شىعارما ءومىردىڭ ءبىرسىرىن اشۋعا، بەينەسىن جاساۋعا مىندەتتى. بۇل وڭاي ما؟ مەن جاس كەزىمنىڭ، جاسامىس كەزىمنىڭ بىردە-بىرىندە قينالماي جازعان ەمەن. بالكي، جاس شاقتا از قينالعان شىعارمىن. ويتكەنى ءتىس قاقپاعان جاس، جىرىڭدى جاسامىستاي ءومىر مەن ويدىڭ قالتارىستارىن تىنتە بەرمەيدى عوي. قينالۋ ءبىراق ىزدەنۋدەن تۋدى. ىزدەپ جارامدى ءبىر ءسوز، نە ءبىر وي تاپسام ءبىر دوربا جەم جەگەن اتتاي-اق كوتەرىلىپ قالامىن.
وقۋشىنى قىزىقتىرۋعا جازۋشىلار قيلى-قيلى ءتاسىل قولدانادى. تاسىلدەردى ورىنداي بىلگەنگە شىعارمانىڭ شىرايىن ەنگىزەتىن شارتتار كەپ. سولاردىڭ ىشىندە مەنىڭ تاڭدانعانىم وي مەن ءتىل. ادەبيەتتىك بارلىق تۇلعا تۇگەلدەنگەن كۇندە وي قوراش، ءتىل ولاق بولسا شىعارما ءبارى ءبىر قۇندى شىقپايدى. ەندەشە ءتىل شەبەرلىگى الدىمەن ۇقىپتىلىقتا جاتىر. ادەتتە نە نارسە كوبەيسە، سول نارسەنىڭ باعاسى تومەندەيدى. كوپ سوزدىلىك تە شىعارمانىڭ باعاسىن تومەندەتەدى. بۇدان، ارينە، جۋان كىتاپتار جامان، جۇقا كىتاپتار عانا جاقسى دەگەن ۇعىم تۋماسقا كەرەك. گاپ وندا ەمەس، ءسوز سۇيىلا كورمەسىن دەمەكپىن. شەبەرلەر از سوزبەن كوپ اڭعارتادى، ءسوزى بوس كەتپەي نىساناعا تيەدى، ايتۋعا جەڭىل، كوڭىلگە قونا قالادى. «ونەر الدى قىزىل ءتىل» بولسا، ادەبيەتتە دە سول.
جازۋشى حالىق تىلىنە باي، ءسوز ۇلگىلەرىنە قانىق بولۋعا ءتيىستى. سونىڭ وزىندە شەبەر ەمەس، جيناۋشى عانا. شەبەرلىك — ءسوزدىڭ ورنىن تابۋدا، مولشەرىن بىلۋدە. مۇنى بىلگەننىڭ ءار ءسوزى التىن. جالعاندا نە تەرەڭ؟ ءسوز تەرەڭ. نە سۇلۋ؟ ءسوز سۇلۋ. نە وتكىر؟ ءسوز وتكىر. ونىڭ بۇل قاسيەتتەرىن ادام ادام بولعالى پايدالانىپ كەلەدى. ءالى كۇنگە ەشكىم شەگىنە جەتە العان جوق. دەمەك، ءار جازۋشى ءوز تۇسىندا وزىندىك ءسوز ونەرىن كورسەتۋىنە ابدەن بولادى. كورسەتە الماسا كىنا وزىندە.
قالامپازدار كادىمگى ءتورت بۇرىشتى كىرپىشتى جالپاعىنان، قىرىنان عانا ەمەس، تىگىنەن دە، كولبەتە دە قالاي بىلەدى. ءسويتىپ، جاساعان دۇنيەسىنە الۋان-الۋان، قىزىقتى سىمبات بەرەدى. جازۋشى دا وسى ءتارىزدى. ءسوزدى ءار قيلى قالاي وتىرىپ، و دا ءبىر قىزىقتى دۇنيە جاسايدى. ءبىزدىڭ كەيبىر ءتىل ماماندارىمىز بۇعان ءالى جەتە تۇسىنبەي ءجۇر. ءسوزدى تەك جالپاعىنان قالا، بابالارىمىزشا سويلە، بالالار ۇعىمىنا شاقتا، دەگەندى اڭعارتادى. جازۋشى حالىقتان، مامانداردان ۇيرەنە وتىرىپ، ۇيرەتۋ ماقساتىن دا ۇمىتپاۋ كەرەك. مەن ءوز تاجىريبەمدە بۇل ەگىز ماقساتتى ەستەن شىعارعان ەمەسپىن.
دەگەنمەن، ءسوز ويدىڭ ايناسى. اينانىڭ، ارينە، جاقسى-جامانى بار. قايسىسى بولسا دا باردى كورسەتەدى، جوقتى كورسەتە المايدى. تۇپتەپ كەلگەندە شىعارماڭ تاعدىرىن شەشەتىن وي. وي دەگەن قيساپسىز كوپ، شەكسىز ۇلكەن. سول كوپتىڭ ىشىنەن تاڭداي بىلسە، سول ۇلكەننىڭ ونەتىنىنەن بويىنا شاقتاپ الا بىلسە، جازۋشى ءساتتى ءبىر ادىم العا باسقانى.
ويلارعا مەن تەك سوسياليزم تۇرعىسىنان قارادىم. نەعۇرلىم ءسوسياليزمدى جاقتاعان، ونى جاساۋشىلارعا جاردەم ەتكەن وي سولعۇرلىم كۇشتى، ءارى ادەمى كورىنەدى ماعان. سوندىقتان ۇلكەندى-كىشىلى ەڭبەكتەرىمنىڭ ءبارى سوۆەت جەرىندە بولىپ جاتقان عاجاپ وزگەرىستەردى، قازاق حالقىنىڭ ارمانىڭ ارەكەتىن بەينەلەۋگە ارنالدى. بەينەلەۋ ءتىپتى قيىنعا سوقتى. دۇنيە دۇنيە، ادەبيەت ادەبيەت بولعالى بىزدەگىدەي ءومىر، بىزدىكىندەي قاۋىمدى بىلمەگەن ەكەن. تاريح ۇلگى تۇگىلى نوباي، جول تۇگىلى سۇرلەۋ تاۋىپ بەرە المادى. «ءومىر مەن ءولىم» رومانىن جازعاندا مەنىڭ الاسۇرعان ويىم سوۆەت قاۋىمىنا تەڭەۋ تابا العان جوق. ايتەۋىر سوۆەت ادامدارىن بارلىق ادامداردان جوعارى قويۋدى كوزدەدى. بۇل ماقساتتىق قانشالىقتى ورىندالعانىن قايدام. تابىسىم تاۋداي مەيلى تەڭگەدەي بولسىن، بارىن گيۋگو مەن گوركييگە باعىشتادىم. ويتكەنى ول كەزدە ماعان ىقپال ەتكەن تەك سول ەكەۋىنىڭ شىعارمالارى. اقىرى، سابىرلى ەر، شەشەن ادامداردىڭ تۇلعاسىن سول ەكەۋى كورسەتتى.
ءسوز ىزدەنۋىم «شىعاناقتىڭ» تۇسىندا باستالدى. بۇل كەزدە حالىق قالىپتاستىرعان دايىن سوزدەرگە، ەپوسقا قۇمارتتىم. «ميلليونەر» مەن «قاراعاندىدا» كۇشىمدى سىنادىم. ادەيى جولسىزبەن، سونىمەن ءجۇرىپ جول سالماق بولدىم. باردى عانا ايتىپ قويماي، جوقتى دا ايتسا، بولعاندى عانا ايتا بەرمەي، بولاشاقتى دا ايتسا، سولاردى ايتۋعا لايىق ءتىل تاپسا دەگەن ماقسات تۇردى الدا. وسى ماقسات «امانكەلدى» سياقتى كولحوز، جومارت سياقتى پرەدسەداتەل جاساۋعا اپاردى. ەكەۋى ول كەزدە جوق-تى. كەيىن بولدى. احمەت ۇستا ءالى جوق. ءبىراق ءسوزسىز بولادى.
«قاراعاندىداعى» جاڭا جۇمىسشى تابى، «ميلليونەردەگى» كولحوزشى، وقۋى جاڭا شارۋالار ەسكى قازاقشا سويلەۋگە كونە بەرمەدى. سوندىقتان ەسكى مولشەردى كەيدە وزگەرتىپ، كەڭەيتىپ، جاڭا قاۋىمنىڭ ءوز قوسقاندارىن ادەبيەتكە ەنگىزۋگە تۋرا كەلدى. بابالارىمىز سوۆەت، سوسياليزم، ەلەكتر، تراكتور... سياقتى سوزدەردى اۋزىنا العان ەمەس. ءقازىر اركىم الادى. جازبا مادەنيەتىمىزدىڭ مەشەۋ كەزىندە ادامنىڭ قات-قابات وي، ارەكەتىن، قاي ءسوزدىڭ قاي اۋەندە ايتىلىپ تۇرعانىن ءدال بەرۋ قيىن ەدى، كەيدە ءتىپتى مۇمكىن ەمەس-تى. ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا جازۋ تەحنيكاسى دا كۇشەيدى. ءسوزدى تالاي ساققا جۇگىرتۋگە، قۇرىلىس شۋماقتارىنا جاڭالىق ەنگىزىپ، بوياۋىن، ءمانىن بايىتۋعا ەرىك ءتيدى. مەن بۇل ەرىكتى «قاراعاندى» مەن «ميلليونەردە» كوبىرەك پايدالاندىم. ءتىپتى ماقال، ماتەل سياقتى وزىمشە قاناتتى سوزدەر جاساۋعا دەيىن باردىم.
ونىمدى كەيبىر ادەبيەت، ءتىل زەرتتەۋشىلەرى قاعيدا بۇزعاندىق دەسە، مەن ادەبيەتتى، ءتىلدى دامىتۋ دەر ەدىم.
«داۋىلدان كەيىن» ءازىر اقىرعى ەڭبەك. بۇرىن بولىپ جاتقانعا، بولاشاققا ۇمتىلسام، بۇل كىتاپتا وتكەندى جازدىم. داعدىدان شىعىپ، كەيىن ورالعان سەبەبىم — ءومىرىمىزدىڭ، ءبىر قىزىقتى شاعى ءجوندى كورسەتىلمەي قالىپتى. ونى جازاتىن جاسامىس ادامدار ازايىپ بارادى. جاستار بىلمەيدى. بورىش ارقالاپ كەتۋ لايىق پا؟ سوندىقتان ازىراق شەگىنۋگە تۋرا كەلدى.
«داۋىلدان كەيىن» رومانى ءبىرسىپىرا تاجىريبەلەردى باستان كەشىرىپ، وي بايسالدى، جاس موسقال تارتقان كەزدە جازىلعاندىقتان باستاپقى كىتاپتاردا ەسكەرە الماعانىمدى ەسكەرسەم، جەتكىزە الماعانىمدى جەتكىزسەم، دەگەن تالاپ قاتتى قويىلدى. كوركەم ادەبيەتتىڭ ەڭ ۇلكەن قاسيەتى — ادام تانىتۋ. تانىتۋ ءۇشىن اۋەلى ءوزىڭ تانىپ الۋ كەرەك. بۇل وتە قيىن. سول قيىندىقتان قاشىپ، شىعارماعا ادامداردى از ەنگىزەتىنمىن. بۇل جولى كوبىرەك ەندى. ءبىراق، بىرىنە ءبىرى ۇقساماۋ جاعىن قاداعالادىم. مەنىڭشە، ءسوزى، مىنەزى، ءپىشىنى، ويى، ىس-ارەكەتى تەك وزىنە ءتان، دارا-دارا ادامدار كوبەيە بەرسە، كىتاپ كۇشەيە بەرەدى. ال، ادامدارى كوبەيگەنمەن بىرىنە-بىرى ۇقساي بەرسە، السىرەي بەرمەك.
شىعارمانى قىزىقتى ەتەتىن تەك وقيعا، سارت-سۇرت ايقاس، دەگەن سىڭار ەزۋ ۇعىم بار. بۇل كىتاپتان مەن الدىمەن ءىشىن، كەسكىنىن، ارەكەتىن، تابيعات سۋرەتتەرىن كورسەتۋگە تىرىستىم. ويتكەنى، بۇكىل كوركەمدىك، وقيعا وسىلاردان تۋادى. سوسياليستىك رەاليزم ءادىسى دە وسىندا جاتىر.
«ءومىر مەن ءولىم» وتە اسىعىس جازىلدى. جۋرنالدا ىستەي ءجۇرىپ، جۇمىس اراسىندا جازدىم. جۋرنالدىڭ ءبىر نومەرى شىققانشا جالعاسىن كەلەسى نومەرگە ۇلگەرىپ تۇردىم. «شىعاناق» باس-اياعى تورت-بەس اي، «ميلليونەرگە» ءۇش-تورت اي، «قاراعاندىعا» ءبىر جىلداي ۋاقىت كەتتى. بىردە-بىرىندە ۋاقىت قىسپاي قالعان جوق. تولعانۋعا جىبەرمەدى. «داۋىلدان كەيىنگە» ەكى جىل وتىرىپپىن. بۇل ەڭبەكتە قاپى كەتكەنىم از بولار، جەرىمە جەتىپ توقتاعان سياقتىمىن.
1958
You Might Also Like
-
بۇرىنعىلار «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەپتى. ويتىپ-بۇيتكەنشە سول ەلۋ كەلىپ قالدى. جاس ەدىك، ەندى قارتپىز، قاتارىمىز قاداۋ-قاداۋ. قارت — ساق اياعىن اڭداپ باسادى. جاستىڭ وزىنە ءتان العىرلىعى...
