قابەننىڭ قۇبىلىسى
دراما
قاتىساتىن ادامدار
قابەن — پروفەسسور
داۋرەن — دوسەنت
جانار — باسشى
تايمان — حاتشى
قوڭىز مۇرت — اقباس عالىم
ساعيرا — حيرۋرگ
مارعاۋ — ازات
عالىمدار، مۇنايشىلار
ءبىرىنشى پەردە
1
ەمبى. مۇنايلىداعى ءوندىرىس باسقارماسى. باستىقتاردىڭ ءبىرى وتىراتىن كەڭ كابينەت: ءبىر جاعى — اۋىزعى بولمە، وندا ساعيرا وتىر؛ ءبىر جاعىندا تورگى بولمەگە وتەتىن ەسىك كورىنەدى. قوڭىز مۇرتپەن مارعاۋ كىرەدى.
قوڭىز مۇرت(ساعيراعا). ساعيرا شىراعىم، تۇر دا جۇگىر. تايمان-دەرەكتردى تاپ. تاپ تا، تابان اۋزىندا ساعامەن سويلەستىر. كومبينات باستىعى ىزدەپ جاتىر. (ساعيرا ستولىنىڭ ءۇستىن جيناپ، ورنىنان تۇرعانشا شىداماي). ويباي بول، ساعيرا، بول! قۇرىپ كەتەمىز، بول. قارا جەرگە قازىق قىپ، قاعىپ جىبەرەدى ءبىزدى، بول!
مارعاۋ. دەدىڭىز-اۋ!..
ساعيرا (كەتىپ بارا جاتىپ، رەنجىپ). ويپىرماي، اعاي-اي، اسپاندى الاقانداي، جەردى تەبىنگىدەي قىلاسىز دا جۇرەسىز...
قوڭىز مۇرت(مارعاۋعا كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن سۇزە قاراپ). وتىر. (ءوزى دە وتىرادى). ءسويتىپ، كىندىكتەن كەلدىك دە.
م ا ر ع ا ۋ (ەسىنەپ). سولاي.
قوڭىز مۇرت. ەكى جىگىتپىز دەيسىز بە؟
مارعاۋ. سولاي.
قوڭىز مۇرت. قاسىڭداعىڭ كىم ەدى ءالى، قا... كابان دەپ پە ەدىڭ؟
مارعاۋ (ەسىنەپ). سولاي. (سەلك ەتىپ). جو-جو... قابان دەگەن قاسقىر ەمەس پە، قابەن دەڭىز، قابەن...
قوڭىز مۇرت (كەڭكىلدەپ كۇلىپ). نەگە شوشىدىڭ سو سەكىلدى... قابەنىڭ دە قابان ءتارىزدى قاسقىر كورىنەدى عوي، زاڭعار. وسى بار ما، اۋ، "ءاپ" دەپ، باس سالىپ، شاپ بەرىپ، قىرشىپ اپ، قيىپ ءتۇسىپ قاراپ تۇرادى ەكەن، مۇقىم.
مارعاۋ. دەدىڭىز-اۋ... ونى قايدان بىلەسىز؟
قوڭىز مۇرت (كوزى قىليلانىپ). بىلگەنى نەسى، كوردىم عوي مىنا كوزىممەن. تايمان-دەرەكتر ەكەۋى ىڭقىتۋ ارالادى باعانا...
مارعاۋ. توقتاڭىز، "ىڭقىتۋ" دەگەنىڭىز نگدۋ — نەفتەگازودوبىۆايۋششەە ۋپراۆلەنيە دەگەنىڭىز بە؟
قوڭىز مۇرت. ءدال ايتاسىڭ، زاڭعار. ءتىل كەلمەيدى، شورتۋ. تايمان-دەرەكتر مىنا ءتىلدى (كورسەتەدى) تالاي بۇراپ تا كوردى، ءشورابنا بولماي قويدى.
مارعاۋ (ەسىنەپ). "ءشاروبناڭىز" ۆسەراۆنو بولدى-اۋ سوندا...
قوڭىز مۇرت. سەنىڭ قابلانىڭ تايمان-دەرەكترمەن بوزدا بىرگە وقىعان كورىنەدى عوي، سولاي ما؟
مارعاۋ. "بوز" دەگەنىڭىز ۆۋز بولسا، تايمان مەن قابەن ەكەۋى عانا ەمەس، مىنا مەن، ياعني مارعاۋ ماجىرا بالاسىمەن ۇشەۋى بەس جىل جۇپ جازباستان بىرگە وقىدى دەپ بىلگەيسىز.
قوڭىز مۇرت. سولاي ما؟ تايمان-دەرەكترمەن بىرگە بوز بىتىرسەڭدەر، بيىل وعان ءتورت جىل... سوندا سەن ەكەۋىڭ ءتورت جىل بويى اسپەرانبىسىڭدار؟
مارعاۋ. "اسپەران" دەگەنىڭىز اسپيرانت بولسا، وتە دۇرىس ايتاسىز. قابەن ەكەۋىمىز ءتورت جىل بويى اسپيرانتپىز.
قوڭىز مۇرت. اسپەراندا سۇرەك بولماۋشى ما ەدى، سولاي جۇرە بەرەسىڭدەر مە سوندا؟
مارعاۋ. جوق، قابەن جۇرە بەرمەيدى، وسى ساپاردان ورالعان بەتتە ديسسەرتاسيا قورعايدى، عىلىمي دارەجە الادى.
قوڭىز مۇرت . ءوزىڭ شە؟
مارعاۋ. ءوزىم جۇرە بەرەم.
قوڭىز مۇرت. و نەگە؟
مارعاۋ (ەسىنەپ). ماعان اسىعىس جوق.
قوڭىز مۇرت. نەگە اسىعىس جوق؟
مارعاۋ (بەي-جاي). اسىققان — شايتاننىڭ ءىسى. قايدا بارام اسىعىپ؟
قوڭىز مۇرت (كەڭكىلدەپ كۇلىپ). نە دەيدى؟ (زالعا). اۋ، مىناۋىڭ اناۋ بوپ شىقتى... (مارعاۋعا). ءوي، سەنىكى ءبىر اسىعىسى جوق ۇزاق عۇمىر بولدى عوي سوندا... بۇل دۇنيەدە ەكى جاسايتىن زاڭعار شىعارسىڭ سەن؟
مارعاۋ (جايباراقات). اڭگىمە سوندا (ىڭىرسي اندەتىپ). "احاۋ، جالعان... دۇنيە ەكى اينالىپ كەلمەس ساعان..." (قوڭىز مۇرتقا). سولاي، ءسىز بەن ءبىز اسىقتى دەپ دۇنيە شىركىن مىڭق ەتپەيدى ءبارى ءبىر. ولاي بولسا، مەن دە ەرەگىستىم. ءسىز دە ءسويتىڭىز. اسىقپايىق. رەتىن تاۋىپ، كەتپەي قويۋ كەرەك بۇ دۇنيەدەن... (قوڭىز مۇرت قىزىعا، قۇمىعا كۇلەدى).
داۋرەن كىرىپ كەلە جاتادى.
داۋرەن (الدەنەگە ىزالى). اسىقپايدى-ەي بۇلار، ءتىپتى اسىقپايدى...
قوڭىز مۇرت (كۇلكىسىن كىلت تيىپ، ۇشىپ تۇرىپ). قۇداي ۇردى، كەلىپ قالدى.
مارعاۋ (ەسىنەي بەرە سەلت ەتىپ). و كىم؟
قوڭىز مۇرت. باس بۇزار. داۋرەن سالمەنوۆ.
داۋرەن (كىرە بەرە، قوڭىز مۇرتقا). ءيا، قوڭىز مۇرت، نەعىپ ءۇرپيىپ تۇرسىڭ كۇشىك كورگەن مىسىقتاي؟
مارعاۋ. دەدىڭىز-اۋ!..
قوڭىز مۇرت (وتىرىك كۇلىپ). قوي شالىم، قوي، نەعىلايىن ءۇرپيىپ...
داۋرەن (مارعاۋدى كورىپ). مىنا جىگىت كىم؟
مارعاۋ (قولىن ۇسىنىپ). مارعاۋ ماجىرايەۆ. (ەسىنەپ، ءارى بۇرىلىپ كەتەدى).
داۋرەن. مارعاۋ؟ ەستىمەگەن ەسىمىم. (زالعا). مارعاۋ دەسە مارعاۋ ەكەن، ءوزى ءبىر شىنىندا دا وز-وزىنەن ماجىرا بوپ ۇيىقتاي بەرەتىن ارامسان شىعار، ءسىرا... (قوڭىز مۇرتقا). ءجا، حال قالاي؟
قوڭىز مۇرت. حال جاقسى، شال، حال جاقسى. وتكەن تاۋلىكتىڭ مۇناي ءوندىرۋ كراپىگى ءجۇز پراسەنت ورىندالدى.
داۋرەن. وي پروسەنتىڭ بار بولسىن سەنىڭ. پروسەنت قۇرتار-اۋ سەندەردى.
قوڭىز مۇرت. اۋ-اۋ، ەندى نەعىل دەيسىڭ ماعان، زاڭعار. پراسەنت كورسەتكىش ەمەس پە؟
داۋرەن. پروسەنتتى قويىڭدار، ءونىمدى ارتتىرىڭدار دەيمىن مەن.
قوڭىز مۇرت (كەنەت ىزا بوپ). قاپ، قۇرتتى-اۋ مىنا شال. ىلعي وسى ىستەيتىنى... اۋ-اۋ، پراسەنتتىڭ وسكەنى — ءونىمنىڭ وسكەنى ەمەس پە، ويباي!..
داۋرەن (نىعىز). جوق، ولاي ەمەس. بۇرىن وتىز توننا بەرگەن سكۆاجينا ءقازىر ءۇش توننا بەرەدى. ءۇش توننا تولسا، ءجۇز پروسەنت دەيسىڭدەر دە، ءماز-مايرام بولاسىڭدار. سەندەردى ءجۇز پروسەنت قۋانتسا، مەنى ءۇش توننا قىنجىلتادى. ءۇش توننانىڭ ءجۇز پروسەنتىن ويلاعانشا، وتىز توننانىڭ ەلۋ پروسەنتىن نەگە ويلامايسىڭدار سەندەر؟
قوڭىز مۇرت. سەندەر، سەندەر... سەندەرىڭ كىم سوندا سەنىڭ؟
داۋرەن. سەندەرىم — سەن، سەنىڭ ديرەكتورىڭ تايمان...
قوڭىز مۇرت (جۋاسىپ). قويشى، ءتىپتى... ىلعي وسى، جارىق دۇنيەگە جاڭا كەلگەندەي، وسىنىڭ ءبارىن جاڭا كورگەندەي... و، نەسى كەلىپ-كەلىپ!..
داۋرەن. نە سىلكىنىس جوق، نە سەرپىلىس جوق، ءتىپتى اسىقپايسىڭدار، قالاي قويام؟
قوڭىز مۇرت. اۋ، داۋكە! ءوزىڭ بىلەسىڭ، مۇناي ءوندىرۋ دە ءبىر سيىر ساۋۋ ەمەس پە؟ سيىردىڭ ءسۇت بەرۋىندە شەك بولسا، جەردىڭ مۇناي بەرۋىندە دە شەك بار.
داۋرەن (شامدانىپ). ال سيىر سۋالدى، ياكي قىسىر قالدى. سوندا قايتەسىڭ سەن؟ ءسۇتسىز وتىراسىڭ با؟
قوڭىز مۇرت. جو، قىسىر سيىردى ساتام دا، بۋاز سيىر الام.
داۋرەن (كۇلىپ). وي، جارىقتىق! باسە، سولاي شىعار...
مارعاۋ (قوسىلا كۇلىپ). مىنە، مۇنىڭىز دۇرىس، اقساقال.
داۋرەن. نەمەنە دۇرىس؟
مارعاۋ. كۇلگەنىڭىز دۇرىس، اشۋىڭىزدى باسقانىڭىز دۇرىس (قولىن شوشايتادى). تۇككە تۇرمايتىن تاسباقا دەيتىن جاندىك ءۇش ءجۇز جىل ءومىر سۇرەدى، ءۇش ءجۇز جىل. و نەگە، سونى بىلەسىز بە؟
داۋرەن. جوق.
مارعاۋ. كۇللى دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن قولىنا ۇستاپ وتىرعان ادام، قۇدىرەتتى كۇش، مىنا ءسىز بەن ءبىز، ەڭ بولماسا ءبىر ءجۇز جىل عۇمىر سۇرە المايمىز. و نەگە، سونى بىلەسىز بە؟
داۋرەن. جوق، شىراعىم، مۇنىڭ تىم حيالي ءفالسافا سەكىلدى، ودان دا الگىڭدى ايتشى. الگى تاسباقاسى قۇرعىر ءقايتىپ ءۇش عاسىر جاسايدى دەيسىڭ؟ سەبەبى نە؟
مارعاۋ. ايتايىن.
داۋرەن. ال؟
مارعاۋ. تاسباقا مىنا ءسىز عۇساپ نەرۆنيچات ەتپەيدى، سەبەبى — سول.
داۋرەن (جىميىپ). ءتۇۋ، بار بولعىر. (شىعىپ كەتەدى).
قوڭىز مۇرت. اپىراي، شالدىڭ ەمىن سەن تاپتىڭ.
مارعاۋ. دەدىڭىز-اۋ!.. مەنىڭ ەمىمدى كىم تابادى.
قوڭىز مۇرت. قانداي ەم؟
مارعاۋ (ەسىنەپ). تۇندە... تايمان ۇيىندە... قوناقتا وتىرىپ، سىلتەڭكىرەپ جىبەرىپ ەدىم... ۇيقى باسىپ، ازىپ-توزىپ تۇرعانىم...
قوڭىز مۇرت. ونىڭ ەمى وڭاي.
ساعيرا كەلە جاتادى.
مارعاۋ (ۇيقىدان ويانعانداي، كەلە بەرگەن قىزدى كوزىمەن ءتىنتىپ، قوڭىز مۇرتقا). مىنا سۇلۋ قاي سۇلۋ؟
قوڭىز مۇرت. ساعيرا دا، جاڭا عانا وسى ارادان كەتتى عوي.
مارعاۋ. مۇنايشى قىز با؟
قوڭىز مۇرت. ءيا، ەنجەنەر-تەحنىك.
ساعيرا. (قوڭىز مۇرتقا). ديرەكتوردى تاۋىپ، ايتتىم.
قوڭىز مۇرت. جاقسى بولدى.
ساعيرا. جامان بولدى.
قوڭىز مۇرت. نە بولدى، ويباي!
ساعيرا. ءجۇز ون ءبىر تاعى ىستەن شىعىپ قاپتى.
قوڭىز مۇرت. قويشى! تاعى ءبىر ءۇش توننادان قۇلاق قاقتىق دەسەيشى. مۇلدە قۇرىدى ما؟
ساعيرا. قۇرىعانى ما، جوق پا، قايدام،" ايتەۋىر ماي ورنىنا سۋ تارتىپ تۇر.
قوڭىز مۇرت (دىڭكەسى قۇرىپ). الدا ويباي-اي، قاپ، تاعى ءبىر سيىر قىسىر قالدى. (اپالاقتاپ، تەلەفون ترۋبكاسىن كوتەرىپ، قايتا سالىپ). ءقازىر... ءقازىر مەن... (تورگى بولمەگە كىرىپ كەتەدى).
مارعاۋ (ساعيراعا). قارىنداس، ءبىر كورگەن ادامىم سەكىلدىسىز.
ساعيرا. كورسەڭىز كورگەن بولارسىز، تۇندە تايمان اعايدىڭ ۇيىندە بىرگە بولدىق قوي.
مارعاۋ. ءيا، ءيا... سولاي ەكەن-اۋ. ءبىراق وندا ەكى قىز سەكىلدى ەدىڭىز. تاماشا بولىپ ەدى... اپىراي، ءسان- سالتاناتتارىڭىز-اي سونداعى... ىڭىردە شايتان كوشكەندەي ءبىر ءتۇرلى...
ساعيرا(كۇلىپ). ءبىراق ءسىز ۇيىقتاپ وتىردىڭىز عوي.
مارعاۋ. ءسويتىپ پە ەدىم؟ ياپىرماي، ەلتىپ قالعان بولدىم-اۋ وندا... ءسىزدىڭ اتىڭىز ساعيرا عوي دەيمىن.
ساعيرا. بولساق بولارمىز.
مارعاۋ (قولىن ۇسىنىپ). وندا بىلاي: ءوز اتىم — مارعاۋ، اكەم اتى — ماجىرا.
ساعيرا (مارعاۋدىڭ ۇسىنعان قولىن الىپ). تۇندە دە بىزبەن وسىلاي تانىسىپ ەدىڭىز.
مارعاۋ. دەدىڭىز-اۋ!.. وندا "سىز-بىزبەن" سىزىلىپ قايتەمىز، "سەنگە" كوشەلىك تۋرا...
ساعيرا. تۇندە دە سويتكەنسىز، تۇندە دە "سەنگە" كوشكەنبىز.
مارعاۋ. قويشى، قارىنداس! "سەنگە" كوشكەن سوڭ نە ايتتىم سوندا؟.. بىلاي... نەتىپ كەتكەن جوقپىن با؟
ساعيرا. نەتكەن-كەتكەنىڭىزدى قايدان بىلەيىن، ءوزىڭىز بىلمەسەڭىز.
مارعاۋ. قارىنداس، قاراعىم، شامدانبا. مەن ءوزى... وسىنداي جىگىتپىن. ءوزىڭ سەكىلدى شىرايلىلار كەزدەسكەندە مەن ءوزىم... شىرعالاپ، شىر اينالا... نەتىپ...
ساعيرا سىڭقىلداپ كۇلەدى. تايمان كىرەدى.
تايمان (مارعاۋعا). قالاي، مار، جاقسى ۇيىقتاپ، جايلى تۇردىڭ با؟
مارعاۋ. قابەننىڭ قاسىندا قانداي ۇيقى بولۋشى ەدى. يت قۋعان تايلاقتاي ءجۇرمىز ايتەۋىر جەلپ-جەلپ ەتىپ...
تايمان (كۇلىپ). پاھ، سەن جەلپىلدەي قويارسىڭ وپ-وڭاي.
مارعاۋ. دەدىڭىز-اۋ!.. جەلپىلدەمەسەك، سەلكىلدەيمىز. تىنىم جوق، تىنىشتىق جوق، تۋرا ترامۆايدا كەتىپ بارا جاتقانداي سەلك-سەلك ەتەمىز دە جۇرەمىز.
تايمان (يلانىپ). سولاي ما-ەي؟
مارعاۋ. ەندى قالاي؟ ساعان كەلگەنىمىز كەشە عانا، الىستان ات ارىتىپ ارەڭ جەتتىك. ءتۇن ورتاسى اۋعانشا ۇيىندە ءىشىپ وتىردىق. ودان مەيمانحاناعا بارىپ ەك، تاس توبەمىزدە سوقىردىڭ كوزىندەي باقشيعان جالعىز شامدى تاڭ اتقانشا شاعىرايتىپ قويىپ، جۇمىس ىستەدى. مەن سورلى توڭبەكشىدىم دە جاتتىم.
تايمان. ءوزى ىشپەدى عوي تۇندە.
مارعاۋ. بىلمەيسىڭ بە، تۋك تاتپايدى. ال مەن ماس ەدىم. ماس ءقادىرىن ساۋ بىلە مە؟
تايمان (قوشتاپ). ءيا، قابەن سولاي. وزگەرمەپتى. بۇگىن مەنىڭ دە ەسىمدى تاندىردى ابدەن.
مارعاۋ. ءوزى قايدا؟
تايمان. جانار عا تاپسىرىپ، ارەڭ قۇتىلدىم.
قوڭىز مۇرت(تورگى بولمەدەن شىعىپ). ءا، كەلدىڭ بە، تايمان؟
مارعاۋ. جانار ىڭ كىم سەنىڭ؟
تايمان. ينجەنەر. جەر استىنىڭ قىسىمىن قولىنا ۇستاعان قۇدىرەتتى قىز ءبىر... (جىميىپ كۇلەدى).
مارعاۋ. اھا، قابەننىڭ ىزدەپ جۇرگەنى بولدى عوي.
تايمان. سولاي. قابەننىڭ زەرتتەپ جۇرگەنى سول — ەكىنشى ءادىس، مۇنايلى قاباتقا سۋ ايداۋ.
مارعاۋ (وزىمەن-وزى). جانار... ءبىر ەستىگەن ەسىمىم...
ساعيرا. تۇندە بىرگە بولدىق قوي.
قونىز مۇرت. باعاناعى داۋرەن شالدىڭ قىزى...
تايمان (قوڭىز مۇرتقا). داۋرەن كەلىپ پە ەدى؟
قوڭىز مۇرت. كەلىپ كەتتى. تاعى اشۋلى، ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ ءجۇر شايتان شال!
تايمان (قوڭىرايىپ). اۋرۋ عوي، بەيشارا. جۋىردا استاناعا، اۋرۋحاناعا جۇرەتىن كورىنەدى (مارعاۋعا). داۋرەن دەگەن اقساقال بار، ەلۋ جىل عۇمىرىن مۇناي ىزدەۋمەن وتكىزدى. ءقازىر پەنسيادا.
مارعاۋ. كوردىم. بىلاي تىڭ كىسى سەكىلدى.
تايمان. قايراتتى. اشۋى دا جەتىپ جاتىر. مىنەزى شالكەس.
ساعيرا(تايمانعا). سول كىسى ايتىپ جۇرگەن ءجۇز ون ءبىر توقتاپ قالدى تاعى دا...
تايمان (تىكسىنىپ). نە دەيدى؟ (قوڭىز مۇرتقا). ونى نەگە ايتپاي تۇرسىز؟ (قولىن سىلتەپ). ءتۇۋ، قۇداي ساقتاسىن! جۇرىڭدەر. (ءبارى تورگى بولمەگە وتەدى).
2
ءوندىرىس ءىشى. ساحنا ورتاسىنان باستالىپ، تورىنە قاراي تەرەڭدەپ كەتكەن ءار الۋان ۆىشكالار، ماچتالار، توپتى قوندىرعىلار، جەكە كاچالكالار... الىستان اعاراڭداپ الىن رەزەرۆۋارلار كورىنەدى. قابەن مەن جانار ءبىر سكۆاجينانىڭ قاسىنا كەپ توقتايدى.
قابەن (سكۆاجينانى نۇسقاپ). مىناۋ قانشا مۇناي بەرىپ تۇر؟
جانار.دىم دا بەرمەيدى.
قابەن. مۇنان دا سۋ ايدايسىڭدار ما؟
جانار. جوق، بۇدان گاز ايدايمىز، مۇنايلى قاباتتىڭ قىسىمىن گازبەن كوبەيتەمىز.
قابەن. توقتاڭىز، سوندا... (ساناپ). ءبىر، ەكى، ءۇش... (ورتا تۇستا شۇلعىعان جەكە كاچالكانى نۇسقاپ). اناۋ ءبىر سكۆاجينادان مۇناي تارتۋ ءۇشىن قاتارىمەن جەتى سكۆاجينا سۋ، گاز ايداپ تۇرا ما؟
جانار.سولاي.
قابەن. سوندا وسى قاينار قانشا بەرەدى؟
جانار.تاۋلىگىنە ءۇش توننا.
قابەن. باسىندا قانشا ەدى؟
جانار. وتىز توننا.
قابەن (باسىن شايقاپ). ون ەسە كەمىگەن. قازىلعانىنا قانشا بولعان قاينار بۇل؟
جانار. تۇپ-تۋرا ەلۋ جىل.
قابەن (قويىن كىتاتشاسىنا ءتۇرتىپ جاتىپ). مىنە، "ەكىنشى ءادىستىڭ" قاجەت جەرى — وسى!
جانار. قاجەتتىگىنەن بۇرىن بۇل سكۆاجينانىڭ بىر-ەكى ەرەكشەلىگى بار. (قابەن تىڭداپ قالادى). بىرىنشىدەن، بۇل قايناردىڭ مايىنداي ماي بۇكىل دۇنيە جۇزىندە جوق. ساپاسى سۇمدىق. ءار تامشىسى قاسقالداقتىڭ قانىنداي قىمبات.
قابەن. ءيا، سوعىس كەزىندە باس قولباسىنىڭ جەكە ءوز رەزەرۆىندە بولعان جانار ماي وسى ما؟
جانار. بىلەسىز ەكەن عوي.
قابەن. ەستىگەم.
جانار. وندا ءدال ايتىپ تۇرسىز، بۇل ارانىڭ تىزگىنى تىكەلەي باس قولباسىنىڭ قولىندا بولدى. سودان سوڭ (ازداپ شاتتانىپ)، بۇدان ءدال ەلۋ جىل بۇرىن ءدال وسى سكۆاجينانى ءوز قولىمەن بۇرعىلاپ، وسى اتىراپتا العاش رەت فونتان اتقىزىپ، مۇناي سەلىن اعىزعان — مەنىڭ كوكەم.
قابەن (سەرپىلىپ). ەمبى وسىدان باستالعان دەسەڭىزشى.
جانار. سولاي، مۇنايلى ەمبى وسى سكۆاجينادان باستالعان. (قيالدانا). قاراڭىزشى! جارىقتىق، ءدال وسى قالپى، كۇنى-تۇنى تىنىمسىز دا مىگىرسىز، جارتى عاسىر بويى تولاسسىز شۇلعىپ تۇر. ەلۋ كوكتەم، ەلۋ جاز، ەلۋ كۇز، ەلۋ قىس... نە دەگەن ۇزاق عۇمىر؟ (كەنەت جۋاسىپ). ءبىراق... نەتكەن قاس قاعىم... از داۋرەن؟..
قابەن (تۇسىنبەي). نەگە؟ نەگە ولاي دەيسىز؟
جانار (وزىمەن ءوزى، ويلى):
"وتەدى كۇندەر، وتەدى تۇندەر،
وتەدى جازىم زىمىراپ.
سوعادى داۋىل، سولادى گۇلدەر،
سارعايادى جاپىراق".
قابەن (اسەرلەنە جازداپ). قاسىرەتتى كوبزار سارىنى عوي بۇل...
جانار. وسى اراعا كەلسە، وسى قايناردى كورسە بولعانى، مەنىڭ كوكەم كۇبىر-كۇبىر ەتىپ، وسى ولەڭدى دۇعاداي سوزىپ تۇرعانى.
قابەن (ءوندىرىس ىشىندەگى ءبىر ۇزىنشا ورىندىقتى نۇسقاپ). جانار ، وتىرىڭىز مىنا جەرگە. بايقايمىن، ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدە ءبىر تۇيتكىل بار. الدە... قۇپيا سىر ما؟ (جانار ورىندىققا وتىرا بەرە بەتىن قابەننىڭ يىعىنا باسقانىن اڭداماي قاپ، بويىن شاپشاڭ جيىپ العانداي بولادى). وقاسى جوق. قىسىلماڭىز. ايتتىم عوي، سىزدە ءبىر وقشاۋ جاي بار.
جانار (جابىعىپ). كوكەم اۋىرىپ ءجۇر.
قابەن. ول كىسى قايدا ءقازىر؟
جانار. ازىرگە وسىندا. جۋىردا پەنسياعا شىققان. كوپ كەشىكپەسپىز، ءسىرا، جولعا شىعارمىز. الماتىعا بارىپ، دارىگەرلەرگە كورىنگىسى كەلەدى. ءوزىم الىپ بارام.
قابەن (ويلى). ارينە، دوكتورعا كورىنگەن ءجون... ەمبىنىڭ ارداگەرى ەكەن-اۋ، شىركىن، ازامات ەكەن-اۋ...
جانار. ەگەر وسى وڭىردە كوكەم ءجۇرىپ وتكەن ىزدەردى ءبىر جەرگە جيسا، قۇس جولىنداي سايراپ جاتار ەدى... كورگەن راحاتى قانداي بولسا، ازابى مەن بەينەتى دە سونداي مول...
قابەن. ارينە. جارتى عاسىر بويى قولدان بۇرعى تۇسىرمەۋ بەينەت-ماشاقاتسىز بولا ما؟ قالاي دەدىڭىز: "وتەدى كۇندەر، وتەدى تۇندەر..."
جانار. جوق، كوكەمنىڭ جىرى — بۇل عانا ەمەس. بۇل ولەڭدى تەك (نۇسقاپ) وسى قايناردىڭ تۇسىندا عانا ايتادى. ال باسقا جەردەگى، باسقا كەزدەگى اۋەنى دە باسقا!
قابەن (جاۋاپ كۇتىپ). قانداي اۋەن؟
جانار (ءسال تۇتانىپ):
"مەن جانباسام لاپىلداپ،
سەن جانباساڭ لاپىلداپ،
ءبىز جانباساق لاپىلداپ،
اسپان قالاي اشىلماق؟"
قابەن. بۇل الگىدەن مۇلدە بولەك. مۇندا كۇش، جىگەر، قايرات!..
جانار. بۇل — نازىم حيكمەت. بايىرعى كونە شىعىستا كەرىم دەگەن كىسى ءوز جۇرەگىندەگى قۇشتارلىق وتىنا ءوزى ورتەنىپ كەتىپتى دەگەن اڭىز بار. سول سىردى نازىم حيكمەت وسىلايشا جىر ەتكەن.
قابەن (قۇپتاپ). تاماشا!.. ادام ومىرگە ءبىر-اق رەت كەلەدى. سول ءبىر-اق رەت بەرىلگەن از عۇمىردا جانىپ، جالىنداپ، لاپىلداپ وتكەنگە نە جەتسىن!
جانار.دۇرىس ايتاسىز. مۇلگىپ-قالعىماي...
قابەن. ءارقاشان وياۋ...
جانار. ءارقاشان العا...
قابەن. ارمانعا ۇمتىلىپ...
جانار. شارق ۇرىپ ءوتۋ...
قابەن. شارت!
جانار (قايتا كوڭىلدەنىپ). مەنىڭ كوكەم — سونداي ادام.
قابەن. مەن كوكەڭىزدى، كوكەڭىزگە دەگەن كوكىرەكتەگى ءدىرىلىڭىز ارقىلى ءوزىڭىزدى دە ءبىر ءتۇرلى...
جانار (كۇلىمسىرەپ). جاڭا تۇسىنە باستادىڭىز با؟
قابەن (شىنىمەن). جاسىراتىنى جوق، سولاي.
جانار (سىرلاسىپ). مەن دە جاسىرمايمىن، بىرەۋلەر سونى تۇسىنبەگەن، ءتىپتى تۇسىنگىسى كەلمەگەن.
قابەن. كىمدەر ولار؟
جانار. ءبىر كەزدە قوڭىز مۇرت، بۇگىندە تايمان...
قابەن (ءشۇبالى). قويىڭىزشى! تايمان دەيسىز بە؟
جانار. ءيا، تايماننىڭ ءوزى.
قابەن. ال، قوڭىز مۇرت دەگەن كىم؟
جانار. ويباي، بۇل ءبىر حامەلەون!
قابەن. ءيا؟!
جانار. ءقازىر تايماننىڭ ورىنباسارى، وسى ءوندىرىستىڭ شارۋاشىلىق جاعىن باسقارادى.
قابەن. زاۆحوز با؟
جانار. سونىڭ رەتى. ءبىراق بۇرىن تەرگەۋ ورىندارىندا ىستەپتى.
قابەن (سۇراقتى تۇردە). ال؟
جانار. اتىراۋ قولتىعىندا ارنا دەيتىن جەر بار.
قابەن. ارنا؟
جانار. ءيا، ارنا — كوكەمنىڭ ءومىر بويعى ارمانى. "اتىراۋ استى — اتىراۋ تەڭىزىندەي اعىل-تەگىل مۇناي" دەپتى گۋبكين. سول مۇناي دارياسىنىڭ كىندىگى — ارنا دەپ بىلەدى كوكەم.
قابەن. بۇرعى سالعان با؟ بۇرعىلاپ بايقاپ كورىپ پە ەكەن؟
جانار. بۇرعىلاعاندا قانداي. كوكەمنىڭ ۇستازى — ءبىر گەولوگ ورىس بولىپتى. ونىڭ دا بار عۇمىرى ارنادان مۇناي ىزدەۋمەن وتكەن.
قابەن. قايتىس بولعان با؟
جانار.ەلسىز شولدە مۇناي ىزدەپ ءجۇرىپ دۇنيە سالىپتى، مارقۇم. ءقابىرى — ارنادا... سول كىسىمەن بىرگە كوكەم ارنانى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت — جەتى-سەگىز مارتە بۇرعىلاپ بايقاعان.
قابەن. مۇناي شىققان با؟
جانار. اڭگىمە سوندا. شىقپاعان. ءبارى ويداعىداي — جەر استىنداعى بارلىق قابات تۋرا گەوكارتاداعىداي، مۇنايلى قابات تا ءوز ورىنىندا كورىنەدى. جالعىز-اق، اتتىرىپ بايقاسا، مۇناي شىقپايدى دەيدى.
قابەن. سوندا؟
جانار (جۋاسىپ). سودان... قيىن بولدى. كوكەم سوزگە ىلىكتى. جازا تارتتى، ازاپ شەكتى...
3
قابەن مەن جانار تۇرعان جەر قاراڭعىلانىپ، ساحنانىڭ جوعارعى جاعىنا جارىق تۇسەدى. الدە ءبىر تەرگەۋ ورنى — وڭاشا بولمە.
داۋرەن مەن قوڭىز مۇرت.
قوڭىز مۇرت. سەنىڭ ولگەن ۇستازىڭ — گەولوگ ورىس ارنانى بەس رەت بۇرعىلادى، سەن ءۇش رەت بۇرعىلادىڭ، سولاي ما؟
داۋرەن. سولاي.
قوڭىز مۇرت. ءبىر قاسىق ماي تاپتىڭدار ما؟
داۋرەن. جوق، تابىلمادى.
قوڭىز مۇرت. ميلليون سوم بەت الدى قۇلا ءتۇز زايا كەتتى مە، جوق پا؟
داۋرەن. قارجى جۇمسالدى.
قوڭىز مۇرت. قايتا ايتام: ميلليون سوم بەت الدى قۇلا ءتۇز زايا كەتتى مە، جوق پا؟
داۋرەن. ارينە، جۇمىس جاسالعان جەردە قارجى جۇمسالادى.
قوڭىز مۇرت. قايتا ايتام: ميلليون سوم بەت الدى قۇلا ءتۇز زايا كەتتى مە، جوق پا؟
داۋرەن. امال نە، كەتتى.
قوڭىز مۇرت. قايتا ايتشى: ارنادان مۇناي شىقتى ما؟
داۋرەن. جوق.
قوڭىز مۇرت. ەكىنشى سۇراق: ارنادان مۇناي شىعا ما؟
داۋرەن. شىعادى.
قوڭىز مۇرت. ساندالىپسىڭ!
داۋرەن. سوكپە!
قوڭىز مۇرت. سوگۋ مە، زاڭعار! ودان دا زورىن كورەرسىڭ ءالى.
داۋرەن. نە ءۇشىن؟
قوڭىز مۇرت. زيانكەستىگىڭ ءۇشىن!
داۋرەن. زيانكەستىك؟!
قوڭىز مۇرت. ءيا، زيانكەستىگىڭ ءۇشىن!
داۋرەن. مەن بە زيانكەس؟
قوڭىز مۇرت. ءيا، سەن زيانكەس! جۇرتتى قۇلا دالا — قۋ مەديەنگە شۇبىرتىپ اپارىپ، جەر سوقتىرۋىڭدا نە ماقسات بارىن بىلەمىز، زاڭعار، ەسىندە بولسىن. (پاۋزا. قالاممەن قاعاز ۇسىنادى). ءما، قول قوي مىناعان.
داۋرەن. بۇل نە؟
قوڭىز مۇرت. الگى ايتقاندارىڭ. (داۋرەن وقيدى. ىزا بون جىرتىپ لاقتىرادى. قوڭىز مۇرت سونداي قاعازدىڭ تاعى ءبىر پاراعىن تاۋىپ ۇسىنادى). ءما، قول قوي مىناعان.
داۋرەن. بۇل نە؟
قوڭىز مۇرت. الگىنىڭ كوشىرمەسى!
داۋرەن وتىرا كەتەدى.
4
ساحنانىڭ تومەنگى جاعىنا جارىق تۇسەدى.
جانار مەن قابەن.
قابەن. ارنانىڭ جۇمباعى ءالى شەشىلمەي تۇر ما سونىمەن؟
جانار. بۇگىندە ەمبىنىڭ بار كەلەشەگى ارنادا جاتقانى جۇرتقا ءمالىم. ءبىراق، بەل شەشىپ، بىلەك سىبانۋعا ەشكىم باتپاي ءجۇر. كوكەمنىڭ ەسى-دەرتى ءالى دە ارنا. ءبىراق دەنساۋلىق جاعى... قايدان بىلەيىن. تىڭنان بايلىق تابۋ وڭاي ما؟ بەينەتى دە مول. تايماندار بولسا، جىلى ورنىن سۋىتقىسى كەلمەيدى. ءسويتىپ، كونە جەردى جاماپ-جاسقاپ ءجۇرمىز ءبارىمىز.
قابەن. جاڭا كوز اشۋ كەرەك-اق قوي، ءبىراق كونە قايناردى بىتەمەگەن دە ءجون شىعار؟
جانار. جاڭا كەن تابۋ كونە جەردى جابۋ ەمەس، ارينە...
قابەن (ويلانىپ). قوڭىز مۇرت دەيدى؟ اپىر-اي، بار-اۋ، جەر ۇستىندە تالايلار...
جانار. كەيىن كوكەمە قايتا كەزدەسكەن كورىنەدى.
قابەن. بەتىنە قالاي قارادى ەكەن؟
5
قابەن مەن جانار تۇرعان جەر قاراڭعىلانىپ، ساحنانىڭ جوعارعى جاعىنا جارىق تۇسەدى. قوڭىز مۇرت، ازدان سوڭ داۋرەن شىعادى.
داۋرەن (ءۇڭىلىپ). قوڭىز مۇرتپىسىڭ؟
قوڭىز مۇرت. مەن.
داۋرەن. سەن ءالى بار ما ەدىڭ؟
قوڭىز مۇرت. قايدا كەتەمىز؟
داۋرەن. تالايدى كەتىرگەن جوق پا ەدىڭ؟
قوڭىز مۇرت. سولاي بولعان.
داۋرەن. و ءزاندى قۇرتقان. مەنى تانىدىڭ با؟
قوڭىز مۇرت (كولگىرسىپ). جوق، تانىمادىم.
داۋرەن. ءجا، تانىماساڭ تانىما. ال ءوز ءحالىڭ قالاي؟
قوڭىز مۇرت. ءوز ءحالىم — وسى، كورىپ تۇرسىڭ.
داۋرەن. قايتىپ ءجۇرسىڭ جەر باسىپ؟
قوڭىز مۇرت. ءجۇرمىن. ءتىرى بولساق، جۇرە بەرەمىز.
داۋرەن. ۇيقىڭ بار ما؟
قوڭىز مۇرت. بار. جامان تۋس كورەم، باستىعىرلام، ءبىراق بار ۇيقىم.
داۋرەن. كۇلكىڭ بار ما؟
قوڭىز مۇرت. كۇلكىم دە جوق ەمەس.
داۋرەن. قايدا ءجۇرسىڭ بۇگىندە؟
قوڭىز مۇرت. اسپاناستى كەڭ، ءجۇرمىز عوي، زاڭعار، ءبىر جەردە.
داۋرەن. وي، تاۋبە! جۇرەدى بۇلار، جۇرەدى... ازازىلگە ءولىم جوق دەگەن وسى. وسىدان تارتقان بەينەتتەن مەنىڭ شاشىم اعاردى، مۇنىڭ مۇرتى دا قيسايماعان. قۇلقى دا سول شىعار. بۇعان نە دەرسىڭ؟ پاي-پاي، ءومىر-اي، ءالى سەنىڭ ادىلدىگىڭ اقساق-اۋ!..
6
جوعارعى شام سونەدى. ساحنا جارىق. قابەن مەن جانار.
ەكەۋى ءوزارا ۇعىسقان ادامدارداي شۇيىركەلەسىپ قالعان.
بۇلاردىڭ سىرت جاعىنان تايمان، مارتۋ، قوڭىز مۇرت وتەدى.
قوڭىز مۇرت (قابەن مەن جاناردى نۇسقاپ). قوناق جىگىت پەن قارىنداسىمىز "بحاي-بحايلاۋ" بوپ قالعان با، قالاي؟
تايمان. سولاي سەكىلدى.
مارعاۋ. دەدىڭىز-اۋ!..
ۇشەۋى ءارى — ءوندىرىس ىشىنە قاراي تەرەڭدەپ كەتەدى.
شىمىلدىق.
ەكىنشى پەردە
1
ءتۇن. كافەدرا مەڭگەرۋشىسىنىڭ كابينەتى. توردەگى ستول جانىندا پروفەسسور قالىڭ قولجازبانى پاراقتاپ، الدەنە جازىپ وتىر. تەلەفون سىلدىرايدى.
پروفەسسور (ترۋبكانى كوتەرىپ). پروفەسسور ساپاروۆ. قابەنبىسىڭ؟ پىكىر دايىن. ءقازىر كەل.
قولىندا شاعىن چەمودان، قارىندا پلاشش، تايمان كىرەدى.
تايمان (جۇگىن جەرگە قويىپ، پروفەسسورعا قولىن ۇسىنىپ). سالاماتسىز با؟
پروفەسسور (قولىن الىپ، قادالا قاراپ). تايمان ەمەسپىسىڭ؟ يا؟ قايدان ءجۇرسىڭ؟
تايمان. ەلدەن كەلەم.
پروفەسسور. ەل بولعاندا... ەمبىدەن بە؟
تايمان. پو، ەمبىدەن، مۇنايلىدان كەلە جاتىرمىن.
پروفەسسور. دۇرىس. مۇنايلىنىڭ ديرەكتورى دەپ ەستىگەم سەنى. وتىر. (تايمان وتىرادى. پروفەسسور ونى بارلاپ، ويلانىپ). وعان دا ءتورت جىل. ءوتىپ بارا جاتقان عۇمىر-اي! (ەزۋ تارتىپ). باتەڭكىلەرىڭنىڭ تۇمسىعى قۇم-قۇم بوپ، ۋنيۆەرسيتەتكە ارەڭ كىرگەندەرىڭ كەشە عانا ەدى، ەندى مىنە، سىرىقتاي-سىرىقتاي ازامات بوپ شىعا كەلدىڭدەر.
تايمان (ويىن-شىنى ارالاس). ءبىزدى قويىڭىزشى، ءبىز قاراپايىم كوپ مۇنايشىنىڭ ءبىرىمىز عوي. مىقتىلىق قابەندىكى-اۋ دەيمىن، اقساقال.
پروفەسسور (قۇپتاپ). ونىڭ راس. قابەن مىقتى. (قولجازبانى نۇسقاپ). مىناۋ ديسسەرتاسياسى. تاماشا زەرتتەۋ.
تايمان. ول شاكىرتىڭىز اۋەلدەن قابىلەتتى جىگىت قوي. ازداپ مىنەزىنىڭ كەدىر-بۇدىرى بولماسا...
پروفەسسور (ويلى-ورنىقتى). تەك قورعاپ شىقسىن، دارەجەسىن السىن دەپ وتىرمىن؛ ءوزىن وسىندا دوسەنت قىپ قالدىرماقپىن، تۇبىندە كافەدرانى دا سوعان بەرەم، سول باسقارادى.
تايمان (ريزا بوپ). مۇنىڭىز كەندىك ەكەن.
پروفەسسور. سونشالىق كەندى قازۋ قيىن شىعار، ءبىراق بۇل ماسەلەگە ءوزىمنىڭ كەيبىر ارىپتەستەرىمنەن ءبىراز باسقاشا قارايتىنىم راس. بىرەۋلەر قولى قالتىراپ، تىزەسى سەلكىلدەگەنشە كرەسلودان تۇسكىسى كەلمەيدى. تاڭ قالام. جاي اكىم ەمەس، عالىم. كەي اكىم كرەسلودان تۇسسە، تاماق اسىراي الماۋى مۇمكىن. ال عالىمدا ولگەنشە وزىنە جەتەتىن اتاق-دارەجە بار ەمەس پە؟ كرەسلو نە كەرەك وعان؟ تاڭ قالام.
تايمان. ءبىراق بۇعان تاڭدانعاننان گورى ويلانعان ءجون ەمەس پە؟
پروفەسسور. ويلانعان دەيسىڭ بە؟
تايمان. ايتالىق، ادام الپىسقا كەلدى. پەنسياعا شىقتى. ءبىراق جاتقىسى كەلمەيدى. نەگە؟ كەشە عانا ەڭبەك ەتكەن ورنى بار. سىرىن قوسقان، مۇڭىڭ قوسقان ورتا بار. قيمايدى. كەتكىسى كەلمەيدى. نەگە؟ ويلاۋ كەرەك سەكىلدى.
پروفەسسور (ويلانىپ). سولاي ما؟ مۇمكىن. ادام جانى كۇردەلى عوي. (پاۋزا). دەي تۇرعانمەن، ءومىردى قيماۋ، ورتانى قيماۋ ءوز الدىنا دا، كرەسلونى قيماۋ ءبىر بولەك...
تايمان. سولاي-اۋ ءبىراق... (ويلانىپ قالىپ). قابەن ەرتەڭ قورعاي ما؟
پروفەسسور. ەرتەڭ تۇستە، ساعات ۇشتە. ايتپاقشى، قابەننىڭ زەرتتەۋى سەنىڭ ەمبىڭ تۋرالى، بىلەسىڭ بە؟
تايمان. بىلگەندە مەن بىلەيىن. كەلگەن سەبەبىم دە سول. (چەمودانىنان ءبىر بۋدا قاعاز الىپ، پروفەسسورعا ۇسىنادى). مىناۋ ەمبىدەگى ءىرى ماماندار مەن عالىمداردىڭ پىكىرلەرى، الا كەلدىم.
پروفەسسور. دۇرىس. مۇنىڭ زيانى جوق.
تايمان. توقتاي تۇرىڭىز. كارى-جاسى ارالاس، ەمبىدە ءبىر توپ دون-كيحوت بار. مەنى اراداي تالاپ ءجۇر.
پروفەسسور. نە قىلمايسىڭ دەيدى؟
تايمان. كەرتارتپاسىڭ، ەمبىنىڭ ەرتەڭىن ويلامايسىڭ دەيدى.
پروفەسسور (تاڭدانىپ). قىزىق ەكەن. نەمەنە، ەرتەڭ بۇگىندى جوققا شىعارا ما؟ جوق، ول بولمايدى. قابەننىڭ زەرتتەۋىن سەنىڭ مۇنايشىلارىڭا كىتاپ قىپ باستىرىپ بەرەمىز ءالى، تۇرا تۇر.
تايمان (جادىراپ). اپىراي، تاماشا بولار ەدى، تۇپتەگەن بويدا تالاپ اكەتەر ەدىك...
پروفەسسور (كىرە بەرگەن قابەندى كورىپ). مىنە، ءوزى دە كەلدى.
تايمان ۇشىپ تۇرىپ، قابەنگە قۇشاق جايادى. اناۋ ەركە قىلىقپەن ساۋساعىن بەزەپ، مۇنى توقتاتىپ تاستايدى.
قابەن . كىلت تۇرا قال!
تايمان (اڭىرىپ). ال!..
قابەن. ماعان كەلدىڭ بە؟
تايمان. ساعان كەلدىم.
قابەن. ادەيى ىزدەپ كەلدىڭ بە؟
تايمان. ادەيى ىزدەپ كەلدىم.
قابەن. وتىرىك ايتاسىڭ.
تايمان. وللا دا راس.
قابەن (تايماندى قۇشاقتاي الىپ، ورىندىققا وتىرعىزادى). وندا وتىر وسى اراعا، تىرپ ەتپە!
تايمان (تاڭىرقاپ). قىزىق-ەي ءوزى... اماندىق جوق، ساۋلىق جوق، مەنىمەن بىرگە ۇيىقتاپ شىققانداي...
پروفەسسور (قابەنگە). قالاي،جۇرەگىڭ ورنىندا ما؟
قابەن. ارينە.
پروفەسسور. قورعاپ شىعامىز عوي؟
قابەن. ءسوز جوق.
پروفەسسور. باسە، قوبالجىما. قورعاۋ ءساتتى وتۋگە ءتيىس.
قابەن. البەتتە.
پروفەسسور. عىلىمي سوۆەتتە ماعان قارسى بىر-ەكى كىسى بار. سولار بولماسا، وزگەلەرى قۇپتار.
قابەن. كىمدەر ولار؟ نەگە قارسى؟
پروفەسسور. ەي، شىراعىم-اي، نەگە قارسى دەرىڭ بار ما؟ "مال الاسى سىرتىندا، ادام الاسى ىشىندە" دەپ قازاق تەگىن ايتتى دەيمىسىڭ.
قابەن. تۇسىنبەدىم.
پروفەسسور. ءجا،ءتۇسىنىپ كەرەگى جوق ساعان. (از ويلانىپ). بىرەۋلەر بولادى... عىلىمنان گورى عىلىم ادامدارىنىڭ ارا-قاتىسىن، تاتۋ-ارازدىعىن اڭدىپ، ارام تەر بولادى. وندايلاردان تۇبىندە عالىم ەمەس، زالىم شىعادى.
قابەن. جوق-اۋ، سىزگە قارسىلار ماعان دا قارسى بولا ما سوندا؟
پروفەسسور. مۇمكىن.
قابەن. نەگە؟
پروفەسسور. وڭباعاندىق قوي.
قابەن. نەگە؟
پروفەسسور. تۋۋ سەنىڭ"نەگەڭ"-اق تاۋسىلمايدى ەكەن.
قابەن. جوق-اۋ، سىزگە قارسى بولۋ وڭباعاندىق بولا ما سوندا؟
پروفەسسور (زەكىپ). ءجا، جەتتى. (قاعاز ۇسىنىپ). مىناۋ قورىتىندى پىكىر. وقى، تانىس. ەرتەڭگى سىنعا دايىندال ودان دا! (تايمانعا). ال، قايىرلى كەشتە بولىڭدار. (كەتەدى).
قابەن (وزىمەن-وزى). تۇسىنبەدىم. قورعاۋدىڭ اتى — قورعاۋ. قورعاۋدا تالاس بولۋعا ءتيىس. تالاس قاراما-قارسىلىقتان تۋسا، شىندىق تالاستان تۋادى. ونىڭ نەسى ەرسى؟ (تاڭدانىپ). تۇسىنبەدىم.
تايمان (كۇلىپ). ياپىرماي، ءباز-باياعى قالپىڭ. تۇك وزگەرمەپسىڭ.
قابەن (سەرپىلىپ). ال سەن وزگەرىپ كەتىپسىڭ. اناۋ جولى بارىپ تا بايقاعام.
تايمان. قانداي وزگەرىس؟
قابەن. دەنەڭ تولىسقان. قارنىڭ شىعا باستاپتى. مۇنىڭ قاي سەمىرۋ سەنىڭ؟ باستىق بولدىم دەپ پە؟ پاي-پاي، مانسابى قۇرعىر-اي، بويعا سىڭسە بۇل دا ءبىر الكوگوليزم سەكىلدى پالە عوي...
تايمان. جارايدى، قويشى. جاڭا جەتەكشىڭ نە دەدى ساعان؟
قابەن (ويلانىپ). جەتەكشىمنىڭ پىكىرى بەلگىلى عوي، ءبىراق... شىنىمدى ايتسام... جازعاندارىم وزىمە ءتىپتى ۇنامايدى.
تايمان. قوي، سوقپا! بۇل دا باياعى تانىس اريالارىڭنىڭ ءبىرى. ەسىڭدە مە؟ ءتورتىنشى كۋرستە جۇرگەنىمىزدە ستۋدەنتتىك كونكۋرستا وزىڭە بەرىلگەن بايگەنى الماي، ماعان بەرگىزگەنىڭ... سوندا دا ءوز جازعاندارىم وزىمە ۇنامايدى دەپ جيۋريمەن داۋلاسىپ بولعانسىڭ. سەنەن بە، سەنەن شىعادى.
قابەن. جوق، سەن تىڭدا الدىمەن. بەرى كەلشى! (تايمان جاقىندايدى. قابەن ديسسەرتاسيانى نۇسقايدى). وسى شىركىندى قاراي-قاراي، تۇزەتە-تۇزەتە ابدەن مەزى بوپ ءبىتتىم.
تايمان. ەندى قايتەسىڭ، وڭاي دەيسىڭ بە؟
قابەن. كەيدە اپ-ادەمى، وسىندا ءبارى بار. كەيدە دانەڭە دە جوق. اسىرەسە ءبىر نارسە، ەڭ قاجەتتى، ەڭ ءىرى نارسە جوق.
تايمان. و نەمەنە؟
قابەن. ءوزىم دە بىلمەيمىن. ىزدەيمىن، شارق ۇرامىن، تاپپايمىن.
تايمان. ءتۇۋ، ول تۇك تە ەمەس. ءوز ىسىنە ءوزى قاناعاتتانباۋ، قاپىسى تاۋسىلماۋ — وي ەڭبەگىنىڭ ادامىنا، دالىرەك ايتقاندا ويلىعا ءتان سەزىم. زادىندا، كەرەك سەزىم. اسىلى وسى سەزىمسىز ىلگەرىلەۋ قيىن. (پاۋزا). ماكۋ-ساكۋدى قايتەسىڭ، قورعاپ السايشى.
قابەن. قورعاۋىن قورعارمىز-اۋ، ءبىراق... (ەسىكتەن كىرە بەرگەن مارعاۋدى كورىپ). ويباي-اۋ، مارعاۋ، ۇمىتىپ كەتىپپىن-اۋ سەنى.
مارعاۋ (ماناۋراپ). دەدىڭ-اۋ!.. سونىڭ جاقسى بولدى، قارسىداعى بوس بولمەدە ازداپ كوز ءىلىندىرىپ الدىم.
قابەن (كۇلىپ، تايمانعا). باعانا جاتاقحانادان بىرگە كەلگەنبىز. پروفەسسوردىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلمەي، جىلىستاپ جۇرگەن ءوزى.
مارعاۋ. ونىسى راس، ازداپ اششىلاپ الىپ ەدىم... (تايماندى ەندى كورىپ، جاڭا تانىپ). ەي، تايمان... (قۇشاعىن جايا اسىلادى).
تايمان (كوڭىلدى). اششىلاماي جۇرمەيسىڭ-اۋ سەن...
مارعاۋ. قايتەيىن. بۇگىندە ءبىز (قابەندى نۇسقاپ) مىنا مىرزاعا اسپاز بوپ كەتتىك. اسحانانىڭ ءبىر بولمەسىن العانبىز. كۇنى بويى سونىڭ داستارحانىن دايىنداۋمەن ءجۇردىم.
تايمان. و نە قىلعان داستارحان؟
مارعاۋ. دەدىڭ-اۋ سەن؟.. ەرتەڭ تۇستە قابەن ديسسەرتاسيا قورعايدى، كەشكە ىشپەيسىڭدەر مە، جازعان شىركىن.
تايمان. اھ، يا.
مارعاۋ. يا بولسا، سول. ەكى قوي سويعىزدىم، قايدان شىقسا ونان شىقسىن. اراق-شاراپتا حيساپ جوق.
قابەن (تەجەپ). قويشى، جەتەر.
مارعاۋ (وزىنە ءوزى مىڭگىرلەپ). جەتەتىن بولعاسىن عوي ءبارى دە... (تەلەفون سىلدىرايدى، قابەن ترۋبكانى كوتەرەدى).
قابەن (تىڭداپ). يا مەن — قابەن ورازوۆ دەگەن... اللو، اللو!.. (جاۋاپ جوق.. ترۋبكانى ورنىنا قويادى).
مارعاۋ (تايمانعا). ءيا، مەنىڭ قارىنداسىم امان با؟
تايمان. قاي قارىنداسىڭ؟
مارعاۋ (ەسىنە تۇسىرە الماي). اناۋ الگى... يرا ما ەدى، كيرا ما ەدى...
تايمان (ءتۇسىنىپ). ەي، ساعيرا دە...
مارعاۋ. ءيا، يە ساعيرا... (باسىن شايقاپ). وي، قىز-اق- اۋ ءوزى دە... سودان سوڭ الگى... اعامىز بار ەدى-اۋ، الگى... مۇرتى مۇرنىنا كىرىپ بارا جاتقان قوڭىز سەكىلدى اعاي بار ەمەس پە؟..
تەلەفون سىلدىرايدى. قابەن ترۋبكانى كوتەرەدى: "اللو، اللو!" جاۋاپ جوق. ترۋبكانى ورنىنا سالادى. تەلەفون قايتا سىلدىرايدى.
قابەن (ىعىر بولعانداي). اللو! يا. ا؟.. اۋرۋحانا؟.. حيرۋرگيا؟ (جۋاسىپ). جارايدى. (يىعىن قوزعاپ تاڭدانىپ، تايمانعا). اۋرۋحانادا جاتقان بىرەۋ دەيدى...
تايمان (قوسىلا تاڭدانىپ). نەمەنە؟ سويلەسەم دەي مە؟
قابەن. ءيا، شاقىرۋعا كەتتى.
تايمان. قىزىق ەكەن. (ساعاتىنا قاراپ). جەتى قاراڭعى تۇندە... اۋرۋحانادان... و نە بولعانى سوندا...
قابەن (ترۋبكادان داۋىس ەستىگەندەي). يا، قابەن ورازوۆ دەگەن — مەن. نەگە بىردەڭە؟ بىردەڭە ەمەس، ەڭبەك مەنىڭ جازىپ جۇرگەنىم، ديسسەرتاسيا. (تۇسىنبەي). نە دەيدى؟ ايعايلاماڭىز. (نىق). مەن بىلەم: مۇنايدى دا بىلەم، مۇنايشىنى دا بىلەم. ەمبىدە تالاي بولعانمىن. ارنا؟ (ترۋبكانى قۇلاعىنان جۇلىپ الىپ). مىناۋ كىم ءوزى؟ (قايتا تىڭداپ). جوق، ارنادا بولعانىم جوق. (ىزالى). ءسىز كىمسىز وسى؟! (قابەن ترۋبكانى ورنىنا سالىپ، اڭ-تاڭ وتىرىپ قالادى).
2
قابەندەر تۇرعان جەر قاراڭعىلانىپ، ساحنانىڭ جوعارعى جاعىنا جارىق تۇسەدى: اۋرۋحانا، تەلەفوندا — داۋرەن.
داۋرەن. اللو! ماعان قابەن ورازوۆ دەگەن كەرەك ەدى. مەن؟.. الگى ەمبىدەن بىردەڭە جازىپ جۇرگەن سەن بە؟ بىردەڭە ەمەس، ەڭبەك دەيسىڭ بە؟ (قابەننىڭ اۆتورەفەراتىن لاقتىرىپ). مىناۋ ما ەڭبەگىڭ؟ ءتۇۋ، شىركىن! (از تىڭداپ). مۇنايدان نە ءبىلىپسىڭ، مۇنايشىدان نە ءبىلىپسىڭ سەن؟.. ءجا، توقتاي تۇر... ەمبىدە بولىپ كوردىڭ بە ءوزىڭ؟ (تىڭداپ). اھا! ارنادا بولعانىڭ بار ما؟ بولعانىم جوق دەيسىڭ بە؟ (شورت كەسىپ). وندا مەندە دە ساۋال جوق. (ترۋبكانى ورنىنا سالادى. ەسىكتەن حيرۋرگ كىرىپ، مۇنىڭ اشۋلى كەسكىنىنە تاڭدانا قارايدى).
حيرۋرگ. ءتۇسىڭىز ءبۇزىلىپ ءتۇر، ءمۇنشا نەگە رەنجىدىڭىز؟
داۋرەن (جاۋاپ بەرە قويماي، ءبىراز تۇنجىراپ وتىرىپ بارىپ). حيرۋرگ، ءسىز تۋراسىن ايتىڭىزشى، سىرقاتىمنىڭ ءتۇرى نە بولدى سونىمەن؟
حيرۋرگ. وتكەن جولى كونسيليۋمدا ايتتىق قوي.
داۋرەن. رەنتگەن قورىتىندىسى دۇرىس بوپ شىقتى ما، سونىمەن؟
حيرۋرگ. سولاي بوپ تۇر.
داۋرەن (شوك ەتىپ وتىرا كەتىپ). ءىم-م-م... ەمدەۋ ءتۇرى پىشاق قانا بولا ما؟
حيرۋرگ. ءيا، وپەراسيا عانا.
داۋرەن (ءوزىن ءوزى كۇشپەن ورنىقتىرعانداي). سولاي دەڭىز، حيرۋرگ، سولاي دەڭىز...
حيرۋرگ. اسىلى وپەراسياعا تەز جاتقان ءجون.
داۋرەن (ويلى). سولاي ما؟
حيرۋرگ. نەعۇرلىم تەز قولداپ كەتسەك، سوعۇرلىم دۇرىس دەپ ۇيعارىپ ەدىك.
داۋرەن (ويلانىپ). سولاي دەڭىز، حيرۋرگ، سولاي دەڭىز...
حيرۋرگ. كەلىسسەڭىز، ءبىز ءسىزدى دەرەۋ وپەراسياعا دايىنداماقپىز.
داۋرەن (كۇشپەن كۇلىمسىرەپ). مەنى ولتىرمەۋگە كەپىلدىك بەرە الاسىز با؟
حيرۋرگ (ءسال ءمۇدىرىپ). كەپىلدى دەپ... كەسىپ-پىشۋ قيىن. ولاي ەتۋ ونشا اقىلدىلىقتا بولماس ەدى.
داۋرەن. نەگە؟
حيرۋرگ. بال اشۋعا بولمايدى.
داۋرەن (تەز ويلانىپ). ولاي بولسا، مەندە ەكى تىلەك بار.
حيرۋرگ. ايتىڭىز.
داۋرەن. ءبىرىنشى تىلەگىم — مەنىڭ جالعىز قىزىم بار...
حيرۋرگ. بىلەمىن.
داۋرەن. اۋرۋىمنىڭ اتىن سوعان ايتا كورمەڭىز. سەزبەسىن، بىلمەسىن، ازداپ جەڭىل بولار ما ەكەن؟
حيرۋرگ. جارايدى.
داۋرەن. ەكىنشى تىلەگىم: ماعان ءبىر كۇنگە عانا رۇقسات ەتىڭىز، ءبىر جينالىسقا قاتىسايىن دا، پالاتاما قايتىپ كەلەيىن.
حيرۋرگ (ويلانىپ). ءبىر كۇنگە دەيسىز بە؟ اپىراي... جارايدى، ونىڭىز دا بولسىن. مۇمكىن، باستىقتار قارسى بولا قويماس...
داۋرەن. راحمەت. رۇقسات ەتەر-اۋ دەپ سەنىپ، قىزىما حابار بەرىپ ەدىم. كەلىپ تۇرعان-دى. كىرسە قايتەدى.
حيرۋرگ. كىرسىن، كىرسىن. ءقازىر شاقىرتايىن. (شىعىپ، جاناردى ەرتىپ قايتا كىرەدى).
جانار (سويلەي كىرىپ). كوكەجان-اۋ، مۇنىڭ قالاي؟ نەگە تۇرىپ كەتتىڭ؟
داۋرەن (قىزىن كوكىرەگىنە قىسىپ). بالاپانىم!.. ءوزىڭ جۇدەپ كەتىپسىڭ عوي. ءتۇۋ، قايتەسىڭ ءبۇيتىپ، ءوزىڭدى ءوزىڭ جەپ؟.. كوكەڭدە الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان تۇك تە جوق! ءقازىر بىرگە كەتەمىز.
جانار.ءبىرجولا ما؟
داۋرەن. جوق، بالاپانىم، تەك ءبىر كۇنگە عانا. (قىزىنىڭ قولىنداعى كيىمدەرىن الىپ). مەن ءقازىر كيىنىپ كەلە قويايىن. (شىعىپ كەتەدى).
جانار (كۇيزەلىپ، حيرۋرگكە). سول ما؟
حيرۋرگ. سولاي.
جانار. انىق سول ما؟
حيرۋرگ. انىق.
جانار.رەنتگەن قورىتىندىسى دۇرىس بوپ شىقتى ما، سونىمەن؟
حيرۋرگ. سولاي بوپ تۇر.
جانار (شوك ەتىپ وتىرا كەتىپ). ەمدەۋ ءتۇرى پىشاق قانا بولا ما؟
حيرۋرگ. يا، وپەراسيا عانا.
جانار (كوز جاسىن جۇتىپ). جالعىز-اق تىلەگىم — اۋرۋىنىڭ اتىن وزىنە ايتا كورمەڭىز. سەزبەسىن، بىلمەسىن. ازداپ جەڭىل بولار ما ەكەن؟..
حيرۋرگ. جارايدى.
داۋرەن كىرەدى. كيىنىپ العان. حيرۋرگ شىعا بەرەدى.
سوڭىندا جانار.
جانار (حيرۋرگكە ەرىپ بارا جاتىپ). كوكە، مەن ەسىك الدىنا ماشينا شاقىرتايىن.
داۋرەن (نارسەلەرىن جيناي باستاپ). جارايدى، بالاپانىم، جارايدى. (كەنەت زالعا قاراپ، ويلى). ارنا! سوڭعى بۇرعىمدى سالا الماي كەتتىم-اۋ ارناعا! وكىنىش تەك سول عانا، باسقاسىنىڭ ءبارىبىر. (سەرپىلىپ). ءجا، مۇنى نەگە ايتتىم؟ تىقىرى تايانعان اجال ما ايتقىزىپ تۇرعان؟.. تابىت پا سۇپ-سۋىق؟.. جو-جوق! جوق!..
شام ءسونىپ قايتا جانگاندا ساحنادا عىلىم سوۆەتىنىڭ ءماجىلىسى ءجۇرىپ جاتادى. توردە باسشى مەن حاتشى؛ بۇلاردىڭ ماڭداي الدىنداعى ورىندىقتاردا — پروفەسسور، قابەن، تايمان، مارعاۋ؛ سولارعا جالعاس وتىرعانداردىڭ كوبى ساحنا سىرتىنا شىعىپ كەتكەن. (كەيىنىرەك وسى ورتاعا داۋرەن مەن جانار دا كەلۋگە ءتيىس).
مىنبەدە دوسەنت سويلەپ ءتۇر. زالعا كەشىگىپ كىرگەن اقباس عالىم ازداپ ىڭعايسىزدانىپ، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ بارىپ، ءبىر جەرگە وتىرادى.
دوسەنت. ديسسەرتاسيانىڭ سوڭعى تاراۋى اسىرەسە قۇندى. مۇندا مۇناي ءونىمىن ارتتىرۋدىڭ ەكىنشى ادىسىنە ايرىقشا اناليز بەرىلگەن. و نە ول، ەكىنشى ءادىس دەگەن؟.. جەر ۇستىنەن جەر استىنا سۋ ايداۋ؛ مۇنايلى قاباتتىڭ قىسىمىن كۇشەيتۋ؛ ساراڭ تابيعاتتىڭ بەرمەسىن قولما-قول تارتىپ الۋ!.. مىنە، ەكىنشى ءادىس دەگەن! بۇل تاريحتا تۇڭعىش رەت ەمبى توپىراعىندا تۋعان نارسە. ءدال وسى ءادىستىڭ كەشەگى ءقۇيى، بۇگىنگى ءحالى، ەرتەڭگى جايى تۇپ-تۇگەل قابەن ورازوۆتىڭ ديسسەرتاسياسىندا شەجىرەدەي سايراپ تۇر... جۇمىستىڭ باسقا قۇنى مەن قاسيەتىن ماعان دەيىن سويلەگەن رەسمي تورەشىلەر دە، رەسمي ەمەس تورەشىلەر دە جەتكىلىكتى ايتتى. مەن سولاردىڭ بايلاۋىنا تولىق قوسىلامىن. قابەن ورازوۆ عىلىم كانديداتى بولۋعا ابدەن لايىق. (دوسەنت مىنبەدەن تۇسەدى. مۇلگىپ وتىرعان مارعاۋ ۇيقىدان ويانعانداي ۇشىپ تۇرىپ، الاقانىن ۇرا بەرە قىسىلىپ قاپ، بۇعا قويادى).
باسشى (مارعاۋعا). جولداس، ءسىز... نەمەنە؟ كونسەرت كورىپ وتىرسىز با؟
مارعاۋ (ادەتىنشە). دەدىڭىز-اۋ!..
باسشى . دەمەي قايتەمىز. بۇل — مەرەكەلى سالتانات ەمەس، عىلىم سوۆەتىنىڭ جۇمىس ءماجىلىسى. مۇندا ورازوۆ — يۋبيليار ەمەس، ديسسەرتانت. دەمەك، ول قوشەمەت كورۋ ءۇشىن ەمەس، سىننان ءوتۋ ءۇشىن كەلىپ وتىر. سولاي ەمەس پە؟
مارعاۋ. قويدىق قوساعاسى، قويدىق. (مۇلگي بەرەدى).
اقباس عالىم (ورنىنان تۇرىپ، باسشىعا). ءسىز كەشىرىڭىز، پروفەسسور، مەن دالەلدى سەبەپتەرمەن ءبىراز كەشىگىپ كەلدىم. رۇقسات ەتىڭىز، پروفەسسور، وسىندا ۆاك-تىڭ بار ەرەجەسى تۇگەل ساقتالىپ جاتىر ما، جوق پا؟ سونى بىلگىم كەلەدى.
باسشى (بايسالدى). ارينە، ۆاك-تىڭ بار ەرەجەسى تۇگەل ساقتالىپ جاتىر.
اقباس عالىم. اھا! ولاي بولسا مىنانى ءبىلۋ مۇمكىن بە؟ ايتالىق، ورازوۆتىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىنا شەتتەن جازباشا تۇسكەن دايەكتەمەلەر، ياكي فىكىرلەر كانشا؟
باسشى . ولار وقىلعان. رەسمي تورەشىلەر سوزىنەن كەيىن دەرەۋ جانە تۇگەل وقىلعان.
اقباس عالىم. ءسىز كەشىرىڭىز، پروفەسسور، مەن دالەلدى سەبەپتەرمەن ءبىراز كەشىگىپ كەلگەنىمدى جاڭا ايتتىم. ۆاك ەرەجەسى بويىنشا مەن، عىلىمي سوۆەتتىڭ مۇشەسى رەتىندە، بۇل سيفاتتا سۇراق قويىپ، وعان جاۋاپ تالاپ ەتۋگە پراۆولىمىن.
باسشى (ءسال قىسىلىپ). ءجا، ارينە... ارينە پراۆولىسىز. (حاتشىعا قاراپ). ءسىز پروفەسسور شاندوزوۆتىڭ ساۋالىنا جاۋاپ بەرىڭىز. قىسقا، تەك قىسقا عانا.
اقباس عالىم. ءسىز كەشىرىڭىز، پروفەسسور، مەن قىسقا ەمەس، ۇزىن جاۋاپ تالاپ ەتۋگە، ءمۇبادا قازىمىر، ياعني قاتال جازىلعان دايەكتەمەلەر، ياكي فىكىرلەر بولسا، تۇپ-تۇگەل، ياكي العاشقى جولدان اقىرعى جولعا دەيىن تۇگىن قالدىرماي تولىق وقىپ بەرۋدى ۇزىلدى-كەسىلدى تالاپ ەتۋگە ابدەن پراۆولىمىن.
باسشى (جالىعىپ). دۇرىس. سىزدىكى دۇرىس. (حاتشىعا). ايتىڭىز.
حاتشى. ورازوۆتىڭ ديسسەرتاسياسىنا عىلىمي ينستيتۋتتاردان، كافەدرالاردان، جەكە وقىمىستىلار مەن مامانداردان نەبارى ون ءۇش دايەكتەمە ءتۇستى. (باسشىعا قارايدى).
باسشى (اقباس عالىمعا). تاعى قانداي ساۋالىڭىز بار؟
اقباس عالىم. ديسسەرتانتتىڭ عىلىمي ارگۋمەنتتەرىن قاتتى سىناعان، ياكي اقي-تاقي جوققا شىعارعان فىكىرلەر بولدى ما؟
حاتشى. جوق. ون ءۇش دايەكتەمە دە ورازوۆ ديسسەرتاسياسىنىڭ تەوريالىق قۇنىن، پراكتيكالىق ءمانىن جوعارى باعالايدى. ارينە، كەيبىر سىن-ەسكەرتپەلەر، تالاپ-تىلەكتەر ايتىلعان...
اقباس عالىم. ونى عىلىمي سوۆەت مۇشەلەرىنە تەگىس ءمالىم ەتكەن بولارسىز؟
حاتشى. البەتتە.
اقباس عالىم (باسشىعا). ولارعا ديسسەرتانت تولىق جاۋاپ قايىردى ما؟ ءوز گيپوتەزالارىن قورعاپ قالا الدى ما؟
باسشى. رەسمي تورەشىلەرىنە جاۋاپ قايىردى. ال جازبا دايەكتەمەلەردەگى جەكەلەگەن سىن-پىكىرلەرگە، جاڭاعى سويلەگەن رەسمي ەمەس تورەشىلەرگە...
اقباس عالىم. كەشىرىڭىز، نەشەۋ؟
باسشى. رەسمي ەمەس تورەشىلەر مە؟
اقباس عالىم. ءيا، رەسمي ەمەس تورەشىلەر.
باسشى (قاعازعا قاراپ). ءۇش ادام سويلەدى.
اقباس عالىم. اھا!
باسشى. بۇلارعا ورازوۆ ءوزىنىڭ قورىتىندى سوزىندە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس.
اقباس عالىم (ورنىنا وتىرا بەرىپ). مەنىڭ ساۋالدارىم ءتامامدالدى. (باسشىعا ءسال ءيىلىپ). ءسىز كەشىرىڭىز، پروفەسسور.
باسشى (زالعا). تاعى كىم سويلەيدى؟ (زال ءۇنسىز. باسشى اقباس عالىمعا بۇرىلادى). پروفەسسور شاندوزوۆ، مۇمكىن ءسىز سويلەرسىز.
اقباس عالىم (ورنىنان تۇرىپ). جوق، جوق مەن سويلەمەيمىن. (قايتا وتىرادى).
باسشى. ولاي بولسا...
اقباس عالىم (ورنىنان تۇرىپ). پروفەسسور، كەشىرىڭىز...
باسشى. نە ايتپاق ەدىڭىز؟
اقباس عالىم. مەن لابوراتورياعا اسىعىپ تۇر ەدىم. داۋىس بەرىپ كەتە بەرسەم بولماس پا؟
باسشى. ۆاك ەرەجەسىندە مۇنداي باپ جوق بولسا كەرەك، قۇرمەتتى جولداس شاندوزوۆ.
اقباس عالىم. ءسىز كەشىرىڭىز، پروفەسسور. بۇل حاقىندا مەن سىزبەن داۋلاسپايمىن... (وتىرادى).
باسشى. جارايدى. ولاي بولسا رەسمي ەمەس تورەشىلەرىنە جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن جانە قورىتىندى ءسوز سويلەۋ ءۇشىن ديسسەرتانت ورازوۆقا...
داۋرەن (تۇرا قاپ). توقتاڭىزشى! مەن ەكى-اق ءسوز ايتپاق ەدىم، رۇقسات بولار ما ەكەن؟
باسشى (شاراسىز). نەگە بولماسىن، سويلەڭىز. (داۋرەن مىنبەگە بارادى). جالعىز-اق، عافۋ وتىنەمىن، ەسىمىڭىز كىم ءسىزدىڭ؟
داۋرەن. سالمەنوۆ.
باسشى. قاي ينستيتۋتتان ەدىڭىز؟
داۋرەن. ينستيتۋت ەمەس، ەمبىنىڭ قازاعىمىن. جانە زيالى ەمەس، ءجاي مۇنايشىمىن.
باسشى. وتە جاقسى، سويلەي بەرىڭىز.
داۋرەن (كوزىن تاس جۇمىپ، ءبىراز ويلانىپ بارىپ). الگى ورازوۆ دەگەن جىگىت ەمبىنى زەرتتەپ وتىر عوي، سولاي ما؟ حوش!
مەنىڭ بار عۇمىرىم ەمبىدە ءوتتى. ەمبى — مەنىڭ جۇرەگىم. جۇرەگىم مەنىڭ — ەمبى! ولاي بولسا، ورازوۆ مەنىڭ جۇرەگىمدى زەرتتەپ وتىر. وسىعان تالاس بار ما زيالى جۇرت؟ (زالدا كوڭىلدى قوزعالىس).
مارعاۋ. دەدىڭىز-اۋ!..
داۋرەن. وبالى نە كەرەك، ورازوۆ — وياسىز جىگىت ەمەس. كوزىلدىرىك كيىسىنە قاراعاندا وقىمىستىدان گورى ەتىكشىگە كوبىرەك ۇقسايدى ەكەن. ءبىراق شىندىققا نە داۋ بار، بۇگىن وسى مىنبەدەن ءوزىنىڭ ەتىكشى ەمەس ەكەنىن دالەلدەدى. جازعاندارىمەن دە تانىسپىن. شەبەر جازىلعان. قىزىق وقىلادى. مۇنىڭ ءبارى جاقسى. (پاۋزا). ال ەندى بار ما، شىندىقتىڭ ماڭدايى قاسقا، ورازوۆتىڭ وسى جازعاندارىنان ەمبىگە تيەر تۇلدىر پايدا جوق. تەك سول جامان! (زال شايقالىپ كەتەدى).
پروفەسسور (تاڭدانىپ). نە دەيدى؟
داۋرەن. ورازوۆ و باستا نە جايلى جازباق ەدى؟ ەمبىدە مۇناي ءونىمىن ارتتىرۋ جايلى جازباق ەدى. حوش. اسا ءىرى ماسەلە، كوكەيتەستى ءماس-سالا! ەمبىنىڭ اڭساپ وتىرعانى وسى، وسى ءماس-سالانىڭ شەشىلۋى. ءبىراق وسىنى ورازوۆ بىلە مە؟
پروفەسسور (اجىرايىپ). نەگە بىلمەيدى؟
داۋرەن. جوق بىلمەيدى. بىلسە، قايسى، نە شەشتى ورازوۆ؟ تۇك تە شەشكەن جوق. تاپتى ما مۇناي ءونىمىن ارتتىرۋ جولدارىن؟ تۇك تە تاپقان جوق. تابۋدى ايتاسىڭ، انىق بىلە مە سونى ءوزى؟
پروفەسسور. نەگە بىلمەيدى؟
داۋرەن. جوق، بىلمەيدى. قايسى بىلگەنى؟ ەكىنشى ءادىس پە؟ قاتە. سونى ماقتاعان (دوسەنتتى نۇسقاپ)، شىراعىم، سەنىكى دە قاتە. ەمبىنىڭ ەكىنشى ءادىسى ءۇشىن پالەندەي ۇلكەن عىلىمنىڭ قاجەتى جوق. (قابەنگە). سەن جاز، ورازوۆ، جازبا، ءبارى ءبىر، ەمبى ول ءادىسىن ءىس جۇزىندە قولدانعان جانە قولدانا بەرمەك ودان ءارى... جاڭالىق پا سول؟ قاي مۇنايشى تاڭدانباق مۇنىڭا؟
دوسەنت. سىزدىكى دە قاتە. تاڭدانۋ شارت ەمەس. ديسسەرتاسيا جۇرتتى تاڭداندىرۋ ءۇشىن جازىلمايدى.
اقباس عالىم (باسشىعا). ءسىز كەشىرىڭىز، پروفەسسور. مىنبەدەگى شەشەننىڭ ءسوزىن بۇلايشا بەلدەن قوس اياق سالىپ ءبولىپ جىبەرۋ، ياكي ونى سويلەتپەۋگە ارەكەت جاساۋ — ۆاك ەرەجەسىنە شالكەس مىنەز.
باسشى (دوسەنتكە). ءسىز شىنىندا دا بولمەڭىز. كەيىن سويلەسۋىڭىزگە بولادى عوي، بولمەڭىز، وتىنەمىن.
اقباس عالىم. اسىرەسە ديسسەرتاسياعا قارسى، ياكي ديسسەرتانت تۇجىرىمدارىن تىكەلەي سىناپ، نەمەسە تۇپ-تۇعيانىمەن جوققا شىعارا فىكىر ايتقان شەشەندى ءبولۋ...
باسشى. جاقسى. ايتتىق قوي جاڭا!.. ءسىز دە بولە بەرمەڭىز.
اقباس عالىم. كەشىرىڭىز، پروفەسسور. (وتىرادى).
داۋرەن. جوق. مەنى بولگەن ەشكىم جوق. قايتەسىڭدەر مەن ءۇشىن بوسقا تەرلەپ؟ ەمبى ءۇشىن تەرلەيىك ودان دا ءبارىمىز جابىلىپ... (قابەنگە). ورازوۆ، شىراعىم، وزىڭنەن سۇرايىن، ۇلكەن ەمبى پروبلەماسى دەگەن نە؟ ۇلكەن ەمبىنىڭ ۇلكەن تاعدىرى قايدا جاتىر؟ سونى ءبىلدىڭ بە سەن؟ (جۇرتقا). اۋ، اعايىن، وزدەرىڭ ايتىڭدارشى، قانە... عيلىم ومىرشەڭ بولسىن، عيلىم تاجىريبەمەن تىعىز بايلانىستا بولسىن، بىرگە ءجۇرسىن دەيمىز. قايدا سول؟ ا-ا-ا؟ (پاۋزا). مەن بولدىم. (مىنبەدەن تۇسەدى).
باسشى (ورنىنان تۇرىپ). جولداستار، جەتتى عوي دەيمىن. ەندىگى ءسوزدى ديسسەرتانتتىڭ وزىنە بەرگەن ءجون بولار.
داۋىستار. — دۇرىس.
— ءوزى سويلەسىن.
— ءبارىنىڭ جاۋابىن ءبىر-اق بەرسىن.
پروفەسسور (باسشىعا). ءوزىڭىز ەشتەڭە ايتپايسىز با؟
باسشى. نە جايلى؟
پروفەسسور (شاپ بەرىپ). باسە، نە جايلى؟ بىلمەيسىز بە نە جايلى ەكەنىن؟.. (مىنبەگە بەتتەپ). ماعان بەرىڭىز ولاي بولسا...
باسشى (تۇسىنبەي). تەك قىسقا ايتىڭىزشى، پروفەسسور، قىسقا عانا. سوزىپ الدىق، تىم ۇزاققا كەتتىك.
پروفەسسور (مىنبەدە). مەن، پرەدسەداتەل جولداس، سىزگە تۇسىنبەي قالدىم. (قولىن جايا تاڭدانىپ). بۇ نە بۇل؟ عىلىم سوۆەتىنىڭ ءماجىلىسى مە، الدە مۇناي كاسىپشىلىگىندەگى وندىرىستىك كەڭەس پە؟
باسشى (شىتىناپ). ءجا، ءسىز نەگە ولاي دەيسىز؟
پروفەسسور. دەمەي قايتەيىن. كىم الگى كىسى؟
باسشى. كىم ەكەنىن ايتتى عوي. ارىلەسە، كىم ەكەنىندە نە شارۋامىز بار ءبىزدىڭ؟
پروفەسسور. نەگە شارۋامىز جوق؟ ونىڭ شارۋاسى بار، ءبىزدىڭ شارۋامىز جوق، سولاي ما؟ مەن بىلمەيمىن قالاي ەكەنىن... كەز كەلگەن كولدەنەڭ كوك اتتى كوشەدەن كىرىپ كەلەدى دە، كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ اقىل ايتادى. بۇ نە بۇل؟
داۋرەن (ورنىنان تۇرىپ). شىراق، سەن ىسسىلاما! زيالىعا جاراسپايدى ىسسىلاۋ. عيلىم يەسى سويتە مە ەكەن؟ سەن ودان دا مىناعان جاۋاپ بەر: نەگە كولدەنەڭ كوك اتتى بولام مەن؟ نەگە كوشەدەن كىرىپ كەلەم مەن؟ نەگە باقىرايادى كوز ءجون جوق، جوسىق جوق... ا-ا-ا؟ (جانار جالىنىپ، اكەسىن ارەڭ وتىرعىزادى).
پروفەسسور (ءسال ىڭعايسىزدانىپ). جارايدى، قاتتىراق كەتكەن بولسام، عافۋ ەتەرسىز.
داۋرەن. ە، ءسويت باسە، سونىڭ دۇرىس. ءبىلىمدار كىسى سويتەر بولار.
پروفەسسور. سىزدەر تۇسىنىڭىزدەر، جولداستار. مەنىڭ ايتقىم كەلگەنى مىناۋ. عىلىمدى جايداقتاۋدى، جالاڭاشتاۋدى، كەيدە ءتىپتى (تاعى دا ىزا بولىپ) اياق استى ەتۋدى قوياتىن ۋاقىت جەتتى! عىلىم — قولجاۋلىق ەمەس. ويناماۋ كەرەك عىلىممەن. قورلاماۋ كەرەك عىلىمدى.
اقباس عالىم (ۇشىپ تۇرىپ، پروفەسسورعا جاقىندايدى). مىنە، مىنە... وسى فىكىرىڭىزدىڭ جانى بار. ءسىزدىڭ بۇل اراداعى لوگيكاڭىز — تەمىر... (باسشىعا ءبىر شۇلعىپ). ءسىز كەشىرىڭىز، پروفەسسور. (ورنىنا كەپ وتىرادى).
پروفەسسور. عىلىم پراكتيكامەن بىرگە ءجۇرسىن دەيدى الگى كىسى. الدىمەن، بۇل — تىم جالپىلاما ءسوز، جالاڭ ۋاعىز. سودان سوڭ، عىلىم — پراكتيكا ەمەس، تەوريا. قاجەت جاعدايدا عىلىم ءبىرىڭعاي پراكتيكالىق مىندەتتەردەن ءبىراز بوي تارتۋعا ءتيىس. كەرەك دەسەڭىز، عىلىم كەي رەتتە تاپ-تازا تەوريالىق وبوبششەنيەمەن اينالىسۋعا ءتيىس. تەوريانى بايىتا الماعان، تەوريانى تەرەڭدەتە الماعان عىلىم پراكتيكاعا دا شەشۋشى ىقپال جاساي المايدى. (داۋرەن ءتۇڭىلىپ، شىعۋعا بەتتەيدى).
باسشى. جولداس سالمەنوۆ سابىر... تۇرا تۇرىڭىز كىشكەنە، تۇسىنىسەيىك.
داۋرەن. ءبىز تۇسىنىسەتىن تۇك تە قالعان جوق بۇل ارادا. (داۋرەن كەتەدى، پروفەسسور مىنبەدەن تۇسەدى).
باسشى. سوڭعى ءسوز ورازوۆقا بەرىلەدى. (قابەن مىنبەگە شىعادى. ساحنا قوڭىرايا بەرەدى. جارىق قابەننىڭ ۇستىندە عانا قالادى. راديودان قابەننىڭ ويى ەستىلەدى: "قورعاۋدا تالاس بولۋعا ءتيىس دەۋشى ەدىم، سول تالاس وسى ما؟ تالاستان شىندىق تۋۋعا ءتيىس دەۋشى ەدىم، سول شىندىق وسى ما ؟.. الگى ءبىر قىزىل كوز... جوق، نەگە قىزىل كوز؟.. توقتا، سوندا... سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟! ساحناعا قايتادان جارىق تۇسەدى. باسشى قابەنگە). قانە، جولداس، نە ايتاسىز؟
قابەن (شورت كەسىپ). مەن ءدال وسى قورعاۋدان ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتامىن.
مىلقاۋ ساحنا.
4
بولمە. قابەن جالعىز، ويلى. تايمان كىرەدى.
تايمان (ساعاتىنا قاراپ). سامولەتتىڭ ۇشۋىنا ەكى ساعات قالدى. شىعارىپ سالاتىن مارعاۋ ءالى جوق. (مىرس ەتىپ). تويعا دايىنداعان اراق-شارابى تۇگەل وزىندە قالدى، تۇمسىقتى تىعىپ قويىپ جاتىر-اۋ جارىقتىق. (قابەنگە). ال، قابەن، ەمبىگە بارام دا كۇتەم.
قابەن (ءسال سەرگىپ). قۇپ!
تايمان. تەك بايقا، كەلمەي قالىپ جۇرمە! شەگىن-شەكسىڭ سەن.
قابەن. قاتە ايتاسىڭ. مەنى ءقۇرتىپ جۇرگەن شەگىنشەكتىك گمەس، شەگىنە بىلمەۋ. بۇلتارا الماي قالام.
تايمان. جارايدى. (قولىن ۇسىنىپ). اكەل قولدى. (قابەن قولىن بەرەدى). كەلەسىڭ عوي قالايدا؟
قابەن. ولمەسەم.
تايمان. كەلىستىك. ءبىتتى.
قابەن. سەن تەك مىنانى ايتشى: داۋرەن سالمەنوۆتى نەگە جەك كورەسىڭ؟
تايمان.؟
قابەن. دۇرىسىندا ونى سەن ەمەس، مەن جەك كورۋگە ءتيىسپىن. ءبىراق، ناناسىڭ با، تايمان، مەن سول كىسىگە ءبىر ءتۇرلى قىزىعىپ ءجۇرمىن.
تايمان (قارقىلداپ كۇلىپ). قىزىقساڭ، بار، ىزدە، تاپ. باتارسىڭ مىرعامعا!
قابەن. تابامىن. سەنى شىعارىپ سالام دا، داۋرەندى ىزدەيمىن.
پروفەسسور كىرەدى. قاباعى قاتۋ.
پروفەسسور (قابەنگە). مەن قولقويعان قاعاز اتاۋلىنىڭ ءبارىن، مەنەن العان كىتاپتارىڭدى تۇپ-تۇگەل اپار دا، لابورانتكا تاپسىر.
قابەن (سۇرلانىپ). جاقسى.
پروفەسسور (تايمانعا). دوسىڭ اقتادى عوي ءۇمىتىمىزدى، سولاي ما؟ جەردىڭ ۇستىمەن كەلىپ، استىمەن كەتىپ بارا جاتقان شىعارسىڭ.
تايمان. ايتاتىنى جوق.
پروفەسسور (كەتە بەرە قايتا ورالىپ). بۇ جىگىت ءوزىن سىيلاماسىن، وزگەنى سىيلاماسىن، شىركىن-اۋ، ەڭ بولماسا عىلىمدى سىيلاسا قايتتى ەكەن؟
قابەن (نىعىز). مەنىڭ بار جازىعىم — سول عىلىمدى سىيلاعانىم.
پروفەسسور (زەكىپ). ءجا! جەتتى! (شىعىپ كەتەدى).
تايمان (پروفەسسوردى اياپ). قايتسىن، نە قىلارعا بىلمەي ءجۇر عوي.
قابەن (ويلى). اقىلدى كىسى ەدى، كەيىن ۇعار تاعى، قايتەيىن. (پاۋزا). جالعان عالىم بولعاننان ءجىبى ءتۇزۋ جۇمىسشى بولعان ارتىق.
تايمان (ىزا بولىپ). ءوي، قويشى اينالايىن. جالعان، مالعان... قايتەسىڭ قۇر بوسقا... ساعىم قۋىپ...
قابەن (جۋاسىپ). نە قىل دەيسىڭ سوندا؟
تايمان. نە قىل دەيمىن؟ قورعاپ الۋ كەرەك ەدى.
قابەن. ال قورعادىم. سودان سوڭ؟
تايمان. سەنىڭ دەنىڭ دۇرىس ەمەس شىعار. ويباي-اۋ جەتەكشىڭ ايتىپ جۇرگەن جوق پا: ستۋدەنتتەرگە ساباق بەرەتىن ەدىڭ، دوسەنت بولاتىن ەدىڭ. ول ءتىپتى كافەدرانى دا تۇبىندە... سودان ارتىق نە كەرەك ەدى ساعان؟
قابەن. توقتا، سەن اشۋلانبا، تايمان. عۇمىرىندا وندىرىستە ىستەپ كورمەگەن ادامنىڭ ءوندىرىس تۋرالى لەكسياسى قانداي بولماق؟ قۇر كىتاپ كەمىرىپ، جاتتاندى جايلاردى ءجاي قايتالاپ بەرگەننەن باسقا نە بىتىرمەك؟
تايمان. قويشى، ساباق بەرەتىندەردىڭ ىشىندە سوندايلار از دەپ وتىرمىسىڭ؟ بەس جىل بىرگە وقىدىق. كەي لەكسيادان قاشىپ قۇتىلا المايتىنىمىز قايدا؟ مارعاۋلار ارتتا وتىرىپ، ۇيقىسىن قاندىرىپ الاتىن...
قابەن. مىنە، اقىرى سەن دە مەنىڭ پىكىرىمە كەلدىڭ.
تايمان (تىعىلىپ قاپ، قولىن ءبىر-اق سىلتەيدى). جارايدى، نەسىنە وزەۋرەپ وتىرمىز وسى؟ ەندى ءبارى بىتكەن جوق پا سونىڭ؟
قابەن. جوق، بىتكەن جوق. ءبارى باسىنان قايتا باستالدى.
مارعاۋ (قولىندا گازەت، كۇبىرلەپ سويلەي كىرەدى). سولاي، سولاي جىگىتتەر. "بىرەۋگە ور قازساڭ، وزىڭە كور قازارسىڭ" دەگەن قازاق دانا عوي، جازعان شىركىن.
تايمان. نەمەنە مارعاۋ، جىنىڭمەن سويلەسىپ كەلەسىڭ بە؟
مارعاۋ. وي، اناۋ كۇنگى جاداۋ شال بار ەمەس پە، داۋرەن سالمەنوۆ دەگەن؟
قابەن (سەكەم الىپ). ءيا؟
مارعاۋ. ءولىپتى سو كىسى.
قابەن (شوق باسقانداي). تەك!
تايمان. نە دەيدى!
مارعاۋ (گازەتىن ۇسىنىپ). مىنە، وقى سەنبەسەڭ، نەكرولوگ...
ءبارى سەڭ سوققانداي اڭىرىپ قالادى.
شىمىلدىق
You Might Also Like
