ءۇي
1
— ءسىز ءساليموۆتى بىلەمىن دەيسىز بە؟ وندا سۋرەتتى قويا تۇرىپ بەرى قاراڭىز.
مەن قابىرعاداعى سۋرەتتەن كوز الىپ، ءۇي يەسىنە بۇرىلدىم.
— ناديا، سەن قالاي دەيسىڭ، ءساليموۆتىڭ وقيعاسىن ايتايىن با؟ — دەدى ول كەلىنشەگىنە قاراپ قۋاقىلانا ءبىر كۇلىپ قويىپ.
— جارايدى، جارايدى، — دەدى ايەلى ىڭعايسىزدانىپ.
— نە جارايدىسى بار... مۇنداي اڭگىمەنى ايتپاۋعا بولا ما؟ — نازارىن ماعان اۋداردى. — ءسىز شارشاپ وتىرعان جوقسىز با؟
— جوق، جوق، ايتىڭىز، — دەدىم مەن.
— ناديا، جىرلارىن قالاي باستالۋشى ەدى؟.. ايتىپ جىبەرشى ءوزىڭ...
— گريشا!.. جەتەدى!..
— سەن ءويتىپ قاباعىڭدى تۇيمە. ايتپاساڭ، ءوزىم-اق...
— نۋ، گريشا، قويشى ەندى!..
— قىزىقسىن، نەگە قويامىن؟!
— كىسىدەن ۇيالسايشى...
— ءسوز ەكەن!.. كىسى قىز ءسۇيىپ كورمەدى دەيمىسىڭ...
— ۇياتسىز! — دەپ ايەلى ۇلكەن كوكشىل كوزدەرىن كۇيەۋىنە توڭكەرىپ، نازدانا كۇلىمسىرەدى دە، اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى.
— ايەلدەردى بىلەسىز عوي. ءسىز وتىرعانعا اشەيىن قىلىمسيدى. ايتپەسە، ناعىز ەركەتايدىڭ ءوزى. كوزىن كورمەيسىز بە قايناڭداپ تۇرعان... تەنتەك!.. قۇداي اقى تەنتەك!.. ەشكىمگە اقىسىن دا، ءسوزىن دە جىبەرمەيدى... ەگەر اشۋىنا تيسەڭىز، جاقتان شارت ەتكىزەدى!.. ءساليموۆشا بوياۋدى قالىڭىراق جاعىپ جىبەردىم بىلەم... ءونىڭىز وزگەرىپ بارادى. و، جوق، قورىقپاڭىز، قورىقپاڭىز. تاياق جەمەيمىز...
ول وسىنى ايتىپ قارق-قارق كۇلدى.
قىزىق جىگىت! ايتقانىنىڭ قايسىسى شىن، قايسىسى ءازىل ەكەنىن دە اڭعارا بەرمەيسىڭ. شىن ايتسا دا، ويناپ ايتسا دا، ءسوزدى مىق شەگەدەي قادالتادى جانە «وسى بەيتانىس-اۋ، بوي تارتا، ساقتانىپ سويلەيىنشى» دەگەنگە دە ونىڭ جانى قاس. وزىڭمەن ۇشىراسقان ساعاتتا-اق ءۇيىرىسىپ، سىر مىنەز دوستار اراسىندا عانا بولاتىن اقپەيىل قارىم-قاتىناسقا كوشەدى... جۇرەگىن الدىنا جايا كەلگەن سوڭ سەن دە ودان ءوزىڭدى سىرت ۇستاي الماي، ەجەلگى سىرلاسىنداي شۇيىركەلەسىپ كەتەسىڭ دە، سىر العىزبايىنشىدان تۋاتىن جاساندى سىپايىلىق جايىنا قالادى. وسى مىنەزىنە تەز ۇيرەنگەندىكتەن بە، نەمەسە ونىڭ بويىندا، شىنىندا دا، كىسىنى وزىنە تارتاتىن ءبىر ايرىقشا قاسيەتتەر بار ما، مەنى بۇل ادام العاشقى ەكى-ۇش كورگەندە-اق باۋراپ الدى. سودان باستاپ اڭگىمەلەرىمىز ەشبىر بوگەلىسسىز اشىق ورىستەيتىن بولدى.
ءقازىر دە ول الدەقالاي ايتىلا بەرمەيتىن ءبىر قىزىق جايعا جەتەلەپ وتىرعانى اقيقات ەدى. بۇل ءساليموۆ نە ىستەدى ەكەن؟ ونىڭ مىنا سۋرەتىنە بۇل اڭگىمەنىڭ قانداي قاتىسى بار؟ ونى تانيتىندىعىما ءۇي يەسى نەگە سونشا نازار اۋداردى، ال ايەلى نەگە سونشا ىڭعايسىزداندى؟ مۇندا ءبىر كوڭىلسىز سىر جاتقاننان ساۋ ما؟ ولاي بولعان جاعدايدا ماعان نەمەنەگە دابىرالايدى؟..
مەن ءساليموۆتى ەرىكسىز ەسكە ءتۇسىردىم. ونىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان، جاپ-جاقسى سۋرەتشى ەكەنىن بىلەتىنمىن. ءبىراق سونىمەن بىرگە، ءوز ماڭايىنداعىلار ول تۋرالى ءارتۇرلى الىپقاشتى سوزدەر ايتىپ ماقتامايتىن. سوندىقتان با، ونىڭ اتى اتالعاننان باستاپ: «ءساليموۆ، ءساليموۆ، تىڭعا كەلىپ الىپ شوق باسقاننان امانبىسىڭ؟» دەگەن ءشۇبالى وي پايدا بولدى.
— ول بىزگە كوكتەمدە، سوۆحوز جاڭا قۇرىلىپ جاتقاندا كەلدى، — دەدى گريشا اڭگىمەسىن باستاپ، — دۇرىسىن ايتقاندا، مەن ونىڭ كەلگەنىن العاشقى كۇندەرى بىلگەنىم جوق... قالاي ءبىلدىڭ دەيسىز عوي؟ ول بىلاي بولدى: جاز شىقتى-اق جاستاردىڭ ۇيدەن بەزەتىنى بەلگىلى. قاي جەردە ويىن-ساۋىق بولسا، سوندا جۇرەسىڭ. ال ءبىز دەگەندەر ەرمەكتى قىزداردىڭ جاتاقحاناسىنىڭ الدىنان تاپتىق. كۇندە جۇمىستان كەيىن قولعا گارموندى الىپ، سوندا جينالامىز. جينالىپ الىپ، انگە باسامىز. ءاندى ەستىپ، قىزدار جۇگىرە-جۇگىرە شىعادى. سونسوڭ-اق، دۋمان قىزادى. كەيدە ءبارىمىز قوسىلىپ حور ايتامىز. كەيدە بيلەپ كەتەمىز. ۇپ-ۇلكەن بولعان وسى دەنەمە قاراماي، بي دەسە تابانىم قىشىپ، تۇرا المايتىننىڭ بىرەۋى مىنا مەن دەپ ءبىلىڭىز. الاقان سارت-سۇرت سوعىلعاندا، قايدان شىدايسىڭ، ورتاعا قويقاڭداپ شىعا كەلەسىن. كەلىستىرىپ بيلەپ ءجۇرسىڭ بە، جوق پا — وندا سەنىڭ جۇمىسىڭ بولمايدى. ابدەن سىلەڭ قاتقانشا تىزە بۇكپەيسىڭ...
ناديامەن دە العاشقى رەت وسىندا كەزدەستىم. ماسەلە مىنە، وسىدان باستالدى. تۋراسىن ايتسام، وعان مەنىڭ كوڭىلىم كەتتى... وندا ءوزى ادەمى سياقتى ەدى. العاشقى كورگەنگە ەكەن عوي، كىم بىلگەن؟ — دەپ گريشا تاعى جىمىڭدادى.
— ءقازىر دە جامان ەمەس قوي، — دەدىم مەن دە كۇلىپ.
— جوق، وندا شىنىمەن ادەمى بولاتىن... ناديا، قايداسىڭ؟ ماقتاۋىڭدى جەتكىزىپ جاتىرمىن...
ناديادان دىبىس ەستىلمەدى.
— جوق ەكەن، ءتىپتى جاقسى بولدى. ەستىسە تۇيگىشتەپ ولتىرەدى. ونىڭ جۇدىرىعىمەن ويناماڭىز!.. حا، حا!.. اڭگىمەنىڭ بارىسىنا ءوزىڭىز دە تۇسىنە باستاعان بولارسىز. ايتتىم عوي، ماعان سونداي ۇنادى دەيمىن. وي، ونى بار عوي سوزبەن جەتكىزە المايمىن!.. ەندى تۋرا ماسەلەگە شۇعىل كىرىسۋ قالدى. نەمەنەگە كۇيبەڭدەيتىنى بار. ايتايىن وزىنە، مەن سەنى سۇيەمىن دەيىن... حا، حا! قالاي وڭاي، قالاي باتىل شەشەمىن سۇيىسپەنشىلىك ماسەلەسىن! ءسىز قالاي ويلايسىز، بەت الىسىم دۇرىس-اق ەمەس پە؟..
— تەرىس ەمەس...
— قۇپتايسىز با؟ — دەدى ول سىلق-سىلق كۇلىپ. — ءبىراق مەن ماسقارا بولعاندا، ولاي دەپ تۋرا ايتا المادىم-اۋ! ناعىز سۇيگەندە قيىن ەكەن عوي قىز دەگەندەرىڭىزدىڭ الدى! كىم بىلگەن؟ ءسىز كۇلمەڭىز، ءدال مۇنىم قالجىڭسىز... نە دەرسىز، دۋدارباس، ءوزىڭىز كورگەن وسى شيكىل سارى ناديا ماعان سونىمەن ارمان بولدى. گارمون دا، بي دە جايىنا قالدى. ءان سالسام دا، بي بيلەسەم دە كوڭىلىمدە سول تۇرادى. ودان كوزىمدى ءبىر المايمىن. ول مۇنىمدى اڭعارماي ما، الدە وزىنشە ادەيى پاڭدانا ما، مەن جاققا ءبىر بۇرىلمايدى. اۋ، ءبىر قاراي سالسا نەسى كەتەدى ەكەن دەيمىن! بۇل قىزداردىڭ مىنە وسىنىسى جامان عوي.
ءبىز دەگەندە تىنىم بار ما، ەرتەڭىنە تاعى جينالدىق. جينالعانىمىز بار بولسىن، ناديا كەلمەدى. ءما، ساعان كەرەك بولسا!.. كەشەگى باقىرايىپ قاراۋىم جامان ەدى. ءوزىم بۇلدىرمەسەم نە قىلسىن. شاقىرايعان كوك كوزىمدى نەمەنەسىن ءسۇزىلىپ قاراي بەردىم دەسەيشى! ءبىز، جىگىت دەگەندەر دە، ءبىرتۇرلى جانبىز عوي. كەيدە ايەلدى جەپ قويارداي كوزىمىزبەن قادالاتىنىمىز بار كوپ!.. وسىنىمىزبەن ايەل اتاۋلىنىڭ جۇرەگىن تۇتقىنداپ الاتىنداي بولامىز. كوزبەن تىلدەسىپ «تۇتقىنداعانىڭ» قاي وڭعان ايەل دەيسىڭ!.. ءوز ءقادىرىن، ءوز قاسيەتىن بىلەتىن ايەل، ءوزىڭ سۇيكىمسىز بولساڭ سەنىڭ كوزىڭدى نە قىلسىن!.. ماعان دەسەڭ، كەشكە شەيىن باقىرايىپ قارا، سۇيمەسىنشى، وسى ادام ەكەن دەپ ول ساعان نازارىن دا اۋدارمايدى. قايتا جەكسۇرىن كورىنەسىڭ... وسىنىم راس ەمەس پە؟.. شىداي المادىم دا:
— ناديا قايدا؟ — دەدىم ءبىر قىزعا.
— ونى قايتەسىڭ؟ — دەپ كوپ قىلىمسيدى الگى قىز. كەرەك ەدى ماعان سونىڭ قىلىمسىعانى!..
— ايتسايشى، قايدا؟
— ايتپايمىن، سول!..
نە دەرسىڭ، بىرەۋ كۇيىپ تۇرسا، ول كۇلەدى!..
— ناديا ورمان ىشىندە، — دەدى ەكىنشى ءبىر قىز دۇرىس ءجون ايتىپ. — قاي ورمان دەپ جۇرمەڭىز. ءوزىمىزدىڭ وسى شوق-شوق اق قايىڭدار!.. ازىرگە بۇل دا بىزگە ورمان بولىپ تۇر عوي.
— وندا نە ىستەپ ءجۇر؟ — دەپ سۇرادىم ءجون ايتقان قىزدان.
— وتىر...
— وتىرعانى قالاي؟
— بىرەۋ سۋرەتىڭدى سالسا، سەن دە وتىرارسىڭ...
— الماتىدان كەلدى دەپ جۇرگەن سۋرەتشى سوندا بارىپ ەسىمە ءتۇستى، — دەدى گريشا ءسال كىدىرىس جاساپ. — اسحانا الدىندا كەشە ونى كورگەنىم دە بار. جىلماڭداعان ءبىر قارا جىگىگ بولاتىن. ءبىراق، ونشا كوپ نازار اۋدارماعام. تەك مەنىڭ ەسىمدە قالعانى — جالپاق مۇرنىنىڭ الدىنا قويىلعان كىشكەنتاي قارا مۇرتى عانا. مۇنىڭ ءوزى دە ۇنامسىزدىعىنان كوزگە تۇسكەن: بويىنا جاراسپاي، قايتا ۇسقىنىن الىپ، جۇزىنە ءبىر ەدىرەڭ مىنەز ءبىتىرىپ تۇرعانداي سەزىلگەن. «وزىڭە نە كەلىسەتىنىن بىلمەي، الدەكىمگە بەتالدى ەلىكتەيسىڭ-اۋ، جىگىتىم» دەپ اجۋالاپ، جانىنان ءوتىپ كەتكەنمىن... مەن جولداستارىمنان ءبولىنىپ، جاتاقحانانىڭ سىرتىنا شىقتىم. ءدال الدىمدا، كوك بويلاپ وسكەن، سىپ-سيدا، ادەمى اق قايىڭنىڭ تۇبىنە الىستاعى ءبىر نۇكتەدەن كوز الماي، كۇلىمسىرەي قاراپ، ناديا وتىر. قارسىداعى ەكىنشى ءبىر بۇتانىڭ تۇبىندە ءوزىم بىلەتىن قارا جىگىت نادياعا جالت-جالت قاراپ قويىپ، تومەن شۇقشيادى. قولىندا كيستىسى، ول ءدال ءقازىر ناديادان باسقا ەشبىر جاندى، ەشبىر تىرشىلىكتى اڭعارار دا، كورەر دە ەمەس. باسقا دۇنيە دەگەنىڭىز ۇمىتىلعان!.. مەن كوگى ايالداي الماي كەتىپ قالدىم...
2
— ءوزى دە ءبىر ەرىنبەيتىن جان ەكەن، — دەدى گريشا شىلىمىن تۇتاتىپ الىپ، اڭگىمەسىنە اسىقپاي قايتا كىرىسىپ. — ول تىڭداعى ءبىزدىڭ تۇرمىستان كوپ سۋرەتتەر جاسادى، سوۆحوزدىڭ اتاقتى دەگەن ادامدارىنىڭ تالايىنا ەڭبەگىن ءسىڭىردى. مەنى دە كوپ اۋرەلەدى. قۇرىلىس ماتەريالى كەلمەي، قولىم الدەقالاي ۋاقىتشا بوساپ قالعان كۇندەرىمدە ءبىر بوساتپاي، كەشكە دەيىن الدىندا سارعايتتى. ەسىڭىزدە بولسىن، سۋرەتشىنىڭ قولىنا تۇسە كورمەڭىز. ءىس ادامىنا بۇدان ازاپ ەشتەڭە جوق-اق شىعار. وزىڭنەن ەرىك كەتەدى. سۋرەتشىنىڭ الدىندا سىلەيىپ، تاپجىلماي وتىرىپ ب ا ق. وتىرا-وتىرا ءىشىن پىسادى، جالىعاسىڭ. مەنىڭ باعىما جۇمىس قىزىپ، اقىرىندا قاشىپ قۇتىلعانداي بولدىم. سوندا دا سوڭىمنان قالمادى... قولىم تيمەگەنىن كورگەن سوڭ دەمالىس كۇندەرىمدى اڭدىدى... ال نادياعا دەگەن ىقىلاس ەرەكشە بولاتىن. ەشقايسىمىزدى ونداي زەرتتەمەگەن بولار. «ناديا وگورود بريگاداسىندا»، «ناديا دەمالىس ساعاتىندا»، «ناديا اعاش اراسىندا» دەگەن سياقتى نەشە ءتۇرلى اتپەن سۋرەتتەر سىزىپ، ونەرىن دە، بوياۋىن دا بايعۇسىن اياماي-اق جۇمساپ باكتى. مۇنىڭ سىرى دا تۇسىنىكتى ەدى. العاشقىدا بۇعان ناديانىڭ جۇمىستى جاقسى ىستەيتىنى سەبەپ بولسا، كەيىن ونىڭ ۇستىنە سۋرەتشىنىڭ قىزعا دەگەن جەكە باسىنىڭ سەزىمى جالعاستى. امالىڭىز بار ما، دۋدارباس قىز وعان دا ۇنادى. جوق، ۇنادى دەۋىم از، تۋراسىن ايتقاندا، مەن سياقتى ول دا عاشىق بولدى... شىنىمدى ايتسام، سۋرەتشى، ارتيست، جازۋشى اعايىنداردىڭ سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدەرى قانداي بولاتىنىن بىلگەن ادام ەمەس ەدىم. ءساليموۆقا قاراپ: بۇلار ءبىر قۇلاسا، كۇيرەي قۇلاي ما دەپ قالدىم. الگى، قايدا، قاشان بولسىن، ىلعي دۋمانداتىپ جۇرەتىن سۋرەتشىمىزدىڭ مىنا قىزىقتى قاراڭىز، ءجۇرىس-تۇرىسى، مىنەز-قۇلقى وزگەرىپ كەتسە نە دەيسىز!.. كەيدە سۋرەت سالىپ وتىرىپ اياق استىنان رەنجىپ قالادى، كەيدە سالعان سۋرەتىنە بايقاماي ارتىق بوياۋ جاعىپ الادى، كەيدە بىردەڭە دەسەڭ، مەڭىرەۋ جانداي جاۋاپ بەرمەي، وزىمەن ءوزى بولىپ، ويعا شومادى... مىنە، ءسىزدىڭ تانىسىڭىز تىڭعا كەلەمىن دەپ وسىنداي كۇيگە ءتۇستى، — ول ماعان كوز قيىعىمەن عانا قاراپ ميىعىنان كۇلدى دە:
— مەن مۇنى ءوز سۋرەتىمدى سالىپ وتىرعانىندا سان رەت بايقاعانىم بار، — دەپ اڭگىمەنىڭ ارجاعىن دەرەۋ قالجىڭسىز بايىپتى قالىپقا كوشىردى.
— ال، سۋرەتشى دوستىم، نەگە كوڭىلسىزسىڭ؟ — دەدىم ءبىر كۇنى مەن وعان.
— ونى ساعان كىم ايتتى؟ — دەپ سۋرەتشىم مويىنداماي قارسى داۋ الا جۇگىردى.
— ونى مىنا جابىرقاۋ قاباعىڭ، مەنىڭ سۋرەتىمە ايعىزدالا جازىلعان بوياۋىڭ ايتتى.
— دۇرىس، — دەدى ول باسىن شۇلعىپ، مەنىمەن تەز كەلىسىپ.
— دۇرىسىڭ بار بولسىن! ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر وتىرعىزىپ، بارىنەن بۇرىن مەنى سورلاتتىڭ عوي...
— مويىما، باۋىرىم! سەن ماعان ۇنايسىڭ. كەرەمەت سۋرەت تۋادى، كورىپ تۇر، — دەدى ول قولىمدى ۋىستاي قىسىپ...
دەگەنمەن، ءوزى ءبىر ەر جىگىت. ماعان وسى وزىنە دەگەن سەنىمى ۇنايدى!.. جارايدى، قالاي سىزسا، ولاي سىزسىن! ءتوزدىم!.. ە، توزگەنىم دە قۇرىسىن، ءوز سۋرەتىمنەن ءوزىم بەزىپ، تەرىس اينالعان كۇندەرىم دە بولدى.
— سەن كىشكەنتاي قويا تۇرشى، ودان دا كوڭىلسىزدىگىڭنىڭ ءمانىن ايت ماعان، — دەدىم مەن وعان.
— الاڭداتپا، الاڭداتپا! قوزعالماي وتىر، — دەدى ول بۇيرىق رايمەن.
— سۋرەت دەگەن سالىنار، سالىنباسا قالار. مەنىڭ جۋان تۇمسىعىمدى كورمەسە، ەشكىمنىڭ ەشتەڭەسى كەتپەس. ءسوزدى قوي دا، اڭگىمەڭدى قوزعا، — دەدىم مەن دە قاسارىپ.
— بۇگىن ءبىتىرۋىم كەرەك. ەرتەڭ سەنى تاعى دا قولعا ءتۇسىرۋ قيىن، — دەدى ول سۋرەتتەن كوز الماي.
— ەرتەڭگى كەشىمدى دە قيايىن. تەك اڭگىمەڭدى ايتشى، — دەدىم مەن وعان.
— اڭگىمە دەيتىن اڭگىمە جوق. اشەيىن كوڭىلسىزبىن.
— نەگە كوڭىلسىزسىڭ؟
— نەگە كوڭىلسىزسىڭ! كوڭىلسىزبىن، سول.
— نەگە؟
— نەگە؟.. عاشىقپىن. تۇسىنىكتى مە؟..
— سولاي ما؟
— سولاي! — دەدى سۋرەتشى كۇرسىنىپ.
— ەھە، مۇڭداس بولدىق، دوستىم! مەن دە ەندەشە وزىڭدەيمىن...
— كىمگە، كىمگە؟ — دەدى ول كوزى جىپىلىقتاپ
— نادياعا، نادياعا! — دەدىم بىرەۋ ەستىپ قالماسىن دەگەندەي سىبىرلاپ.
ونىڭ كيستىسى جەرگە ءتۇسىپ كەتتى.
— مەن دە، مەن دە سوعان! — دەدى داۋسى دىرىلدەپ.
ول دا، مەن دە ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالدىق. ارامىزدا ايتار ءسوز دە قالماعانداي ەدى. ونىڭ سول مينۋتتاردا نە ويلاعانىن ءوزى بىلەدى، ال مەنىڭ كوزىمە بۇل ادام سۇيكىمدى بولا العان جوق... جولىمنىڭ بولماۋى دا، قىزدىڭ ماعان جۇرە جاۋاپ بەرۋى دە — ءبارى دە، ءبارى دە ناق وسى ادامنىڭ قىرسىعىنان تۋعان باقىتسىزدىق بولىپ كورىندى. «ەگەر سەن كيلىكپەسەڭ، مۇمكىن، مەن الداقاشان ۇعىسقان بولار ەدىم! نە وسى ىستەپ جۇرگەنىڭ؟ نەگە بىرەۋدىڭ، جولىنا تۇراسىڭ؟ نەگە مەنىڭ ماحابباتىما ارا تۇسەسىڭ؟.. نەگە؟ نەگە؟..» كۇدىكتى سەزىم قاۋلاپ، كوڭىل الابۇرتقان سايىن «نەگەلەرىم؟» كوبەيىپ كەتتى دە، ءبىر دە بىرەۋىنە اقىلعا قونىمدى جاۋاپ تابا الماي قالدىم... بار تاپقانىم: بۇل ادامعا سۋرەتىمدى سالدىرىپ وتىرۋ — ەڭ بارىپ تۇرعان نامىسسىزدىق بولىپ سەزىلدى دە، ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، جۇرە بەرگىم كەلدى. ءبىراق مەن كەتكەنىم جوق! كەتە المادىم!..
— ول سەنى سۇيە مە؟ — دەدى سۋرەتشى ەسى جاڭا كىرگەن ادامداي ماعان جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ. وي، اتاماڭىز، ونىڭ كوزىنەن سول شاق وتە ءبىر ايانىشتى، جۇرەك تەربەر كۇيىنىشتى كوردىم!.. تاقىلداعان قۇر ءتىلى بولماسا، كۇيرەك ەكەن بايعۇس... قانشاما قايعىرىپ تۇرساڭ دا، ءبىر جولعا سىر بەرمەي كەتۋگە بولار ەدى عوي. ويتە المادى... جاۋاپ بەرمەي سازارىپ تۇرعان ماعان الگى سۇراعىن تاعى قايتالادى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ول سەنى سۇيە مە دەدىم عوي؟
— ونىڭ ساعان قانشا كەرەگى بار؟ — دەدىم مەن سۇستانىپ.
— بىلگىم كەلەدى!..
— بىلگىڭ كەلسە، وزىنەن سۇرا!..
— قىزىق ەكەنسىڭ ءوزىڭ!.. نەمەنەگە ماعان اشۋلاناسىڭ؟ سۇيگەنىم ءۇشىن جازىقتىمىن با؟..
راس-اۋ، سۇيگەنى ءۇشىن جازىقتى ما ول؟ نەگە مەن وعان سونشا تۇكسيەمىن؟ سۇيۋگە مەن قانداي پراۆولى بولسام، ول دا سونداي... نەگە مەن ءوزىمدى عانا ويلايمىن. الگىندە وعان جاۋعان «نەگەلەر» ەندى وزىمە اۋدى. جۋاسىپ سويلەدىم.
— مەن ساعان اشۋلانىپ تۇرعانىم جوق. تەك بۇل جايىن قوزعاي بەرمە دەيمىن! ۇقتىڭ با؟
— جوق، قالاي دەسەڭ دە، مەن سەنەن شىندىقتى ءوز اۋزىڭنان ەستىمەي كوڭىلىم كونشىمەيدى.
وسىدان تەز قۇتىلايىنشى دەپ ويلادىم دا:
— ول مەنى سۇيەدى. ساعان كەرەگى سول ما؟ — دەدىم. ايتارىن ايتسام دا، ارتىنان وزىمنەن ءوزىم قىسىلدىم.
— وسىنىن شىن با؟ — دەدى سۋرەتشى كوزىمە كوزىن قاداپ.
— شىن!
— ولاي بولسا كەشىر!.. مەن باقىتتارىنا بوگەت بولمايىن... كەتتىم...
كورمەيسىز بە، قاتەلەسكەنمىن عوي! كۇيرەك جان مۇنداي بولا ما! ۇلكەن ەكەن عوي جۇرەگى!.. ىشكى دۇنيەسى الاۋلاپ جانىپ تۇرسا دا، ەستەن تانباي، ءوزىمشىل دۇلەي سەزىمدى توبەدەن ۇرىپ، ادامگەرشىلىكتى قورعاپ العان نە دەگەن كەرەمەت ادام!.. ال مەن... ۇيالماي وتىرىك ايتتىم-اۋ!.. سۋرەتشى تاعى دا ماعان ءتىل قاتتى:
— ءبىر عانا تىلەگىم بار. سەن ماعان بۇرىنعىڭشا دەمالىس ۋاقىتىڭدى قي!.. سۋرەتىڭدى اياقتايىن...
ول ورىندىعىن، بوياۋ، كيستىلەرىن جيىپ الىپ، قالاشىقتىڭ وڭتۇستىگىندەگى جاڭا سالىنىپ جاتقان جابىق قىرمانعا قاراي اياڭدادى...
— قىزدىڭ سۇيگەنى راس پا ەدى؟ — دەپ سۇرادىم گريشادان مەن.
— جوق، مەن وعان جالعان ايتتىم. دۇرىسىندا، ونى الداماۋىم كەرەك ەدى. ال مەن ولاي ەتپەدىم... — دەدى گريشا.
3
— ولاي ەتپەدىم! ەتكىم دە كەلمەدى! ول دا، مەن دە ەركەكپىز عوي. ەركەكشە سويلەسەيىن، — دەدىم...
مەن بۇعان دەيىن ءساليموۆتى ويلاپ، سول بىردەڭەنى ءبۇلدىردى-اۋ، ونىسى قانداي اعاتتىق، ەكەن دەگەندى ەسكە الىپ تىقىرشىپ وتىرسام، ەندى مىنا سوزىنەن كەيىن گريشامنان شي شىقپاسا نە قىلسىن، دەگەن ءشۇباعا قالدىم. ويتكەنى «ەركەكشە سويلەسۋدىڭ» ءمانى ماعان ۇعىلمادى. ۇعىلسا دا، جاقسى ماعىنادا ۇعىلمادى. نەسىن جاسىرام، جىگىتىم، شولاق ويلاپ قالدى-اۋ دەپ جورامالدادىم.
— بۇدان كەيىن مەنىڭ ەكى كۇن بويى قولىم تيمەدى، — دەدى گريشا، — سوۆحوزدىڭ اسحاناسىن اياقتاۋ كەرەك بولدى دا، كۇنى-تۇنى قۇرىلىس باسىنان اتتاپ شىقپادىق... ءار جۇمىستىڭ وزىندىك قىزىعى بولاتىنىن بىلەسىز. ءۇي سالۋدىڭ دا سونداي ءبىر قىزىقتارى بولادى. اسىرەسە، ىرگەسى كوتەرىلىپ، بولمە-بولمەگە ءبولىنىپ، كۇننەن-كۇنگە بيىكتەپ كەلە جاتقانىن كورگەندە، قۇرىلىسشى قۋانباي تۇرا المايدى. ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دە، ءوز جۇمىسىنا دەگەن ىقىلاسى دا ارتا تۇسەدى، ءوز ونەرىنە دەگەن سىنى دا، تاعىلار ءمىنى دە كۇشەيە باستايدى. كەيدە مەن ءوز ونەرىمدى سۋرەتشىلىككە ۇقساتامىن. سۋرەتشى ءبىر نارسەنى كوركەمدەپ جاساپ شىعۋ ءۇشىن سۋرەتتىڭ بارلىق كورىنىسىمەن قاتار، كولەمىن دە، بوياۋىن دا — ءبارىن دە ويلاپ، ەسەپكە الادى. بۇل ءۇشىن بويدا بار بارلىق ونەرىن جۇمسايدى. ءۇيشى دە سول سياقتى، ەگەر ءبىر كىرپىش ورنىن تاپپاسا ياكي ءسال قيسىقتاۋ قويىلىپ كەتسە، بۇكىل ءۇيدىڭ ءسانىن بۇزادى. ەڭ اياعى دۇرىستاپ سىرلانباسا دا، سىلانباسا دا ادەمىلىك قاشادى. سىرت كورىنىسى ءساندى، ءىشى تۇرۋعا جايلى، جىلى، جارىق، ساۋلەتتى ءۇي دۇنيەگە وپ-وڭاي كەلمەيدى. وعان ماڭدايدىڭ تەرى عانا ەمەس، اقىل مەن ويدىڭ دا ەڭبەگى سىڭەدى. سوندىقتان دا قۇرىلىسشى كەلەشەك ءۇيدىڭ كورىنىسىن ءبىرىنشى كىرپىشتى قولىنا الماي تۇرىپ ويلايدى. سودان باستاپ ونىڭ باسىندا سول بولاشاق ءۇيدىڭ تۇلعاسى، ءساليموۆشا ايتساق — بەينەسى جۇرەدى.
سول بەينەنى ىزدەۋدىڭ جولىندا ءجۇرىپ، كەيدە سەگىز ساعاتقا سىيا بەرمەيسىڭ. ەرتەڭگە قالدىرۋعا بولمايتىن، تاپ بۇگىن اياقتاپ تاستاۋدى تىلەپ تۇراتىن قاۋىرت جۇمىستار قۇرىلىستا كوپ كەزدەسەدى. جانە بىزدىكى قانداي قۇرىلىس دەسەڭىزشى! ماڭىندا باسقا پانا جوق، جاپان دالادا ءارى جاڭا ورناپ جاتسا، ءارى ونداعان، جۇزدەگەن ادامدار ءبىتۋىن تەلمىرە كۇتىپ وتىرسا — ءۇي سالۋعا اسىقپاي كور... ولار سەنەن ءبىر مينۋت كوز الا ما ەكەن؟ سەنىمەن ۇشىراسقان سايىن كوزىندە: «قاشان بىتىرەسىزدەر؟» دەگەن سۇراق تۇراتىنىن سەزىنبەسكە بولا ما!.. مۇنى ويلاعاندا سەگىز ساعاتتى ايتاسىز، مۇمكىن بولسا، بارلىق ساعاتىڭدى قيۋدان دا تارتىنباس ەدىڭ...
مىنە، وسى جاعدايمەن ءجۇرىپ سوڭعى كۇندەرى سۋرەتشىگە ۋاقىتىمدى بولە المادىم. ءتۇنىمدى ول قالامادى، كۇندىزىمدى مەن بەرمەدىم. ماعان قارايلاپ بىرەر كۇن ءجۇردى دە، بولماعان سوڭ، ول باسقالارمەن، ونىڭ ىشىندە تاعى دا ناديامەن شۇعىلداندى. ناديا وگورودتان قايتىسىمەن ەكەۋى اق قايىڭ اراسىنا كەتەدى. جاڭا ءبىتىپ كەلە جاتقان بيىك ءۇيدىڭ توبەسىندە جۇرگەن مەنىڭ كوزىمە كوكتيەككە قونا باستاعان كۇن ساۋلەسى استىندا، شاشىراي تاراعان شاپاقتان قىزىل تۇسكە بويالعان شالعىن اراسىندا بىر-بىرىنە قاراما-قارسى وتىرعان سولار تۇسەدى. نەندەي سىرلار شەرتىلىپ وتىر؟ نەندەي سۋرەتتەر تۋىپ جاتىر؟ ماعان جۇمباق. قىزىعامىن، قىزعانامىن... جىلجىپ وتىرىپ دەمالىس كۇن دە جەتتى. سۋرەتشىنى بولمەمە شاقىرىپ الدىم.
— قانە، وتىر، مەن ساعان جارتىلىق قويامىن، — دەدىم وعان.
— نەمەنەنىڭ قۇرمەتىنە؟ — دەدى ول كۇلىمسىرەپ.
— سەنىڭ تابىستى بولۋىن ءۇشىن...
— مۇنىڭ سەبەپ ەمەس، — دەدى، قولىنا العان ستاكاندى قايتادان جەرگە قويىپ.
— انادا مەن ساعان وتىرىك ايتتىم. كەشىرىم سۇرايمىن. سول ءۇشىن كوتەرەمىز... سەندەردىڭ باقىتتارىن ءۇشىن كوتەرەمىز؟
— نە ءۇشىن دەيسىڭ؟ سەندەرىڭ كىم؟
— ناديا ءۇشىن!.. سەن ءۇشىن!.. ول مەنى سۇيمەيدى... مەن ساعان وتىرىك ايتقانمىن... ايتىپ قويعان سوڭ ارتىنان باسقاشا دەي المادىم. راس بۇلدىرگەن ەكەنمىن، ءبىتتى. مۇندايدا جارتىلىقتى قىلداي قاق ءبولىپ ءىشىپ، ەركەكشە سويلەسىپ بارىپ، ەركەكشە كەشىرىم سۇراۋ كەرەك بولدى. — گريشا مەنىڭ بەتىمە قارادى. — ءسىز ءتاۋىر ىشەسىز بە؟ مەنىڭ مۇنىما جاقسى ىشەتىندەر جاقسى تۇسىنەدى... ءسىز ويلاپ قالماڭىز مىناۋ ءبىر ماسكۇنەم ەكەن دەپ... سوڭىنا ءتۇسىپ اراق ىشكەن جان ەمەسپىن. ال كەرەكتى جەردە جالىندىرمايمىن... بالدەنبەي كوتەرەمىن... ءساليموۆ تا سولاي ەكەن، قاعىپ جىبەردى دە:
— بەكەر ايتاسىڭ، ول قىز سەنى سۇيەدى، — دەدى.
— جوق، شىنىم!
— ايتىپ وتىرمىن عوي مەن ساعان بەكەر دەپ! ول سەنى ەمەس، مىنا مەنى سۇيمەيدى!
— جوق، مەنى سۇيمەيدى.
— ولاي بولسا، قىز جانىن تۇسىنبەپسىڭ، — دەدى سۋرەتشى ماعان سۋىق جىميا قادالىپ، — تىڭدا مەنى. وعان ءوز جۇرەگىمنىڭ قالاۋىن بىلدىرگەلى قاشان!.. سودان بەرى ءجوندى جاۋاپ الا الدىم با ەكەن!.. جىرداي تولعاعان جان سىرىمدى كۇلىمسىرەي تىڭدايدى دا، الدەنەندەي ازىلدەر ايتىپ، ادەيى ەلەۋسىز قالدىرادى. تاعى قايتالاسام تەنتەك، ەركە بالا مىنەزگە باسادى دا، ىرعىپ قايىڭنىڭ باسىنا شىعادى. مەن سوڭىنان جوعارى ورمەلەي باستاسام، جەرگە تيىنداي قارعىپ ءتۇسىپ، دەمدە جوق بولادى. سودان كەيىن «اۋ-ۋ»، «اۋ-ۋ» دەپ الدەقايدان دىبىس بەرىگى، ىزدەتىپ اۋرەلەيدى. ءبۇيتىپ جۇرگەندە قالاي شىڭداپ سويلەسە الارسىڭ!.. پالە قىز!.. مۇنىڭ ءبارىن ول مەنى سۇيمەگەندىكتەن جانە رەنجىتىپ المايىن دەپ بالا مىنەزدى ادەيى قولدان جاسايتىندىعىنا كەشە عانا ءبىرجولا كوزىم جەتتى. مەن وعان سەن تۋرالى ايتتىم! ەشتەڭە جاسىرمادىم. العاشقىدا مۇنى دا ويناقى مىنەزبەن قالاي بولسا، سولاي تىڭداعانسىپ وتىردى دا، «ول سەنى سونداي سۇيەدى!» دەگەنىمدە ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزارىپ قويا بەردى. — سۋرەتشى وسىنى ايتتى دا، جارتىلىقتىڭ تۇبىندە قالعان اراقتى ءوز قولىمەن ەكى ستاكانعا جارىپ قۇيدى.
— سەنىڭ ماحابباتىن ءۇشىن! — ءىشىپ بولىپ ورنىنان تۇردى. — اڭگىمە ءبىتتى. نۇكتە قويىلدى. بەرى ءجۇر. سۋرەتىڭدى اياقتايىن...
— وسىدان كەيىن ول بىرنەشە كۇن كوزگە تۇسپەي قويدى. قايدا ءجۇر؟ نە ىستەپ ءجۇر؟ بىلمەدىم. ءبىر كۇنى ءوزى كەلدى.
— مەن ەندى قايتامىن، — دەدى ول، — كوپ ويلانىپ، كوپ تولعانىپ ءبىر سۋرەت جاسادىم. سەندەرگە ارناپ جاسادىم. جامان با، جاقسى ما، ونى بىلمەيمىن... تەك ءبىر كەزدە وسىناۋ دالادا العاشقى رەت قىز ءسۇيىپ، ماحابباتى جانباي جانى اۋىرعان جاس سۋرەتشى بەيباقتان دەپ قابىلدا... نادياعا بەر... تەك ءقازىر ەمەس... كەيىن، ۇيلەنگەن سوڭ... وعان دەيىن وزىڭدە بولسىن...
گريشا اڭگىمەسىن اياقتاپ، ءسال ءۇنسىز وتىردى دا، ون جاعىنا موينىن بۇردى.
— مىنە، بۇل سۋرەتتىڭ وسىنداي تاريحى بار... ەندى جاقسىلاپ قاراۋىڭىزعا بولادى.
— ەكەۋمىز دە سۋرەتكە ۇڭىلدىك.
— ادامنىڭ سەزىمىمەن ويناۋعا بولمايدى عوي. ول شىنىمەن-اق سۇيگەن ەدى... سول سۇيىسپەنشىلىك وسى ءبىر تاماشا سۋرەتتى تۋدىردى. بايقايسىز با، ونىڭ وي-ارمانى، سەزىنگەن ءومىرى، سول ءومىردىڭ بۇگىن مەن ەرتەڭى، دوستارىنىڭ تىرشىلىگى، الداعى بولاشاعى — ءبارى دە وسى ءبىر عانا سۋرەتتە بەينەلەنگەن...
مىنا سوزدەن كەيىن مەن سۋرەتكە بارلىق ىنتامدى سالا قارادىم. ءبىراق، قانشاما قادالسام دا سۋرەت ءدال گريشا ايتقانداي اسەر قالدىرمادى. — قاراپايىم عانا ەڭبەك سياقتى. الدىما شاعىن عانا قىزىل ءۇي. ءۇيدىڭ جان-جاعى جازىق دالا، ارىرەكتە ۇلكەن ۇيلەردىڭ سىرت تۇلعاسى كورىنەدى. بۇلار بىرىنە-بىرى جالعاسا، الىسقا كەتىپ جاتقانداي اسەر قالدىرادى. سۋرەتتىڭ بۇل تۇسىن اۆتور باسقا ءبىر بوياۋلارمەن ادەيى ءبولىپ، وزگەشە ناقىشپەن كورسەتكەن. بۇلارمەن تۇستاسىپ ءبىر بۇيىردە باستارى سارعىش تارتقان ەگىن جايقالادى. ەگىننىڭ سىرتى قالىن توعاي. مۇنىڭ ءبارى ايتۋعا دارداي بولعانىمەن، سۋرەتتە ازعانتاي عانا ورىن العان. نەگىزگى ويدىڭ ءبارى دە — العاشقى قىزىق ءۇيدىڭ الدىندا ەكەنى ۇعىلادى. وسى ارادا، الاقانىن ماڭدايىنا توسەپ، الگى الىستاعى ۇيلەرگە قاران ناديا تۇر. ول كۇلىمسىرەيدى. ونىڭ تۇرىسى، بەت ءپىشىنى ومىردەگىدەن وزگەشەرەك الىنعان. كوپ قادالساڭىز، ناديا ەكەندىگى ۇمىتىلىپ، باسقا ءبىر الىپ قىزدى ەلەستەتكەندەي بولاسىز. بەت پىشىنىندە، دەنە بىتىمىندە سارقىلماس قايراتتىڭ اسقان جايدارىلىقتىڭ، سۇيكىمدىلىكتىڭ، ۇلكەن سەنىمنىڭ بەلگىسى بەرىلگەن... سول ءارى سوم دەنەلى، ءارى سۇلۋ ءمۇسىندى، ءارى ايەلگە ءتان نازىكتىكتى، سۇيكىمدىلىكتى تال بويىنا جيعان دالا قىزى ءتۇۋ الىستا، كوز ۇشىندا الدەنەنى كورىپ تۇرعانداي بارلىق ىنتاسىمەن قىزىعا قاراپ قالعان. ال، بۇل قاراسى تەك الىستان تەلمىرىپ قانا ءتاتتى ارمان جۇتىپ تۇرعان دارمەنسىز قاراس ەمەس، سول الىسقا، سول الىستاعى دۇنيەگە قوجا دا ءوزى ەكەندىگىن ادەيى سەزدىرەيىن دەگەندەي جۇزىنە ەركەلىكتى، ەركىندىكتى اڭداتادى...
— ءيا، ۇنادى ما سىزگە؟ — دەدى گريشا ماعان، مەنىڭ بوگەلگەنىمدى كاردى دە ارتىنان ءوزى تۇسىندىرە باستادى. — مىناۋ، تانىعان بولارسىز، وسى ءوزىڭىز وتىرعان ءۇي. ەسىڭىزدە بولسىن، سۋرەتشىنىڭ تاپقىرلىعى وسى ءۇيدى الۋىندا جاتىر... ويتكەنى بۇل سوۆحوزدارى ەڭ قاسيەتتى ءۇي. ءوز پاتەرى بولعان سوڭ ماقتادى دەپ ويلاپ قالماڭىز. باسقا سىرى بار. ونى ءقازىر ايتامىن. اۋەلى مىنا سۋرەتتى اڭگىمەلەپ الايىن. ءبىزدىڭ ناديا وسى ءوزىنىڭ كىشكەنتاي ۇيىنەن دالامىزداعى ەرتەڭگى ۇلكەن ۇيلەرىمىزدى، ءبىزدىڭ ۇلكەن ءومىردى كورىپ قۋانادى. ءوزىنىڭ مىناۋ ءۇيى سول دالاداعى ءومىردىڭ باسى دەپ قۋانادى. كوردىڭىز بە، ماحاببات قانات بىتىرگەن ونەر يەسى جالعىز بىزگە ەمەس، ۇرپاقتان ۇرپاققا كەتەتىن ەسكەرتكىش قالدىردى... مۇنىڭ شىن ءمانىسىن ءبىز وتىرعان كىشكەنتاي قىزىل ءۇيدىڭ سىرىنا قانساڭىز ۇعاسىز. بۇل — سوۆحوز وسى اراعا كەپ ورناعاندا، قۇلازىپ جاتقان تۇل دالادا تۇڭعىش سالىنعان ءبىرىنشى ءۇي. تىڭدا تۇڭعىش تىرشىلىك وسىدان باستالعاندىقتان دا، ءبىز مۇنى قاسيەتتى ءۇي دەيمىز.
مەن گريشانىڭ اڭگىمەسىنە دە، سۋرەتتىڭ سىرىنا دا ەندى قاندىم.
جىلدار وتەدى. سوۆحوز ۇلكەن قالا بولادى. العاشقى سالىنعان كىشكەنتاي قىزىل ءۇي كوشەدە كوك تىرەپ وسكەن بايتەرەكتىڭ ءارى تاساسىندا، ءارى الىسقا ۇزاپ كەتكەن اسەم قالانىڭ قاعا بەرىس شەتىندە قالادى. ال، ءبىراق، دالاعا ورناعان سول قالانىڭ تاريحىن زەرتتەگەندە، دالادا العاش پايدا بولعان وسى كىشكەنتاي ۇيگە، وندا مەكەندەگەن العاشقى تۇرعىنعا ءبىر سوقپاي ەشكىم وتە المايدى. دالا تاريحى وسى ۇيدەن باستالادى. دالاداعى العاشقى تىرشىلىك تە، العاشقى سۇيىسپەنشىلىك تە، العاشقى جاس سەميا دا وسى ۇيدە تۋدى. ەندەشە بۇل ءۇي دە، بۇل ءۇيدى قالاۋشى دا، سالۋشى دا، بۇل ءۇيدى مەكەندەۋشى دە ەشۋاقىتتا، ەشقاشان ۇمىتىلمايدى!..
دەكابر، 1954.
You Might Also Like
