ۇشقىن
رومان
قابدول كوپجانۇلىنا
بۇل وڭىردە تامىز تۋىسىمەن كوپ ۇزاماي قۇز بەلگىسى كورىنە باستايدى: بيدايىق ءدانىن توگەدى، جۋسان بۇرىنەن ايىرىلادى، بۇيىرعىننىڭ دا بوياۋى وڭادى — الابوتا ءتارىزدى انتەك سارعىش تارتىپ، الاسارا بەرەدى. ماۋسىم مەن شىلدە بويى كۇن كۇيدىرىپ، جەل جۇلقىلاپ ابدەن اجارىن العان قۇلا جوندار مەن قۇبا بەلدەر تامىزدا ءۇنسىز بۇك ءتۇسىپ، بەي-جاي، دەل-سال سۇلاپ جاتادى. جاز بويى جادىراپ، جامىراپ جاتقان ادامقارالار جاڭا قونىسقا جىلجىپ قونعان سوڭ، كوپ قوڭىرلىقتار مەن كەڭ قوقتىلار دا قاڭىراپ بوس قالىپ، قۇلازي باستايدى.
بوكتەرلەر مەن بەتكەيلەردە شاشىراي سەلدىرەگەن سيدا قياقتار، ءار جەردەن ءبىر ۇرپيگەن شۇلعىما شيتۇپتەر تاڭ الدىندا وقىس ىزعىپ-ىزعىپ وتەتىن اتىراۋ جەلىنە سىزعىرا قالتىراپ، توڭىرەككە اقىرىن ىڭىرسىعان مۇڭدى ساز تاراتادى. ءبىر ءتۇرلى ءبىر سىرلى سىبىر، قۇپيا ناز سەكىلدى. سوندا كۇللى دالا كەۋدەسى ءبىر كوتەرىلىپ باسىلىپ، بەيسەۋەت جۇرگىنشىگە اتىراپتىڭ مەزگىلسىز تۇسكەن كۇزىن سەزدىرگىسى كەلگەندەي شەرلەنە كۇرسىنىپ قالادى.
كۇن شىعار الدىندا سەلەۋ باسىنان شىق مولدىرەپ، ميزان ۇشادى. بۇل ءبىر سۇلۋ سۋرەت: بۋسانعان جەر بەتى التىن جالاتقانداي ىلعي عانا جىپ-جىڭىشكە زەر شاشاقتارعا — وز-وزىنەن جىلتىلداپ، جالت-جۇلت ەتىپ جوڭكىلە قالقىعان جىبەك جىپتەرگە تولىپ كەتەدى.
اسپان مەن جەردىڭ استاسقان تۇسىنداعى قىزعىلت شاپاق ەندى بىردە كۇپ-كۇرەڭ جالىنعا اينالادى دا، كۇن ورتتەن شىعادى. كۇن قاشان دا كۇن؛ جىلۋى ازايماعان، ءتۇس كەزىندە ءتىپتى قىزۋلى: تاس توبەگە كەپ ادەيى تۇرىپ العانداي، دىمقىل توپىراقتى شاعىرماق نۇرمەن جۋادى دا شايادى، شايادى دا جۋادى.
سوندا توڭىرەك تۇگەل تىتىرەنە جەلپىنىپ، ەرتە تۇسكەن كۇزدى شىقپەن قوسا سىلكىپ-سىلكىپ جىبەرەدى دە، كوكجيەك الدەبىر كوكشىل تولقىنمەن زاۋلاپ، كوزبە-كوز جاقىنداپ كەلە جاتادى. الگىدە قانا جەرگە تونگەن دىمقوس اسپان اپ-ساتتە تۇنىق كول بەتىندەي دوڭگەلەنە مولدىرەپ، الىستاپ بارادى.
جاز، شىبىنسىز جاز ءدال وسى ارادان باستالادى.
* * *
بۇگىن دە سولاي ەدى. قۋقىل رەندى كەڭ دالا تاڭ اعارىپ اتقاندا ءسال مۇنارتىپ، سۇلىق جاتقان. كۇن قىزا الدامشى اجار تاۋىپ، كەنەت قۇبىلا قالدى. ويناقى ساعىم اسپاننان جەرگە توگىلىپ كەتكەن تاسقىندى تەڭىز ءتارىزدى، دالا قيىرىن كوكبۇيرا تولقىنمەن كومىپ-كومىپ جىبەردى. كوز جەتەر جەردە قوزعالمايتىن بۇدىر جوق، ءبارى تۇلەپ، باياۋ سىلكىنگەندەي. دالانى قاق ايىرا كوسىلگەن ايداۋ جول ارقانداي شۇبالىپ، اناۋ ءبىر الدا كولبەگەن قۇبا جونعا اسىلىپ قالىپتى. جولدى دا ساعىم قوزعاپ، الىس شالعايى بۇلىڭ-بۇلىڭ ەتەدى.
دالا كۇنى شوقتاي شىمىر، شاڭقيىپ تاس توبەدە تۇر. اندا-ساندا ۇيىتقىپ وتكەن اڭىزاق جەل اپتاپ، ىستىق.
جەڭىل گازيكتىڭ توبەسى اشىق، الدىڭعى اينەگىن جالت-جۇلت ويناتىپ زىرلاپ كەلەدى. سوڭىندا بۇرقىلداعان قويۋ شاڭ بۋداي شالقىپ، جول ەزۋىندە ەلبەڭدەگەن بۇيىرعىن مەن جۋسانعا، كودە مەن كوكپەككە ءسىڭىپ ارەڭ ايىعادى.
رۋل ۇستاعان كوك كومبينەزوندى كىسىنىڭ جانىندا شاشىن شالقاسىنان قايىرعان بالا جىگىت وتىر. جىگىتتىڭ تولىقشا، اقسارى ءجۇزى بالعىن بولعانمەن، ۇلكەن قارا كوزىندە بويىنا شاق ەمەس بايسالدىلىق بار. وسى ءوڭىردىڭ قوجاسى ءبىر ءوزى سياقتى، كىرپىگىن باياۋ قاعىپ، توڭىرەككە ماڭعازدانا ور قارايدى.
ءبىر كەزدە ول رۋلدەگى كىسىگە بۇرىلىپ، جۇلىپ العانداي:
— ناۋكە، قالاي ويلايسىز: كۇن ۇزاق پا، قۇز ۇزاق پا؟ — دەپ قالدى.
اناۋ دا جالت قاراعان: باعانادان ءۇنسىز تۇنجىراپ كەلە جاتقان سەرىگىنىڭ ءجۇزى شۇعىل وزگەرىپ، الدەقالاي كۇلىمدەي قالىپتى. دەگەنمەن ناۋشا مۇنىڭ "ناۋكە" دەپ وتىرعانى ءوزى ەكەنىن تۇسىنگەنى بولماسا، الگى ساۋالىنان ەشتەڭە ۇققان جوق:
— نە دەيسىڭ؟!
— جوق، جوق... كۇن كەڭ بە، جاز كەڭ بە؟
ناۋشا از ويلانىپ، باس شايقادى:
— بىلمەيمىن، شىراق. تۇسىنبەدىم.
— مەنىڭشە بىلاي: بۇگىنگى ءبىر كۇننىڭ جارتىسى كۇز، جارىمى جاز. جىلدىڭ ەكى مەزگىلىن قاتار سىيعىزعان كۇن كەڭ.
ناۋشا ەنجار عانا:
— ە-ە... سول ما ەدى، — دەدى دە قويدى.
ەكەۋى ءبىراز ءۇنسىز وتىرعاننان كەيىن ناۋشا دا ەزۋىن كەرە سەرپىلىپ، سەرىگىن قالجىڭداي:
تايمان شىراعىم، وقىعاننىڭ ءتىلى قيىن با، الدە وقىماعاننىڭ ۇعىمى تومەن بە، ول اراسىن ءوزىڭ ءبىل. ال، جاڭاعى ايتقانىڭ — جاڭىلتپاش، — دەپ ءبىر توقتادى. سودان سوڭ تايماننان جاۋاپ كۇتكەن دەي، وعان كوزىنىڭ قيىعىمەن قايتا-قايتا قاراپ، ءبىراز ءۇنسىز وتىردى. اناۋ بۇعان جۋىق ماڭدا جاۋاپ قاتا قويار ەمەس، تاعى دا وزىمەن ءوزى بوپ، جاڭا عانا كوزىندە تۇتانعان سەزىم ۇشقىندارىن سىپىرىپ تاستاپ، و باستاعى ويلى، تۇنجىراڭقى كۇيىنە قايتا ءتۇسىپتى.
ناۋشا سەرىگىنە ءبىر رەت كوزىنىڭ قاراشىعىمەن ەمەس، اعىمەن قاراعانداي بولدى. ىلە-شالا بۇل دا وزىنە-وزى ايتقانداي، باس جوق، اياق جوق، قاتقىلداۋ تۇردە بىلاي دەدى:
— نە دەسەڭ و دە! كەيبىر دەپلومدى ءدۇبارالاردان ءوزىمىزدىڭ ءقارادۇرسىن كوكتۇقىلدار ارتىق.
تايمان ۇيقىدان شوشىپ ويانعانداي، جۇزىندەگى وي ءىزىن شۇعىل سەرپىپ، ناۋشاعا جىلتىراي قارادى:
— اپىرماي، ءسىز تۇيرەپ وتىرسىز-اۋ... قالاي دەيسىز؟
ناۋشا رۋلگە ەڭكەيە قارقىلدادى:
— حا-حا-حا!.. شوشىماي-اق قوي، ءاشيىن ءبىر وي عوي.
— جوق، قالاي دەيسىز؟
— وسىندا ونبەرسەتەت بىتىرگەندەر دە، ەنستەتۋت تاۋىسقاندار دا كوپ. ارالارىندا كاندەداتتار دا بار. بىلاي قاراساڭ ءبارى بىلگىش، قىم-قيعاش قيسىن سوعادى. نە كەرەك، سولاردىڭ كوبى ءجاي پىسىق. ءتالتۇرىش. مىسالى، سەنىڭ كوكەڭ — ءبىزدىڭ داۋرەن اعاي بار ما، سولارىڭنىڭ كەز كەلگەنىن ون وراپ وتەدى.
ارينە، ناۋشا ءبىراز قىڭىرلاۋ، قياستاۋ سويلەپ وتىر. ءبىراق تايمان قارسىلاسقان جوق:
— مۇمكىن بولار، بايىرعى مۇنايشىلار كوپتى كورگەن ادامدار عوي.
— جوق-اۋ، نارەگەي نەدەن بولادى، ءدۇبارا قايدان تۋادى؟ سونى بىلگىم كەلەدى مەنىڭ...
تايمان قاباعىن شارت ءتۇيىپ اپ، ويلانىپ قالدى.
وسى كەزدە ناۋشا مۇنى سەلك ەتكىزىپ:
— ءوي! — دەپ، كوزىن العا تىگە، ەلەڭ-ەلەڭ ەتتى: — قاپ، مىنا جىندى قايدان شىعا قالىپ ەدى؟
دالا كەزبەسى تەنتەك قۇيىن ءشوپ باسىنان شاڭ تۇرعىزىپ، قاي-قايداعى كوڭ-قوقىردى، ەسكى-قۇسقىنى اسپانداتا ۇشىرىپ، شۇيلىگە ويناقتاپ، جول ەزۋىنە جاقىنداپ قالعان ەكەن. تۋرا كەزىگىپ، كيلىگە قالسا، بۇلاردى قوسا ۇشىرىن اكەتەردەي دوڭگەلەنە بۋلىعادى؛ تاڭ اتقالى جولاۋشىسىن جالىقتىرا، ءبىر بەلىنەن اسساڭ ەكىنشى بەلىن سۇلاتا تاستاپ، جولىن يرەلەڭدەتە بەرگەن وسىناۋ شەتسىز، شەكسىز ساردالانىڭ اياق استىنان بۇرقىراي قالعان اشۋ-ىزاسىنداي ىشقىنا شيرىعىپ كەلەدى.
— تەز ءوتىپ كەتەلىك!
— ناۋكە، ول ءوتىپ كەتسىن، ءبىز شەگىنەيىك.
— قوي، الدىمىزدى قۇيىنعا كەستىرىپ...
— وندا بۇرىلىپ كەتەلىك.
— ويباي، بۇل قۋ قاشساڭ قۋا جونەلەدى.
تايمان ساقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— كۇلكىسى جوق، شىن ايتام.
تايمان سەرىگىنە تاڭدانا قارادى: راس شىنى سياقتى. قۇيىنعا ەرەگەسكەندەي قۇلشىنا ءتۇسىپ:
— ال كەتتىم، توقسانعا باستىم، — دەپ، گازيكتى ارىنداتا، كوزىن الدىنان اۋدارماي، جول بۇرالاڭىندا رۋلمەن بىرگە اينالىپ، بۇلتىڭ-بۇلتىڭ ەتتى. تىعىز، شىمىر دەنەلى قارا جىگىتتىڭ ءدال وسى وتىرىسى ادامنان گورى اڭعا تۇسەتىن قۇسقا كوبىرەك ۇقسايدى. قۇيىن مەن جولعا كەزەك جىلتىلداعان كىشكەنە شەگىر كوزى، ۇشى ەرنىنە تيە جازداعان ۇزىنشا وراق مۇرنى تايمانعا تۇلكى كورگەن قارشىعانى ەلەستەتتى. كۇنقاعارى جاپىرىلعان ەسكى كەپكاسىنىڭ استىنان تەر سورعالاپ، اتجاقتى، اشاڭ بەتىن قيىس سىزىپ بارادى؛ ونى ەلەپ وتىرعان ناۋشا جوق:
— قاپ، ءا... ءوي، ءاپ! — دەپ، گۋلەپ كەلىپ قالعان قۇيىن تۇسىنان گازيگىن زىرعىتىپ وتكىزدى. ماشينا ەمەس، ءوزى ىرعىپ شىققانداي ماساتتانىپ، ارتىنا جالت قارادى: — ءتىفا، ءتىفا!..
قۇيىن بۇلاردىڭ تۋ سىرتىڭدا جول كەستى دە، قۇمنان كوستەر جاققانداي كوككە لاۋلاپ قالا بەردى.
— قۇيىندا شايتان بولادى، — دەدى ناۋشا.
— ا؟
— جاڭا ءجۇرىسىن كورمەدىڭ بە؟ ادامشا ويناقتايدى...
تايمان ەرىكسىز جىميدى:
— ءا، سولاي دەڭىز، باسە، قۇيىن مىنەزدى ادامدار بولاتىنى
راس.
— جو-و-وق، شايتانشا... — دەي بەرىپ، ناۋشا دا ودان ءارى دالەل تاپپاي، ۇستارا تيمەگەن جۇقا ەرنىنىڭ ۇستىندەگى مۇرت ءتارىزدى قاراقوڭىر قويۋ تۇگىن ىدىراتا ەزۋ تارتتى: — ءجا، قويدىق.
"قويعانى قويعان... — دەپ ويلادى تايمان، — ءبىراق الگىسى شىن با؟ شىن بولسا، بۇل كەزدەيسوق قىلىق ەمەس، تابيعي مىنەز. سۇيەككە سىڭگەن مىنەز! ەندەشە بۇل — ءدىندار، قۇدايى بار ادام. تاقۋا! ال تاقۋا كىسىنىڭ پيعىلى تازا بولادى. ادامنىڭ الا ءجىبىن اتتامايدى.
سىرتى جەڭىلتەكتەۋ كورىنگەنمەن ىشتەي جوندەم كىسى بولدى-اۋ بۇل سوندا..."
* * *
بۇلار جونعا تاقاپ كەلە بەرگەن.
— انە، — دەدى ناۋشا الدىن يەگىمەن نۇسقاپ، — اناۋ كورىنگەن — داۋرەن اعاي قاققان قازىق.
تايمان جون ۇستىندە جولدان جىراق قىلتيىپ كورىنگەن كىشكەنە سىرىقشاعا قارادى:
مىناۋ قازىق پا ەدى؟
الگى ازىردە وسى ءبىر كىشكەنە سىرىق ساعىمعا شومىلىپ، كەيدە اسپاندى تىرەپ تۇرعان ۇزىن باعان ءتارىزدى، كەيدە سۋ ۇستىنە سالىنعان بيىك مۇنارا ءتارىزدى، ەندى بىردە تولقىنمەن الىسقان تۇيەلى ادامعا ۇقساپ، قىرىق قۇبىلىپ، ەرتەگىدەي عاجاپ، سۇلۋ كورىنگەن. قۇباجوننىڭ باۋرايى بۇيرا تولقىندى شالقار كولدە توبەسى شاعىن ارال سياقتى ەدى. ەندى مىنە، ساعىمسىز جون قوڭىرايا بەرىپ، قازىعىن قىلتيتا، سۇلىق قالىپتى.
— ءقازىر قازىق تۇسىنا ءسال كىدىرەلىك، مەن شاپشاڭ بارىپ، كورىپ كەلەيىن، — دەدى ناۋشا الدەنەگە كوڭىلدەنە، ءجىتى سويلەپ.
جاسى وتىزدان اسقانمەن ءوزىن بالاداي جەڭىل، جيناقى ۇستايتىن قاعىلەز جىگىت. تايمان بۇگىن مۇنىمەن بىرگە جولعا شىققاننان بەرى كوبىنە سۇيسىنۋمەن كەلەدى: اشىق مىنەزدى، ءازىلقوي ادال ادام دەپ ۇعادى. ءوزىنىڭ بىلمەيتىن ماماندىعى جوق سەكىلدى، سوعان ريزا بوپ:
— ناۋكە، وسى ءسىز شوفەر بولماساڭىز دا... — دەي بەرىپ اناۋ ءسوزىن اياقتاتپاستان ءىلىپ اكەتتى:
— نەگە ءشوپىر ەمەسپىن، قولىمدى كورمەيمىسىڭ؟
— ونىڭ نەسى بار؟
— ءشوپىر ادامنىڭ قولى ۇزىن بولادى.
تايمان كۇلدى.
— كۇلكىسى جوق، ءشوپىرمىن. ءشوپىر بولعاندا قانداي ءشوپىرمىن دەسەيشى، ءتورت جىل سوعىستا گەنەرالدىڭ ماشيناسىن ايداعان ءشوپىرمىن.
— جوق، قازىرگىسىن ايتام.
— ا-ا... — دەپ، ناۋشا دا اقسيا قالدى، — راس، ءقازىر پومبورەلشىكپىن1. ءبىراق داۋرەن اعايعا ءشوپىر الدىرتپادىم.
ول كىسى دە وسى ماشينانى ءوزى جۇرگىزەتىن بولىپتى عوي.
— مەن ۇيرەتكەنمىن، — دەپ، از ءۇنسىز وتىردى دا، ناۋشا ءوز ويىنىڭ تاعى ءبىر ۇشىعىن ءبىلدىردى. تايماندى ازىلدەي قاعىتا ءبىلدىردى: — سەندەر عوي شوپىرگە دەيىن مادەنيەتتى بولۋ كەرەك دەيسىڭدەر. ال، مەن: ءاربىر مادەنيەتتى ادام ءشوپىر بولۋعا ءتيىس دەر ەدىم.
تايمان بۇل سوزگە ءجوندى ءمان بەرمەي:
— دۇرىس، — دەي سالعان.
جوق، دۇرىس ەمەس، — دەدى ناۋشا قادالىپ. — نەسى دۇرىس بولسىن! وتىرىسىڭ مىناۋ! مەنىڭ گەنەرالىم دا بۇلاي وتىرماعان. مەن اۋىرا قالسام، ماشيناسىن ءوزى ايداپ كەتە بەرەتىن.
— اۋ، ناۋكە، مەندە نەڭىز بار، ماعان نەعىل دەيسىز؟ — دەپ تايمان قىزاراقتاي بەردى.
— ساعان بىردەڭە قىل دەپ وتىرعانىم جوق. اشەيىن، اركىم ءوز ماشيناسىن ءوزى ايداۋى كەرەك دەگەنىم عوي. وسىنى بىرەۋلەر دۇرىس ايتىپ ءجۇر. ە، دۇرىس بولماي... ماشينا اركىمنىڭ اتى ەمەس پە؟ اتقا مىنگەن ادام تىزگىنىن ءوزى ۇستاماي ما؟
— دۇرىس، — دەدى تايمان. بۇل جولى شىنىمەن ايتتى.
ناۋشا ءالى قويماي وتىر:
— ھە، اناۋگۇنى تەرى-تەرسەك كونتورىنىڭ باستىعى اتىنىڭ دەلبەسىن كوشىرگە ۇستاتىپ، ءوزى ارتىڭدا شورتيىپ وتىر. ءتۇۋ، شورت!.. ماشينا-ماشينا دەلىك، شوپىرلىكتى ۇيرەنۋگە دە ىنتا كەرەك. ال، الگىنىكى نە؟ ول كىم ول، بورجوي ما؟..
قىزىق ادام. ءسوزىنىڭ ءبىرقاتارى ورىسشا... جانە دۇرىس ايتسا ءبىر ءسارى عوي، ىلعي بۇزىپ ايتادى: شورت، بورجوي... مۇنىسىنا قىسىلىپ جاتقان ناۋشا جوق، بالپىلداپ باسا بەرەدى. ءوزى سويلەۋىك. ەرنى قايمىجىقتاي جۇپ-جۇقا، سوندىقتان با ەكەن، ايتەۋىر اۋزى جالپىلداپ كوپ سويلەيدى. ءارقاشان تاۋىپ ايتام دەيتىن بولسا كەرەك، ءوز سوزىنە ءوزى ىرزا، ايتارىن ايتادى دا ىزىنشە جەلكەسىنەن بىرەۋ نۇقىپ قالعانداي دەرەۋ كۇنجيا بەرە كۇلەدى. مىنە:
— ول كىم ول، بورجوي ما؟.. — دەدى دە مىقشيىپ كەپ كۇلدى. "ويپىرماي، تۇمسىعىن رۋلگە سوعىپ، بۇزىپ الماسا يگى ەدى" دەپ شوشىدى تايمان. ءبىراق ول سوققان جوق، بارانكانى شىنتاقتاپ-وراپ جاتقان بىلەگىنە ەڭكەيىپ، يەگىن سۇيەدى. تايمان سوندا عانا بايقادى: دوڭگەلەك تۇتقانى وراپ بارىپ اسىلىپ قالعان تارامىس بىلەكتەر شىنىندا دا سەگىز ورمە دويىر سەكىلدى ۇپ-ۇزىن ەكەن. الگى ءبىر ازىردە:
— قولىمدى كورمەيمىسىڭ؟ ءشوپىر ادامنىڭ قولى ۇزىن بولادى — دەگەنى دە وسى ەكەن-اۋ.
دەسە دە، بۇعان قالجىڭباستاۋ ناۋشا كۇلگەنمەن تايمان ەزۋ دە تارتقان جوق. كەنەت كوز الدىنا ەكى يىعى سالبىراپ، ساۋساقتارى تىزەسىندە ساۋدىراپ جۇرەتىن گيببون ەلەستەدى دە كەۋدەسى مۇزداپ قويا بەردى: "ادامنىڭ ارعى اتاسى — مايمىل" دەگەندى شىعارعان قاي انتۇرعان ەدى؟!
ماشينا جونعا شىققان سوڭ كىلت توقتاي قالىپ ەدى، ارتىڭدا شۇبالاڭداعان اق شاڭداق لاپ بەرىپ كومىپ، ءبىر ساتكە جوق قىپ جىبەردى. شاڭ ايىققاندا تايمان ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، ماشينانىڭ جانىندا تۇردى. ءسۇر كوستيۋمىنىڭ تۇيمەسى اعىتۋلى، سول تۇستەس ۇزىن گالستۋگى جەلبىرەپ، ومىراۋىنان شىعىپ كەتكەن. كەسكىنى كوڭىلدى، ويلى ەدى.
ونىڭ الدىنداعى ۇلكەن ويپاتتا ساعىمدانا مۇنارتىپ، مۇنايلى قالا جاتتى.
قالا...
قارا التىندى قالا!..
تىنىمسىز دا مىگىرسىز قالا؛ تۇندە دە وياۋ، كۇندىز دە وياۋ قالا! الىپ ءىستىڭ، قاۋىرت قيمىلدىڭ قالاسى!..
ءبىزدىڭ جىگىتكە بۇل قالانىڭ ءار كوشەسى تانىس، ءار ادامى ىستىق. ول وسى قالادا تۋدى، وسى قالادا ءوستى.
انە، قالانىڭ شىعىسىندا سامساپ، كوككە بويلاعان قالىڭ ۆىشكا — مۇناي مۇنارالارى. تايمان سونىڭ اراسىندا قارا قوشقىل توپىراعىن بوراتىپ، جالاڭ اياق جۇگىرىپ ءوستى. ءوزىنىڭ بۇلدىرشىندەي بالا كەزىندە ۆىشكانىڭ ورالما باسپالداعىمەن تالاي تىمپىلداپ توبەسىنە شىعىپ، تومەن قاراپ، اۋزىن اشا تاڭدانعانى بار: جەردەگىنىڭ ءبارى — ادامدار دا، جەگۋلى اتتار دا، جۇكتى ماشينالار دا — تۇگەل كىشىرەيىپ، توبەدەن قاراعاندا ءبىر ءتۇرلى الاسارىپ، كىسى كۇلەرلىكتەي ءتالتيىپ كەتەدى ەكەن. قالانىڭ قاتار-قاتار كوپ ءۇيى كوشەلەرىن تارىلتا ۇيلىعىپ، ءيىن تىرەسىپ، بۇعان ءتورت جاعىن تەگىس كورسەتەدى. قالانى قاق بولگەن تۇزدى سۋ جەم وزەنىندەي اجەپتاۋىر ەندى ەدى، ول دا شاعىن جىلعاعا اينالىپتى. مۇناي ايداۋ زاۆودىنىڭ ۇلكەن اق ءۇيى قالانىڭ شەت جاعىندا بولاتىن، كوكشىل ءتۇتىنىن ۇزىن تۇربادان سارت-سۇرت دوڭگەلەنتە اتىپ، ول دا مىنا ىرگەگە كەلىپ قالعان. ۆوكزال جاق شەتتەگى "مۇنايشى" ستاديونىندا دوپ قۋعاندار دا وڭشەڭ ەرگەجەيلىلەر ءتارىزدى، تەك مۇنىڭ ءوزى عانا ۇلكەن. بالا سوعان ماساتتانىپ، ساق-ساق كۇلىپ جىبەردى. ۆىشكا كەۋدەسىندەگى بۇرعىشى الاڭىنا جۇگىرىپ ءتۇسىپ، شتۋرۆالعا كەلىپ، ءار تەمىردى ءبىر ۇستاپ، وز-وزىنەن دۇرىلدەپ، سەلكىلدەپ، جەردە جۇرگەن الدەكىمدەرگە قولىمەن ىمداپ بۇيرىق ەتىپ، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ءوزى بۇرعىشى بوپ كەتۋگە از-اق قالدى. كەشە كەشتە پارككە بارعاندا ءوزىن "كىشكەنتايسىڭ، كۇندىز كور" دەپ كينوعا كىرگىزبەي قويعانى، بۇگىن تاڭەرتەڭ كورشى ءۇيدىڭ بالاسىمەن اسىققا تالاسىپ، اكەسىنە جىلاپ كەلگەنى ويىندا جوق.
— اسىقتى اقىلسىز بالا وينايدى، سەن ودان جاقسىراق ويىن تاپ، — دەپ تايمانىن جۇباتىپ، دۇكەننەن كىشكەنە ويىنشىق ۆىشكا ساتىپ اپەرىپ، — مۇنى ەندى ناعىز مۇنارانىڭ وزىمەن سالىستىر، — دەپ، وسىندا ەرتىپ اكەلگەن دە اكەسى ەدى. سودان بىلاي قاراي تايمان مەكتەپتەن بوس ۋاقىتىڭدا ىلعي مۇناي مۇناراسىنا كەلىپ جۇرەتىن بولدى... ءبارى... كۇنى كەشەگىدەي ءبارى ەسىندە.
3
شىركىن، تۋعان جەر! تايمانعا بۇل جەردىڭ توپىراعى دا، شاڭداعى دا ىستىق. مىناۋ كوككە مەڭزەگەن بيىك مۇنارالار ءقازىر تايمانعا بالا كەزدەگىدەي جۇمباق ەمەس، سىرىن ۇعىن كەلەدى، ۇققان سايىن ىستىق تارتادى. تۋعان اكەسى داۋرەن وسى مۇنارالاردىڭ بىرىندە بۇرعىشى؛ وتىز جىل ىستەيدى، ءالى قۇجيتىن ءتۇرى جوق. ەڭبەكپەن ەگدەلەنگەن قاجىرلى، سوم دەنەسى ءالى شيراق. قويۋ قارا مۇرتىن سيپاپ قويىپ، بالاداي جايناپ، ىلعي كۇلىمدەپ جۇرەدى. وتىز جىلدىڭ ىشىندە بۇل ماڭدا ونىڭ مۇناراسى شىقپاعان قىرقا، ونىڭ مۇناراسى تۇسپەگەن وياڭ بار ما ەكەن، ءسىرا؟.. راس-وتىرىگىن كىم ءبىلسىن، جاڭا ناۋشا ءبىر قىزىق جاڭالىق ايتتى: وسى قالا تۇرعان ويپات بۇرىن قىرات ەكەن، استىنان مۇناي الىنا بەرگەن سوڭ تەمەن ءتۇسىپ كەتىپتى-مىس. (ءاي، ءسىرا، ءوسىرىپ ايتاتىن بولسا كەرەك!). ونىمەن قويماي، سوڭعى وتىز جىلدا ءدال وسى ارا وتىز قۇلاش تومەندەدى دەپ تاعى ايتتى. ەگەر مۇنىسى راس بولسا، سول وتىز قۇلاشتىڭ ءبىر قۇلاشىن وتىز جىل بويىنا تايماننىڭ اكەسى بۇرعىلاعان سكۆاجينالار تومەندەتىپ جۇرمەسە نەعىلسىن!..
ونىڭ ءوز ەڭبەگىنە دەگەن ىقىلاسى-اق عاجاپ!
— داۋرەن اعا، ەندى مىنا نۇكتەنى بۇرعىلايسىز، — دەيدى گەولوگتار.
داۋرەن اعاي سول اراعا جۇك ماشينادان ءۇش ادام ارەڭ تۇسىرگەن سىرىق قازىعىن قاعادى دا، قازىعى قاشىپ كەتەتىندەي، يا بولماسا جەرگە ءسىڭىپ كەتەتىندەي، قاشان بۇرعىلاۋ مۇناراسىن كوشىرىپ اكەلگەنشە الگى جەردى دامىلسىز قاداعالاپ قاراۋمەن جۇرەدى. ونىڭ وسى سىرىن بريگاداسىنداعىلاردىڭ ءبارى بىلەدى. ءوزىنىڭ كومەكشىسى ناۋشا دا بىلەدى؛ الگىدە ماشينانى توقتاتا قويىپ، جۇگىرىپ كەتىپ جۇرگەنى دە سول. بۇگىن نە ەرتەڭ الىپ مۇناراسىن التى جىلانباۋىر تراكتورعا سۇيرەتىپ، داۋرەن اعاي ءدال وسى جونعا كوتەرىلىپ كەلە جاتاتىن شىعار...
قالانىڭ كولەمى ۇلكەن بولعانمەن، ۇيلەرىنىڭ دەنى ءبىر ەتاجدى جۇمىسشى كورپۋستارى، كوپ ەتاجدى ۇيلەر سيرەك بولاتىن. انە ءبىر ورتا تۇستاعى ءۇش قاتار قىزىل ءۇي — مەكتەپ. وندا تايمان ون جىل وقىدى. ول ءۇي دە سان سىرلى شىندىققا كۋا.
مىنانداي قىزىق بولعان: مەكتەپكە العاش تۇسكەن جىلدارىندا تايمان دۇنيەدە ءوزىنىڭ ءمۇعالىم اپايىنان مىقتى ادام جوق دەپ ويلايتىن. ونىڭ بايسالدى ءتۇرى، باياۋ ءجۇرىسى، ادەمى مايدا ءۇنى، ءتىپتى اق جىبەك كوفتاسىنىڭ ومىراۋىنداعى قارا ماقپال گالستۋگىنە دەيىن تەك وسى كىسىنىڭ عانا ارتىقشا اسىل سيپاتىڭداي كورىنەتىن دە، ءوزى رەتىن تاپسا سول كىسىگە ۇقساپ قالۋگا بەيىم تۇراتىن. موينىنا تۇڭعىش رەت قىزىل گالستۋك تاققان كۇنى ۇيىنە ءدال الگى ادامداي نىعىز باسىپ، ماڭدايىن جارقىراتا كەرىپ، كەزىنە وي جيىپ كەلە جاتتى. داۋسى دا وزگەرە قالىپتى، باپپەن سويلەيدى. اناسى مۇنىڭ جاساندى ۇلكەندىگىن سەزىپ:
— قاراعىم تايجان، — دەپ رايلانا جىميدى. — موينىڭداعى قىزىل گالستۋك وپ-وڭاي ۇلكەن بولا قالۋ ءۇشىن تاعىلماعان عوي!..
تايمان بالا دا بولسا، ءوز بويىنداعى ءبىر ەرسىلىكتى وسى ارادا سەزىندى: بەتى دۋىلداپ، قىزاراڭداي بەردى.
مەكتەپتىڭ قاسىڭدا مۇنايشىلار كلۋبى بار. تايماننىڭ كلۋبتان كورگەن العاشقى كينوسى — "چاپايەۆ" ەدى. سودان سوڭ بۇل بالانىڭ چاپايەۆ بولعىسى كەلدى. ءبىر جولى ءتىپتى اكەسىنىڭ اشىق گازيگىنىڭ ۇستىندە تىزەرلەپ تۇرىپ، قولىن ىلگەرى سوزا: "العا!" — دەپ بارا جاتتى. ءبىراق امال نە، وتان سوعىسىنا اكەسى كەتتى دە، سۇراپىلمەن وتكەن ءتورت جىل بويىنا تايمان قانشا ابىگەرلەنگەنمەن، چاپايەۆ بولۋعا جاسىن تولتىرا الماي-اق قويدى.
قىرىق بەسىنشى جىلى اكەسى ۇيگە كەلگەندە تايمان توعىزىنشى كلاستا وقىپ ءجۇر ەدى. اكەسىنىڭ ىلعي كۇلىمدەپ تۇراتىن مەيىربان ءجۇزىن سوعىس ءبىراز سۇستاندىرىپ تاستاعان ەكەن. ءاجىم ايعىزداي باستاعان جازىق ماڭدايىنا جاڭادان تاعى ءبىر سىزىق قوسىلىپ، تەرەڭدەي ءتۇسىپتى. تايمان ءبىر كوڭىلدى وتىرىستا:
— كوكە، سەن راس چاپايەۆ بوپ كەتىپسىڭ... — دەپ، ءۇي-ىشىن ءبىر كۇلدىرىپ الدى دا، — ەندى مەن كىم بولسام ەكەن؟ — دەدى.
اكەسى كۇلكىمەن قىسىلا تۇسكەن قوي كوزىن ۇشقىنداتىپ، بالاسىنىڭ موينىن مۇرتىمەن قىتىقتاي ءسۇيدى دە:
— سەن بە... سەن مەن بول، — دەدى.
سودان بىرەر جىل وتكەن سوڭ تايمان اكەسى بولام دەپ وقىپ كەتكەن ەدى. بيىل ۋنيۆەرسيتەتتەگى گەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ءۇشىنشى كۋرسىن ءبىتىرىپ، وسى وڭىرگە پراكتيكاعا شىققان.
ءۇشىنشى كۋرستان كەيىنگى وندىرىستىك تاجىريبە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ارناۋلى پروگرامماسى بويىنشا ءۇش ايعا سوزىلاتىن. بولاشاق گەولوگ وسى ءۇش ايدىڭ ىشىندە العاشقى ەكى جىلدىڭ جازىندا وتكىزگەن پراكتيكادان العان ۇعىم-تۇسىنىگىن، ءىلىم-بىلىمىن قورىتا تەرەڭدەتىپ، مۇناي كوزىن بۇرعىلاۋدىڭ اسا كۇردەلى جۇمىستارىمەن تولىق تانىسۋعا ءتيىس. پراكتيكانت جولى بۇرعىلاۋ ءىسىنىڭ سوڭعى، جاڭا تۇرىندە سازدى ەرىتىندىلەردى، الۋان ءتۇرلى قۇرال-جابدىقتاردى پايدالانۋ سىرىن مۇنايشىلار ءتول قالپىندا ىلعي سكۆاجينا دەپ اتايتىن قۇدىق-ۇڭعىنى سەمەنتتەۋ مەن ناسوس جۇمىستارىنا دەيىن تۇگەل مەڭگەرىپ، ءتىپتى مۇنداعى گەوفيزيكالىق ادىستەردىڭ ءبىرى — كاروتتاج دەپ اتالاتىن قيىن پروسەستىڭ تالاي بۇرالاڭىن ۇعىپ، وسىنىڭ بارىنەن ۋنيۆەرسيتەتتەگى وزىنە جولداما بەرگەن كافەدراعا اقپار، وعان قوسا گەولوگيالىق كارتا جاساپ تاپسىرۋ كەرەك. ءوزىنىڭ وسىنداي پراكتيكالىق جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىن كافەدراداعى وقىمىستىلار الدىندا، ءوز كۋرسىنىڭ ستۋدەنتتەرى الدىندا عىلىم جولىمەن دالەلدى، تىڭعىلىقتى قورعاپ شىعۋى شارت.
تايمان بيىلعى جازدى وسى باعىتتا وتكىزگەن-دى. ول مۇندا جالعىز كەلگەن جوق: وزىمەن كۋرستاس ورازوۆ، داۋلەتوۆ دەگەن ەكى شاكىرتپەن بىرگە كەلدى. بۇل ءۇش جىگىتتىڭ وندىرىستىك پراكتيكاسىن پروفەسسور مۋسين باسقاراتىن. جالعىز-اق، پروفەسسور بۇلار ۋنيۆەرسيتەتتەن بەرى شىعاردا كەنەت دىمقوستانىپ، ەمبىگە ءوزىنىڭ كەيىن باراتىنىن ايتتى دا، ءۇش پراكتيكانتتىڭ ىشىنەن داۋلەتوۆكە:
— سەن جاي شاكىرت ەمەس، ۋنيۆەرسيتەت بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرىسىڭ، پروفكوم باستىعىسىڭ، ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن بىلىڭكىرەيسىڭ عوي، — دەپ، كوپ كوزىنشە بىرەر كوپشىك قويىپ الدى دا، — مەن بارعانشا مىنا ەكى جىگىتكە ءوزىڭ باس-كوز بولا تۇر! — دەپ تاپسىرعان.
ءبىراق مۇندا وتكەن ەكى جارىم اي ىشىندە ءۇش شاكىرت قانشا كۇتكەنمەن ۇستاز كەلە قويعان جوق. ونىڭ سەبەبىن قالادا قالعان ورازوۆ پەن داۋلەتوۆ بىلمەسە، جەتپىس كۇن ءۇي كورمەي، الىس شالعايدا جۇرگەن تايمان بىلە المادى.
ءۇش پراكتيكانت مۇناي قالاسىنا كەلگەن بەتتە چەموداندارىن قۇشاقتاپ، داۋرەن ۇيىنە تۇسكەن. ەرتەڭىنە تايمان بۇل جەردى ءتۇڭعىش كورگەن ەكى جولداسىن ءوز قالاسىمەن، وندىرىسپەن، بارلاۋ ترەسىنىڭ ادامدارىمەن تانىستىردى. سول كۇنى كەشتە ۇشەۋى ءوزارا كەلىسىپ، ورازوۆ پەن داۋلەتوۆ قالا ىرگەسىندە بۇرعىلانىن جاتقان جاڭا سكۆاجينا جۇمىسىنا ارالاسىپ قالدى دا، تايمان الىس ءبىر قيىرداعى بارلاۋ بريگاداسىنا ءجۇرىپ كەتتى. كەتەرىندە جولداستارىن قالالىق مەيمانحانانىڭ ەكى كىسىلىك جايلى بولمەسىنە ءوزى اپارىپ ورنالاستىردى.
تايماننىڭ سول كەتكەننەن ءبىرجولا پراكتيكاسىن اياقتاپ كەلە جاتقان بەتى وسى؛ ەندى ءبىر ون-ون بەس كۇن ۇيدە دەم الىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە قايتا اتتانباق.
داۋرەن اعاي وتكەن جىلى ءبىر سوزىندە بالاسىنا توبەدەن تۇسكەندەي:
— جوق، — دەپ قالعان-دى. — جوق، سەن مەن ەمەس، مەنەن گورى بىلگىشتەۋ گەولوگ بولاسىڭ ەكەن.
تايماننىڭ ءوز ماقساتى دا وسى ەدى.
بيىل پراكتيكاعا شىعىپ، وسىندا كەلگەننەن بەرى بارلاۋ بريگاداسىمەن بىرگە وتكىزگەن جەتپىس كۇن تايماننىڭ "گەولوگ بولسام" دەگەن ويىن بۇرىنعىدان بەتەر بەكىتە ءتۇستى. كوزىن اشقاننان بەرى كورگەنى مۇناي مۇناراسى بولعانمەن، بۇل جەردىڭ سىرىن ءجوندى بىلمەگەن ەكەن. ۋنيۆەرسيتەتتەگى شاشسىز پروفەسسور كافەدرا مەن تاقتا اراسىندا قورباڭداپ ءجۇرىپ، قانشا قاقساعانمەن، تايمان جەر سىرىن از اڭعارىپتى. جەر سىرىن كوزبەن كورۋ دە از، تەك قولمەن ۇستاعاندا عانا ۇعىنۋعا بولادى ەكەن. وسى جولعى جەتپىس كۇن جەر استىنىڭ ءبىراز قاباتىمەن قولما-قول تانىستىرىپ قايتاردى. تايمان ويى بۇل جەتپىس كۇن ىشىندە جەر بەتىندە قالقىعان جوق، جەر استىنا مىڭداعان مەتر تەرەڭدەپ كەتكەن بۇرعىمەن بىرگە سۇڭگىدى، سكۆاجينا تۇبىنەن تۇتىك بويلاي لىقسىعان قۇبىلما قوسپامەن بىرگە اقتى...
ناۋشا قايتىپ كەپ، ءرۋلىن ۇستاپ:
— تايمان، وتىر، كەتتىك، — دەگەندە، ول ويعا شومعان قالپى، تۋعان قالاسىنان كوزىن الا الماي، ءالى قاراپ تۇر ەدى. كوزى قالادا بولعانمەن قيالى شارلاپ الىسقا، العا كەتىپ قالىپتى.
4
جۇمىستان ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقان داۋرەنگە ءبىر پۇشپاقتان قالا كومسورگى قارسى جولىقتى. قاسىڭدا تاس بۇيرا شاشى باسىنا جالبىراتىن جابا سالعان بەينە قاراكول قوزىنىڭ ەلتىرىسىندەي ءبىر قاراسۇر جىگىت ەكى قولىن ەكى قالتاسىنا سالىپ، بوز تورعاي شىرىلى ما، الدە توسىن ءان سازى ما، ايتەۋىر ءبىر جىڭىشكە اۋەندى قۇبىلتا سوزىپ، وز-وزىنەن قۇلشىنا ىسقىرىنىپ ءجۇردى.
داۋرەن اعاي ادەتتەگىسىنشە كوڭىلدى ەكەن. قولىندا قالىڭ قاعازعا وراۋلى اق بايپاق، ۇستىندەگى مايمەن باتتاسا جىلتىراعان جۇمىس كيىمىنەن قورعاشتاپ، قايدا قويارعا بىلمەي كەلەدى.
— اپىر-اي، مايلاپ الار ما ەكەنمىن، — دەپ قويادى.
— داۋكە-اۋ، وسى شىلدەدە مۇنى قايتەيىن دەپ ءجۇرسىز؟ — دەگەن كومسورگكە تاڭىرقاي قارادى:
— قالقام-اۋ، تايمانىما كەرەك قوي! جاڭا جول-جونەكەي كيىم دۇكەنىنە كىرە قالىپ ەم، ساتىپ جاتىر ەكەن. قىستا قاناتىمنىڭ اياعى توڭىپ جۇرسە...
اكەنىڭ بالاسىنا دەگەن بار مەيىرىمى بەتىندە تۇردى.
— ءا-ا، — دەپ، الگىبىر ىسقىرىمپاز جىگىت داۋرەنگە تەك وسى تۇستا عانا بەت بۇرىپ، باداناداي ۇلكەن كوزىن توڭكەرە قارادى. داۋسى ءسال قارلىعا شىعادى ەكەن. جىگىتتىڭ ماڭدايلى، شىقشىتتى كەلگەن تولىق كەسكىنىنە ءسال قۋارىڭقى، جۇقالتاڭ، ۇشى شامادان تىس ءسۇيىر بىتكەن قىسقا مۇرنى جاراسپاي تۇر. ايتپەسە، وزگە پىشىمىندە شاقىرىق مول، قىلتىڭ-سىلتىڭى كوپ قىلجيما بيكەشتەر كورگەن جەردەن قۇلاپ تۇسەر-اق ءمۇسىن. ءوزى تىم تەز قۇبىلادى. مىنە، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا جاڭاعى سامارقاۋ قالپىن شاپشاڭ سەرپىپ، سۇڭقىلدادى دا كەتتى. — ە- ە... ءسىز ءبىزدىڭ تايماشكانىڭ پاپاسى ەكەنسىز عوي، پريۆەت، پريۆەت! موە پوچتەنيە!
داۋرەن وسى جىگىتتىڭ بويىنان بۇرىن ءوزى بايقاعان ءبىر وقشاۋ مىنەزگە قايتا كەزدەسىپ، سودان ويشا ءتۇيىن جاساپ تۇرعانداي مۇرتىن سىلاپ، اقىرىن ەزۋ تارتتى:
— شىراعىم، تايماننىڭ اكەسى بولماسام سالەم بەرمەس پە ەدىڭ؟
— ۋ-ۋ!.. — دەپ جىگىت كوزىنىڭ اعىن ۇلعايتا بەردى: — ءسىز ءىرى كەتتىڭىز. قايتەسىز، اقساقال، ءىرى كەتىپ... كەشىرەرسىز. ماي كيىمىڭىزدەن اجىراتا الماي جاتىرمىن، ايتپەسە مەن بىلەم عوي ءسىزدى، بىلەم. انادا بولدىم عوي ءسىزدىڭ ۇيدە... ە، وسى قالاعا كەلىپ تۇسكەن بەتتە تايمان، قابەن ۇشەۋىمىز دە ءسىزدىڭ ۇيدە بولعانىمىز قايدا؟ مەن سونداعى داۋلەتوۆپىن، اقساقال، داۋلەتوۆپىن.
— ءبىلىپ تۇرمىن، شىراعىم.
— تايمان بۇگىن كەلەتىن شىعار؟ — دەپ سۇرادى كومسورگ.
— ءيا، بۇگىن كەلەدى. ناۋشا كەشە كەتكەن، — دەدى داۋرەن.
— سولاي بولار، باسە، انادا بارلاۋ بريگاداسىنا بارعانىمدا سولاي دەپ وتىرعان...
كومسورگ داۋرەنگە ءبىر ءوتىنىش ايتتى:
— تايمانمەن ۋادەمىز بار ەدى. ول ءبىزدىڭ قالا جاستارىنا حالىقارالىق جاعدايدان لەكسيا وقىپ بەرمەك-تى. ءبىز بۇگىن كەشكە كلۋبقا جينالامىز. كۇتەمىز. ءوزى دە بىلۋگە ءتيىس، دەگەنمەن ءسىز ەسكەرتە سالىڭىزشى!
بار ويى بايپاقتا تۇرعان داۋرەن:
— جارايدى، ايتايىن، — دەپ جونەلە بەردى دە، ەسىنە ەندى بىردەڭە جاڭا تۇسكەندەي، كومسورگ جىگىتتى توقتاتىپ الدى: — قاراعىم-اۋ، تايمانىم شارشاپ كەلەدى عوي! كەتكەنشە دەمالسا قايتەدى... — داۋرەن مۇرتىن سيپاپ، جەرگە قاراپ ويلانىپ قالدى دا، ىزىنشە جاۋىرىنىن كۇرجيتە بەرە قولىن ءبىر سىلتەدى: — ءجا، ايتايىن، ايتايىن... ول ءبارىبىر بولمايدى، مۇندايعا جۇگىرىپ كەتەدى.
بالاجان اكەنىڭ سىرىنا قانىق كومسورگ بەيتاراپ كۇلدى دە جۇرە بەردى. داۋلەتوۆ ونىڭ سوڭىنان ەرە جونەلگەن؛ باعاناعى تورعاي ءۇنى قايتا شىر ەتىپ، داۋرەننىڭ تۋ سىرتىڭدا تۇنشىققانداي بولدى.
داۋرەن ءۇيىنىڭ ەسىگىن اشقانشا بالاسىنىڭ جايىن ويلاپ كەلەدى؛ "ۋنيۆەرسيتەتتە دە لەكسيا، مۇندا دا لەكسيا... قاناتىم-اي، جالىقپاي ما ەكەن سول لەكسيادان..."
داۋرەننىڭ ساۋاتى حات تانۋعا عانا جەتەدى. ودان ايجان اپاي ءبىلىمدى. ايجان باستاۋىش مەكتەپتە ءمۇعالىم، تايماننىڭ كىشى ءىنىسىن ءوزى وقىتادى.
ايجان كىتاپتى كوپ وقيدى. داۋرەن كۇندەلىكتى گازەتتى عانا قارايتىن. وندا دا كوبىنە گازەتتىڭ تەك ءتورتىنشى بەتىن ءبىر سىدىرىپ ءوتىپ، قويا سالادى. كەيدە قويا سالمايدى، قولىندا گازەت، ايەلىن نە اۋىز ۇيدەن، نە شولان ىشىنەن ىزدەپ تاۋىپ:
— ايجان، بەرى كەلىپ كەتشى، قىزىق بار، — دەپ الدە كىمنىڭ تاعدىرىنان سىرت قالا الماي، قاپالانىپ، جۇدەپ جۇرەدى. — مىنا قۇلاقتاندىرۋدى وقىدىڭ با؟ الگى بايعۋاتتىڭ جالپىلداعى قاتىنىنان تاعى اجىراسقالى جاتقان كورىنەدى. قاپ، ابدەن قۇرتتى-اۋ، مىنا شىركىن. وسىمەن ءتورت رەت اجىراسىپ تۇر.
— و كىم ايتىپ تۇرعانىڭ؟
بۇدان سوڭ داۋرەن ۇزىننان شۇباق ءبىر اڭگىم داۋرەن ەگە كەتەدى. بۇگىندە ءوز بريگاداسىندا ىستەپ جۇرگەن بايعۋاتوۆ دەگەن بىرەۋدى داۋرەن بالا كۇنىنەن بىلەدى ەكەن. قىردا، قۇم ىشىندە ءوسىپتى. ول جاسىندا دا اۋمەسەرلەۋ بولعان-دى: جيىن-تويدا جۇرت اتقا شاپسا، الىم جوق، بۇيىم جوق، جارىسقانداردىڭ قىر سوڭىندا شاڭ جۇتىپ، ءبىر جاعىن توبەلەستە تەنتەك بالالار جۇلىپ اكەتكەن تەرى قۇلاقشىنىنىڭ قالعان قۇلاعىن جالپىلداتىپ بايعۋاتوۆ تا جامان تايىمەن جارىسا شاۋىپ بارا جاتاتىن كورىنەدى. اكەسى مارقۇم ونى بيەمەن قۋىپ:
— ويباي، ءولدىڭ، قارا قاسقا، توقتا! — دەپ ايعاي سالسا، اناۋ تەبىنە شوقىتىپ كەلە جاتقان قالپى، ودان سايىن ورشەلەنىپ، ەندى تاي تۇمسىعىنا ىلە سالعان بۇزاۋ-نوقتانى سىپىرىپ تاستاپ، اياق-قولىن تۇگەل سەرەڭدەتە شالقالاي بەرەدى ەكەن. اكەسىنىڭ ودان بەتەر زارەسى ۇشىپ، اقىر اياعىندا بالاسىن قاشاعان اساۋدىڭ جولىن بوگەگەندەي الدىنان وراپ بارىپ ارەڭ توقتاتىپ ءجۇرىپتى. بۇل قۇلىعى ءوز الدىنا؛ ەگەر تىستان الدەبىر سالت اتتى دۇبىرلەتە جەلىپ وتسە، بايعۋاتوۆ ۇيىنەن تاعى سۋىرىلىپ شىعىپ، جامان تايعا جايداق مىنە سالا، الگى ادام ءبىر قىر اسقانشا سوڭىندا تەپەڭدەپ بارىپ كەرى قايتادى ەكەن. سودان "بايعۋاتتىڭ جالپىلداعى" اتانىپتى.
— ءتۇۋ، اقىلسىز شىركىن، — دەپ جازعىرادى داۋرەن. — جاسىنداعى دالىڭگۇرلىگىن ءالى تاستاماپتى. ءبارىبىر كەيىن قاتىنا قايتا قوسىلادى بۇل!..
كەيدە داۋرەن گازەتتىڭ ءتورتىنشى بەتىنە ۇڭىلە سويلەپ، اسا ءبىر ىزامەن وتىرادى:
— قاپ، كارى شەرشەل تاعى كارىنە ءمىنىپتى-اۋ!
وسى داۋرەننىڭ گازەت وقۋى دا بىتەتىن-دى.
جاقسى روماننىڭ قىزىعىنا باتقان ايجان كۇيەۋى جاتقان كەرۋەت جانىنداعى تايماننىڭ ستولىندا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىرىپ تا قالاتىن. سوندا داۋرەن ەلەكتر جارىعىندا ۇيىقتاي الماي:
— كىسى سوياتىن دوعدىر بولساڭ دا شامدى ءوشىرشى، جانىم، — دەپ، ءبىر اۋناپ تۇسەتىن. ءقازىر ولاي ەمەس. تايمان ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەننەن بەرى، ونىڭ جىلدا قۇشاق-قۇشاق قىپ اكەپ، شكافقا تولتىرىپ كەتكەن كىتاپتارىنىڭ شەتىنەن ارا-تۇرا ءوزى دە وقىپ، باسقالارعا دا وقىتىپ ءجۇر.
ءبىر كۇنى مۇسىرەپوۆتىڭ "قازاق سولداتىن" وقىپ وتىرىپ، ايجانعا:
— ويباي، مىناڭ قارا، مىناۋ الگى ءوزىمىزدىڭ قايىرعالي، مايداندا بىرگە بولعانبىز، — دەپ بالاشا قۋانىپ، تاڭدانىپ، — ياپىرىم-اي، اۋدىرماي تۇسىرگەن ەكەن... جانە مىنا تايتالاستىڭ ءبارىن قايدان بىلە بەرگەن... وسىنىڭ ءبارىن توبەمىزدە تۇرىپ كورىپ ءجۇر مە، جانىم-اۋ، — دەپ ريزالىعىن ازىلمەن ايتتى. — باتىر بولعاسىن، شاشتاراز دا كىتاپقا ءتۇسىپتى. ەندى باتىر مۇنايشىنى جازسىن-داعى وسى ادام...
تايماننان جىلدا سۇرايدى:
— ەمبى ادامدارىن قاي جازۋشى جازىپ ءجۇر؟
5
— ايجان، مىنانى الشى، — دەدى داۋرەن اۋىزعى بولمەگە كىرگەن سوڭ. سول بايپاقتى ءبىر بۇرىشقا تاستاي سالسا دا بولادى، ءبىراق قايتەسىز، داۋرەن اعاي بالاسىنا نە جاقسىلىق ىستەسە، سونىڭ ءبارىن مەرەي كەرەدى. — تايمان ءالى كەلگەن جوق پا؟
ايجان قىرىقتاردان اسقان، تولىق دەنەلى، ادەمى اق ءوڭدى ادام ەدى. سەمىزدىكتەن اۋىرلاي باستاعان دەنەسىن جاي قوزعاپ، تورگى بولمەدەن شىققان بەتىندە كۇيەۋىنىڭ قولىنداعى وراۋدى الىپ اشتى دا، باياۋ ۇنمەن، پاڭدانا سويلەدى:
— ءوستىپ، قۇراق ۇشاسىڭ دا جۇرەسىڭ-اۋ! الماتىعا بايپاقتىڭ نە كەرەگى بار؟
داۋرەن بۇل ءسوزدى ەلەگەن جوق، شەشىنىپ، جۋىنىپ، تورگى بولمەگە شىقتى. ابدەن ۇيرەنىپ العان قۇلاققا ايجاننىڭ ءجيى ايتىلاتىن الگىدەي ەسكەرتپەلەرى دە مۇنارا تۇبىندەگى كىشكەنە موتوردىڭ جىڭىلى سياقتى، بۇعان توسىن اسەر تۋعىزا قويمايتىن.
تورگى بولمە كەڭ، تازا، جارىق ەدى. وڭ جاقتا — تايماننىڭ كەرۋەتى، وندا كىشكەنە قوڭىر ۇيىقتاپ جاتىر؛ وعان جالعاس جازۋ ستولى تۇر. سول جاق قابىرعادا كىتاپ تولى ەكى شكاف بار. ول دا تايماننىڭ كىتاپتارى. تورگى ەكى تەرەزەنىڭ ارالىعىنا ىلىنگەن داۋرەننىڭ ۇلكەن سۋرەتى ەسىكتەن كىرگەن ادامعا كوز الماي قارايدى. بۇل — داۋرەن اعايدىڭ ءبىر ادەمى تۇسكەن سۋرەتى، وتكەن جىلى تايمان الماتىدان ۇلكەيتتىرىپ اكەپ، جاقتاۋعا سالىپ ءىلىپ قويعان. سۇلۋ قارا مۇرتىنىڭ شالعىسى ەزۋىن جاسىڭقىراپ، قوي كوزىن كەڭ اشىپ، ماڭدايىن جارقىراتىپ، جايناپ ءتۇسىپتى. وتكەن جىنى تايمان سۋرەتتى وسى اراعا ءىلىپ جاتقاندا، بالا مىنەزدى، اقكوڭىل اكەسى كادىمگىدەي ىڭعايسىزدانىپ، قىسىلىپ قالعان:
— قاناتىم-اۋ، ماركس ەمەس، لەنين ەمەس، بۇل جامان بۇرعىشىنىڭ سۋرەتىن تورگە ءىلىپ قايتەسىڭ؟
تايمان:
— كوكە، كوسەم پورترەتتەرى ۇيدە ەمەس، كەڭسەدە تۇرار بولار، — دەپ داۋرەنگە قاراعاندا، اكەسى مۇرتىن سيپاپ، قىزاراڭداي جىميىپ تۇر ەكەن:
— جامان نەمەنىڭ مۇرتىن قيىلتىپ، كىسىمسي قالعانىن قاراشى!
داۋرەن كوز قيىعىن سول سۋرەتىنە ءقازىر دە ءبىر قاداپ ءوتىپ، ستول ۇستىنەن "مۇنايشى" گازەتىنىڭ بۇگىنگى سانىن الا بەرىپ ەدى، سول جەردە تۇرعان تەلەفون يەسىنىڭ كەلۋىن كۇتكەندەي، سىلدىر-سىلدىر ەتە قالدى. داۋرەن بولمەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇگەل جايىلا جەرگە توسەلگەن تۇكتى كىلەمدى نوسكيشەڭ باسىپ تۇرىپ، ترۋبكانى الدى. الدى دا از تىڭداپ، اپتىعا سويلەدى:
— ءقازىر بارايىن. جوق، ءوزىم بارايىن...
ىلعي ءوزى بارادى. ءوزى بارماسا، ءىس بىتپەستەي كورەدى. داۋرەن اعايدىڭ ارتىقشىلىعى دا، كەمشىلىگى دە وسى مىنەزىندە.
ترۋبكانى ىلە سالىپ، اۋىزعى بولمەگە شىقتى. ايجان تۇسكى تاماقتى دايىنداپ، ستول جاساپ قويعان ەكەن. داۋرەن ءۇستىن قايتادان قوڭىرايتىپ، ماي سىڭگەن جۇمىس كيىمىن كيە باستادى. سەنەكتەن ساماۋىر الىپ ەنگەن ايجان كىلت توقتاپ قالدى:
— تاعى قايدا اسىقتىڭ؟
داۋرەن بوساعاداعى الاسا ورىندىققا وتىرىپ، رەزينكا ەتىگىن قونىشىنان تارتىپ كيىپ جاتقان:
— وي، الگى... مۇنارانى جاڭا ورىنعا كوشىرۋ كەرەك ەدى، ەكى تراكتور جىلجىتا الماي جاتقان كورىنەدى. استىڭداعى بورەنەلەر دۇرىس سالىنباعان بولسا كەرەك.
— ەڭ بولماسا ءبىر ستاكان شاي ءىشىپ كەتسەيشى.
— ويباي، ايجان، بوگەمە، جانىم... مۇنارا قۇلاپ ءتۇسىپ جۇرسە...
باسىنا بۇلت وراعان بيىك مۇنارا قۇلاپ بارا جاتسا، ءدال ءبىر قولىمەن تىرەپ قالاتىن ءتارىزدى، ۇيدەن سۇرىنە-قابىنا، اسىعىس شىقتى.
داۋرەن سىرتقا شىققاندا، قاقپا اۋزىنا ماشينا توقتاپ، تايمان ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. قاۋدىرلاق اكە كوزىنەن جاس شىققانشا قۋانىپ، بالاسىنا جۇگىردى. وزىنە قارسى ۇمتىلعان تايماندى كەۋدەسىنەن الاقانىمەن توقتاتىپ:
— قاناتىم، قاناتىم... ءۇستىڭدى بۇلدىرەسىڭ! قانە، بەتىڭدى اكەل، — دەدى دە، ونىڭ موينىن ەرنىمەن ايمالاپ، بەتىنەن قايتا-قايتا ءسۇيدى. — ۇيگە بار، دەم ال! سىرتقا شىقپا، كۇن تيەدى... مەن ءقازىر كەلەم.
ارتىنا، بالاسىنا قايتا-قايتا قاراپ، ەمپەڭدەي اياڭداپ كەتىپ بارادى. كوزىنەن جان تەبىرەنتەر، جۇرەك ەلجىرەتەر مەيىرىم، اكەلىك مەيىرىم وتى جىلتىرايدى.
الگى ءبىر ءسۇيىس تايمان قانشا ماڭعازدانعانمەن، ونى ءسابي بالا قىپ كەتكەن ەدى. ۇزاي بەرگەن اكەسىنىڭ سوڭىنان بوتينكاسىن شەشىپ تاستاپ، جۇگىرە جونەلگىسى كەلدى.
6
بالاسىن جاقسى كورمەيتىن اتا-انا جوق. جالعىز-اق، اركىم وزىنشە جاقسى كورەدى.
ايجان اپايدىڭ تايمانعا دەگەن ماحابباتى داۋرەننىڭ اينالىپ-تولعانۋىنان ءبىر دە كەم ەمەس. ءبىراق از كۇلەتىن، مىنەزگە اۋىر، سىرعا تۇيىق، سوزگە ساراڭ ايجان ماحابباتىن دا ىشكە بۇگەدى. بۇل، مۇمكىن، ونىڭ تاربيە جايىن جاقسى بىلەتىن تاجىريبەلى پەداگوگ ەكەنىنە دە بايلانىستى شىعار... ايتەۋىر بالاسىن كورگەندە ءاجىمى از اق ءجۇزى نۇرلانا ءتۇسىپ، سول جاق قاباعىن ءسال جوعارى كەرىپ، ويلى كوزىن بۇرىشتاندىرا قاراعانمەن، ىشكە تارتىپ كوپ ەمىرەنە قويمايدى.
اكەسى مەن شەشەسىنىڭ ءبىر ءۇيدىڭ ىشىندەگى ەكى مىنەزىن تايمان جاستان ءتۇيىپ وسكەن. اكە قۇشاعىنىڭ، ءوزىن ءبىر ون جىلعا ەرىكسىز جاسارتاتىنىن، انا مەيىرىمىنىڭ ءوزىن ءبىر ون جىلعا ەرىكسىز ەسەيتەتىنىن جانە جاقسى بىلەدى.
ايجان اپاي ءقازىر دە داۋرەنشە قالبالاڭداعان جوق، تولىق بەتىنە نۇر جيىپ، بار ىقىلاسىمەن بالاسىنا رايلانا قارادى؛ الدەنەنى بارلاپ تا تۇرعانداي:
— قاراعىم، تاجىريبەڭ قالاي ءوتتى؟
— جاقسى ءوتتى، ماما!
— جەر سىرى تەرەڭ بولار... — دەپ، ايجان بالاسىنان گورى وزىمەن كوبىرەك كەڭەسكەندەي ءبىراز ىركىلىپ، ويلانا سويلەدى.
— بۇل جەردىڭ سىرىنا كوكەڭ قۇشتار. دۇنيەدە وزىڭنەن كەيىنگى قيماسى وسى جەر. — ايجان جۇزىندە كۇلكى وينادى.
— ماعان سالسا، سەنىڭ كىتاپ جازاتىن وقىمىستى بولعانىڭ كەرەك. ال، كوكەڭ اسپيرانتۋراعا دا قالدىرعىسى كەلمەيدى. وقۋىڭنىڭ ءبىتۋىن اسىعا كۇتىپ ءجۇر. سونداعى ويى — وسى ارادان جىبەرمەۋ. بالام مۇناي كوزىن تابادى، مەن قازامىن، ەكەۋمىز ءبىر ءجىپتىڭ ەكى ۇشىن ۇستايمىز دەپ، كەشە كەلەشەك جونىندە ءوز ءپالساپاسىن سوعىپ، تولعانىپ وتىرىپ العانى بار ەمەس پە؟ جاڭا كورگەن جوق پا سەندەردى؟
بۇل كەزدە ۇيگە ناۋشا دا كىرگەن:
— كورمەۋشى مە ەدى، بالاسىن قولتىعىنا قىسىپ، بىرگە اكەتە جازداعان جوق پا، — دەپ شەگىر كوزىن قۋلانا ويناقشىتتى. تايمانمەن كەزدەسۋى بۇگىن بولعانمەن، ناۋشا بۇل ءۇيدىڭ سىرالعى ادامى ەدى.
انە، سولاي عوي ول، سويتەدى دە جۇرەدى... سول قالباڭداۋمەن وتەدى دە جازعان... — ايجان اس ۇيگە بەتتەي بەرە قايتا توقتادى: — ءجا، نە عىپ تۇرسىڭدار، شەشىنىڭدەر.
كۇيەۋىنىڭ ايجان بىلمەيتىن قالتارىسى جوق. بۇلار بىرگە تۇرىپ، ىستىق-سۋىق كۇندەردى بىرگە كەشكەلى قاشان؟! ءبىراق، ول داۋرەننىڭ ومىردە ءبىر اداممەن شىنداپ ءجۇز شايىسقانىن كورگەن ەمەس. سەميادا دا سول: نە ايەلىنىڭ، نە بالالارىنىڭ بەتىنە جەل بولىپ تيمەي-اق كەلەدى. قايتا ايجان ەرتەرەكتە ءبىر رەت قاتتى كەلىپ:
— سەنىڭ نە ادام ەكەنىڭدى بىلمەيمىن. كەشە انە ءبىر ادىراق قارا باستىقپىن دەپ، اقشاڭ-اقشاڭ ەتىپ، ءجونسىز جازعىرىپ جاتىر. قۇلاعىڭ سالبىراپ تۇرا بەرگەنشە، ءتىل قاتىپ، جاۋاپ ايتپاس بولارمىسىڭ، — دەگەندە، داۋرەن ءۇنسىز كۇلە تىڭداپ، جايباراقات قالپىن بۇزباستان وتىرا بەرگەن سوڭ ىزا بوپ، كۇيىپ كەتىپ، ءوز ويىنداعى ۇشقارى بايلاۋىنىڭ شەتىن تانىتىپ العانى بار:
— اشۋسىز اقىل تۇل دەۋشى ەدى، قۇر قاڭعالاقتاعانىڭمەن اقىلدان كەندەسىڭ-اۋ ءوزىڭ...
ايجان وسى سوزدەن كەيىن ودان اشۋ كۇتىپ ەدى، ءبىراق كۇيەۋىنىڭ بۇرىشقا قادالىپ، قينالا قاباق شىتىپ، بالاداي مۇڭايىپ قالعانىن كوردى دە، ىڭعايسىزدانىپ، تۇرىپ كەتتى. "ادىراق قارا" عانا ەمەس، ءوزىنىڭ دە ورىنسىز ءتيىسىپ جۇرگەنىن سەزىپ، تاعى ويعا قالدى: "جازىقسىزدان جازىقسىز ىلعي ءوزىن كىنالى سانايدى، مۇنىسى نەسى جانىم-اۋ!.."
ايجان ءوز بايلاۋىنىڭ ۇشقارى ەكەنىن كەشىكپەي ۇقتى. داۋرەن تەك جاۋعا عانا كەكتەنەدى ەكەن، قىرىق ءبىرىنشى جىلى ءبىر كۇندە وزگەرىپ شىعا كەلدى.
سوعىسقا كەتكەن ەرىن ساعىنعان ايجاننىڭ ويىنا الگى قياناتى تۇسكەندە داۋرەندى قاتتى ەسىركەپ، ءوزىن قايتا-قايتا كىنالاپ، جالعىز وتىرىپ جىلاپ الاتىن: "وسىدان امان كەلسە ءتىپتى دە رەنجىتپەسپىن" — دەپ، ىشتەي انت ەتەتىن.
سول انتىنا بەرىك ايجان كۇيەۋىنىڭ بار ىقىلاس-مىنەزىنە تەك جىبەك پەيىلىن عانا ارنايدى. ونىڭ كەيبىر ەرسى ىستەرىنىڭ ءوزىن قالجىڭعا اينالدىرا جايمالاپ، ەلەۋسىز ەسكەرتەدى.
كىشكەنە قوڭىرعا ءبارىبىر. ال، تايمان بولسا، ەس ءبىلىپ، وي توقتاتقاننان بەرى اتا-اناسىنىڭ ءتاتۋ-تاتتى بىرلىگىن، وزگەرمەس شۋاق قالپىن اسا ريزالىقپەن تۇيسىنەتىن. ءوزى وسكەن سەمياسىن بەرەكەلى سەميا دەپ ۇعاتىن دا، وسى كىشكەنە ۇيا بۇل جاس جىگىتكە اسپان استىڭداعى ەڭ ءبىر راقاتتى سايا، ىستىق قۇشاق، مول مەيىرىمدەي ەدى.
اتا-اناسىنىڭ ءقادىرى تايمانعا اسىرەسە الىستا تەرەڭىرەك بىلىنەدى. وقۋدا بۇلاردى ىلعي ساعىنىپ جۇرەدى.
ساعىنىش تا ءبىر اسىل، اياۋلى نارسە عوي، شىركىن!..
ساعىنارىڭ بولعاندا ساعىنعانعا نە جەتسىن.
7
تايمان شايدان كەيىن بۇگىن كەشتە مۇنايشى جاستارعا وقيتىن لەكسياسىنا ازىرلەنبەك بوپ، الدىن الا دايىنداعان تەزيستەرىن قايتا قاراۋعا وتىرا بەرگەندە، داۋلەتوۆ ەسىكتەن اپتىعا كىردى:
— پريۆەت ي پوچتەنيە.
تايمان ستول جانىنان قۋانا تۇرىپ، جولداسىمەن قول الىستى:
— اۋ، جاباس، امان-جاقسىمىسىڭ! ال، قالاي؟..
— "قالايدى" قويا تۇرشى، — دەپ، داۋلەتوۆ اق كوستيۋمىنىڭ جاعاسىنان ەرسىلەۋ سورايعان ۇزىن كەڭىردەگىندەگى بارماق باسىنداي ءبىر بۋىلتىق تۇينەكتى بۇلتىڭ ەتكىزىپ، يەگىنىڭ استىنا جاسىرا ءبىر جۇتىندى، — سەن قىزىقسىڭ، تايمان.
— يە، نە قىزىعى بار؟
— ءوز جەرىڭ، ءوز ۇيىڭە كەلدىڭ. جايلانىپ جاتىرسىڭ. ال، ورازوۆ ەكەۋىمىز جەر-كوككە سىيماي ءجۇرمىز.
— نەگە؟ — دەپ تاڭداندى تايمان. — وتىرشى ءوزىڭ...
— جوق، وتىرمايمىن. اسىعىسپىن. كەتكەلى جاتىرمىن.
— قويشى! تىم شۇعىل ەمەس پە؟ قابەن قايدا؟
داۋلەتوۆتىڭ سۇرشا جۇزىندە كۇلگىن، كۇلدى-بالام سۇس ءبىلىندى:
— ءتىفۋ، قويشى سول دۋر-راكتى! قابەن ورازوۆ دەگەنىڭ بولتۋن ەمەس پە ءبىر! قۇسكەلدىسى ۇستاعان قويانشىق سەكىلدى تاعى ەلىرىپ، ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ ءجۇر.
تايمان ارعى جاعىن ايتقىزباي ءبىلىپ، ورىندىعىنا وتىرا كەتتى دە، شالقايا بەرە قارقىلداپ، راقاتتانا كۇلدى: ءۇش جىل بىرگە وقىپ، ءبىر كوللەكتيۆتە جۇرگەن ءوز جولداستارىنىڭ تاپ-تانىس مىنەزى، ۇيرەنشىكتى ادەتى؛ قايدا دا قالماي ەرە جۇرەدى، ءار جەردە-اق بۇرق-بۇرق شاڭ بەرىپ وتىرادى.
— تاعى جانجالداسقان ەكەنسىڭدەر عوي!
— ەندى قايتەيىن؟ فيلوسوفستۆۋەت پريامو! ابدەن باسىمدى قاتىرعانى، ءجۇدا! بول-لتۋن بەسپاردوننىي!
تايمان كۇلكىسىن كۇشپەن تىيىپ، ءجۇزىن سۋىتتى:
— قوي، سەن ويتپە، ونىڭ نە؟
— بر-روس، پوجالۋيستا! — دەپ، داۋلەتوۆ يلىكپەس تۇرمەن قاباق شىتا تەرەزەگە بۇرىلدى: — بىلەم سەنىڭ دە...
— ال، وتىرمايسىڭ با ءسۇيتىپ؟
— جو-جوق، تىزە دە بۇكپەيمىن! — داۋلەتوۆ بىلەگىندەگى كۇمىس براسلەتتى ساعاتىنا تونە قارادى. — ءۇش ساعاتتان كەيىن سەنىڭ ەلىڭە قوش-بەس دەپ، دودەڭ سىزىپ وتىرادى.
— قابەن شە؟
— قوي دەيمىن سوڭىندى! بارماسا بادالىپ قالسىن، ءبىلدىڭ بە؟
تايمان بۇل ەكى جىگىتتىڭ جانجالىن بارىپ بىلمەي بولمايتىنىن ۇقتى:
— ال، ءجۇر ەندەشە!
— سەن نەمەنە، شىعارىپ سالماقپىسىڭ مەنى!
— شىعارسا نەسى بار؟
— باعانا وسىنداعى ءبىر شولاق بەلسەندى سەنىڭ بۇگىنگى كەشىڭ زانياتو دەپ ءجۇر ەدى عوي.
— ونىڭ راس، شىعارىپ سالا الماسپىن. دەگەنمەن سەندەرگە بارىپ قايتايىن.
ەكەۋى ءبىر تارىنداۋ كوشەمەن قالا ورتاسىنداعى مەيمانحاناعا كەلە جاتتى. اسفالتسىز كوشەنىڭ بوس توپىراعىن وقتا-تەكتە جەل ۇرلەپ، ۇيتقىتىپ قالادى. كەيدە كولدەنەڭ كوشەمەن جۇك ماشيناسى جۇيتكىپ وتەدى دە، كوككە بۇرقىراي كوتەرىلگەن ماي توپىراق بۇلاردىڭ قارسى الدىنان بوزعىل شىمىلدىق قۇرىپ تاستايدى. داۋلەتوۆ ۇستىندەگى اق كوستيۋمىن الا قاشاتىن جەر تاپپاي:
— وي، گورە، مىنانى شەشىپ قولىما السام با ەكەن ءجۇدا؟ — دەپ جاعاسىن ۇستايدى.
تايمان وعان كوزىنىڭ قيىعىمەن قارايدى:
— مۇنى كيمەي-اق قويعانىڭ ءجون ەدى عوي.
داۋلەتوۆ ىزاسىن تىلىمەن توككەندەي:
— بوجە... سەنىڭ مىناۋىڭ قالا ەمەس، مولا عوي ءبىر... — دەپ، اڭداماي قويىپ قالادى.
تايمان ەندى كەنەت اشۋمەن تۇنجىرادى:
— قويسايشى وسى جالعان مەنمەندىگىڭدى!
— ءبالى، اشۋلانىپ قالدىڭ با؟ ويناپ ايتام...
— مۇنداي ويىن بولمايدى.
داۋلەتوۆ قىپىڭ-قىپىڭ ەتىپ، شۇعىل وزگەرە بەرەدى:
— قويشى ەندى... مەن قويدىم. قابەنىڭ — قابەن، قىر سوڭىندا سەنەن دە قۇلاق قاعىپ قاپ ماسقارا بولارمىن، ءجۇدا.
بۇلارعا قارسى كەلىپ، جانىنان وتە بەرگەن ءبىر جاس قىزدى كورىپ داۋلەتوۆ سۋعا سۇڭگىپ شىققان ادامداي شاشىن ءدىر-دىر سىلكىپ قاپ، موليە قارادى. قىز قاراعان جوق. بۇل تايماننان كەيىن قالا شىر اينالىپ، قىزدىڭ مىقىنىنا تۇسكەن قوس بۇرىمىن، تىك يىعىن، توق بالتىرىن تاماشالاپ، كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى. سودان سوڭ جيدىرمەلەتە ىلگەرى باسىپ، تايمانعا الدەقانداي ءبىر اسەرىن ايتپاق بولدى دا، باتا المادى...
ەكەۋى مەيمانحاناعا كەلسە، قابەن بولمەدە جوق ەكەن. بۇلار ونى اسحانادان ىزدەپ ارەڭ تاپتى: ەڭ تۇكپىردەگى ءبىر ستولدا گۋىلدەي سويلەسكەن ماساڭداۋ ەكى كىسىنىڭ ورتاسىندا تىم-تىرىس وتىر.
قابەن اشاڭ، ۇزىن جىگىت. ءمۇيىز كوزىلدىرىگىن ىلعي مۇرنىنىڭ ۇشىنا كيىپ جۇرەدى. مۇنىڭ وتىرىسى-اق قىزىق: الدىنداعى ستولعا دوعاداي ءيىلىپ، جانىنان ءبىر قىرىن قاراعان ادامعا سۇراق بەلگىسى ءتارىزدى كورىنەدى. قاتار-قۇربىلارىنىڭ اراسىندا شىنىندا دا گەولوگ ەمەس، فيلوسوف اتانعان قابەننىڭ قولىنان ەشقاشان كىتاپ ءتۇسىپ كورگەن ەمەس. ءقازىر دە الدىندا اشىق كىتاپ، داياشى ايەل تاماق اكەلگەنشە تىرپ ەتپەستەن ۇڭىلە وقىپ وتىر. اسحانا ىشىندەگى ىزى-شۋ ءۇننىڭ، ارىلەسە قاسىڭداعى بەيتانىس ەكەۋدىڭ الابۇرتا، ورەكپي سويلەسكەن قىزۋ اڭگىمەسىنىڭ دە بۇعان مۇلدە اسەرى جوق، ءتىپتى ەستىمەيتىن سياقتى.
قاشاندا ءوز ويىمەن ءوزى بوپ، كوزىلدىرىكتى اۋلاقتان سىعالايتىن شۇڭىرەك كوزىن ءسال قىسىڭقىراپ، جاعىن سۋالتا، ەرنىن شوشايتىپ، تۇنجىراپ جۇرەتىن قابەننىڭ جانە ءبىر قىزىق ادەتى بار: ماڭىنا جۋىعان ادام نە ايتسا دا كوبىنە ءبىر"ا- ا؟.." دەپ، اڭىرايا قاراپ الماي جاۋاپ قاتپايدى. ءتىپتى اپ-انىق ەستىپ تۇرعاننىڭ وزىندە دە "ا-ا-ا؟" دەپ اڭتارىلىپ قالادى.
تايمان مەن جاباس قابەننىڭ قاسىڭدا ونىڭ قازىرگى قالپىن از ۋاقىت ءۇنسىز قىزىقتاپ تۇرعان. ءبىر مەزەتتە قابەن قاسىڭداعى ەكى ادام كەتپەك بوپ، ورىندارىنان كوتەرىلدى دە، ءبىرى وعان انايىلاۋ تۇردە:
— ەي، دوس، ساۋ بول! — دەپ ەدى، مىناۋ باسىن جۇلىپ الدى دا، ۇيقىدان شوشىپ ويانعانداي اڭىرىپ، داۋسىن سوزا:
— ا-ا-ا؟ — دەدى.
وسى تۇستا تايمان كەنەت كۇلىپ جىبەرىپ، قابەڭدى قۇشاقتاي الدى:
— امان-ەسەنبىسىڭ؟
قابەن دە تايمانعا قول ۇسىنا ءجۇزىن جىلىتىپ، ەزۋىن كەرە بەرىپ ەدى، كوزى ءبىر اۋناپ داۋلەتوۆكە ءتۇسىپ، كىتابىنا قايتادان تۇنجىراي ۇڭىلە قالدى.
— قوي، — دەدى تايمان الدەنەنى وزىنشە ىشتەي توپشىلاپ: — سەن مىناۋىڭدى قويا تۇر ءبىر جولعا، كەيىن وقىرسىڭ. ءحالىڭ قالاي ءوزىڭنىڭ؟ نە جاعداي بار؟ — ءبىر ءبۇيىر سەكسيىپ تۇرعان داۋلەتوۆكە قاراپ، ورىن نۇسقادى: — وتىرسايشى مىنا جەرگە.
قابەن سوندا دا قويا قويماي، بىرەر مينۋت ءۇنسىز شۇقشيا وقىپ وتىردى دا، ەندى بىردە كىتابىن كەنەت سارت ەتكىزە جاۋىپ قالدى:
— جاعداي سول، مۋسين — ناشار ادام. ءوزىڭ ايتشى تايمان، سولاي ەمەس پە، ا؟
حا-حا!.. باس جوق، اياق جوق، بۇ نە سۇراق سەنىكى؟
سوزگە مىسقىلدى كۇلكىمەن داۋلەتوۆ تە قوسىلدى:
— اپىر-اي دەيسىڭ، بۇل نە ءسوز؟ مانادان بەرى وقىعانىڭ مۋسين جونىندەگى كىتاپ ەمەس پە؟
ءبىراق قابەن كۇلگەن جوق، قايتا تۇنەرە ءتۇستى:
— توقتا، جولداس، سەن قويا تۇر! تايمان، سەن تىڭداشى، مۇمكىن، ناشار ادام دەگەنىم ءدال بولماس، ال ەندى بار ما، ناشار تاربيەشى ەكەنى فاكت!
تايمان ونى سالقىن سوزبەن باسپاق بولدى:
— دەگەنمەن قايتەسىڭ، قابەن، كەز كەلگەن جەردە جامانداي بەرمەيىكشى سول كىسىنى.
— راس، — دەپ قوشتادى داۋلەتوۆ: — ءار نارسەنىڭ ورنى بار.
بۇل اقىلدار قابەننىڭ ءوز تۇجىرىمىن وزگەرتە المادى.
— ا-ا؟.. — دەپ، ويلانعان قالپى، از بوگەلدى دە، جايباراقات جالعاستىرا بەردى. — الدە الدىڭعىم دۇرىس پا؟ عالىم بولۋدان عوي، ادام بولۋ قيىنىراق، ا؟ ماسەلە مۇندا دا ەمەس. ماسەلە... جوق، سەندەر مىنانى ايتىڭدارشى: ءوزى تاربيە تىلەيتىن كىسى وزگەنى قالاي تاربيەلەيدى؟
تايمان اينالا قاراپ، وزدەرىنە تاياۋ وتىرعانداردان ىڭعايسىزداندى:
— قابەن، بۇل اڭگىمەنى ءدال وسى جەردە ايتپايىقشى ەندى...
قابەننىڭ ميىنا كىرەر ەمەس:
— تايمان! سەن جاڭا ماعان كىسىنى كەز كەلگەن جەردە جامانداما دەدىڭ. قاتەلەسەسىڭ! مەن جامانداپ وتىرمىن با؟ جاماندىق تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىن با؟ ونىڭ نەسى بار؟ ەسىڭدە بولسىن: جامانداۋ مەن جاماندىق — ەكى ءتۇرلى ۇعىم. جامانداۋ — يتتىك! مەن وعان بارمايمىن. جاماندىق — بالە! بالەگە قارسى تۇرماساق، قانداي قاتەگە ۇرىناتىنىمىزدى بىلەسىڭ بە؟.. ا مەنىڭ قاتەلەسكىم كەلمەيدى، بالەنىڭ تامىرىنا بالتا شاپقىم كەلەدى. دەمەك، بالەمەن كەز كەلگەن جەردە كۇرەسەر بولسام، وندا قانداي جونسىزدىك بار؟
قابەنمەن ءسوز تالاستىرىپ ءبىر ناتيجەگە كەلۋ، نەمەسە ونى ءوز تۇجىرىمىنان تەز تايدىرىن جىبەرۋ قيىن ەكەنىن بىلەتىن تايمان يىعىمەن كۇلىپ، سىبىرمەن ايتتى:
— ءجا، ءقازىر تاماعىڭدى ءىشىپ بول، بولمەگە بارايىق، سودان سوڭ سويلەسەرمىز.
— ا ا؟.. جاقسى، بارارمىز. ءبىراق بار ما، بالەنىڭ ءبىر تامىرى ىشىمىزدە جاتىر. جاسى ۇلكەنگە قارسى ءسوز ايتپاۋ دەگەن سىپايى سىرقاتىمىز بار. مىنانى قويشى، بۇل جاعىمپاز عوي، — دەي بەرگەندە داۋلەتوۆ بۇرق-سارق ەتىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا، اسحانادان شىعا جونەلدى. قابەن وعان قولىن ءبىر سىلتەدى. — مەيلى، كەتە بەرسىن. ال، مىنا سەن بارىپ تۇرعان كوڭىلشەك جىگىتسىڭ. ەسىڭدە بولسىن، ورىنسىز ۇياڭدىق جالتاقتىققا اپاراتىن جول.
— كوڭىلشەكسىڭ دەدىڭ-اۋ، ۇياڭسىڭ دەدىڭ-اۋ سەن... — دەپ تايمان ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا، ورنىنان تۇردى. — ءجا، ءقازىر كەلەسىڭ عوي بولمەڭە...
ول وسى بەتىمەن قابەندەر جاتقان بولمەگە كىرگەندە، داۋلەتوۆ چەمودانىن شالقاسىنان اشىپ تاستاپ، ءوز نارسەلەرىن ءار جەردەن تاۋىپ، لاقتىرىپ سالىپ ءجۇر ەدى. تايماننىڭ تۇنجىرلاۋ ءتۇرىن كورىپ، وزىنە سەرىك تاپقانداي سەرپىلە سويلەدى.
— الگى سامودۋر سەنى دە قۋىپ شىقتى ما؟
تايمان جاۋاپ قاتقان جوق، ستول جانىنداعى ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. داۋلەتوۆ ونىڭ قارسى الدىنان كەلىپ، ەكى الاقانىمەن ستولدى باسا تاياندى دا، يىعىن قۇنىستىرا، موينىن قىسقارتا شۇقشيدى:
— ول سەن جوقتا نە ىستەدى، سونى بىلەسىڭ بە؟
تايمان كەنەت تۇيلىگىپ، قاتال سۇرادى:
— نە ىستەدى؟
— جەر-جەبىرىنە جەتتى. ىنجىق، جالتاق، بەسپرينسيپنىي پوشلياك دەدى. ول، ول ما...
تايمان داۋلەتوۆتىڭ ءسوزىن بولە، ستولدى جۇدىرىعىمەن قويىپ قالىپ، اتىپ تۇردى:
— قىسقارت!
داۋلەتوۆ اڭ-تاڭ:
— وي، نە بولدى سونشا؟ مىناۋىڭ قالاي، كىم بوپ كەتكەنسىڭ ءوزىڭ؟
— سەن كىمسىڭ؟
داۋلەتوۆ قاسارا بۇرىلدى دا، ەكى قولىن قالتاسىنا سالىپ، باسىن شايقاي ىسقىرىنىپ ءبىراز ءجۇردى. سودان سوڭ تايمانعا جالت قاراپ، قىجىلدى ۇنمەن تىستەنە سويلەدى:
— مەن دودەڭمىن سەنىڭ، ءبىلدىڭ ءبا؟ بىلگىڭ كەلە مە؟ دودە دەگەندى بىلەسىڭ ءبا، دودە! ال كەرەك بولسا... و نەسى-اي!..
تايمان دا ءتۇسىن كۇل عىپ بۇزىپ، اجىرايا قارادى:
— جوق!.. سەن جامان ادامسىڭ!
— جامان؟
— ءيا، جامان... ءسوزىڭ كوپ، ۇياتىڭ جوق. ويىڭ تولعان جاماندىق.
ەسىكتەن ەكى جولداسىنا كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن قاراپ ەجىرەيە كىرگەن قابەننىڭ قۇلاعىنا تايمان ءسوزى شالىنعاندى. ەگەر باسقا بىرەۋ بولسا، "قوي، بۇلارىڭ نە؟" — دەپ باسۋ ايتىپ، ءجون سۇرار ەدى؛ ال، قابەن داۋلەتوۆتىڭ قارسى الدىنا ومىراۋلاپ كەپ كىلت تۇرا قالدى دا، سۇق ساۋساعىن سىلكىلەدى:
— قۋسىڭ! جوق، ولاي ەمەس، جىمىسقىسىڭ دەگەن دالىرەك!
— ۆزدور! شانتاج! — دەپ ايعايلادى داۋلەتوۆ.
8
تايمان مۇنايشىلار كلۋبىنان كەش شىقتى. لەكسيا وقىعان ۋاقىتىنان گورى ۇستى-ۇستىنە قاپتاعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەن ۋاقىتى ۇزاق ەدى.
بۇعان تايمان قىسىلىپ تا قالدى: جۇرت لەكسياما ريزا بولمادى ما دەپ ويلاعان. ول كۇدىگىن كومسورگ جويدى:
— مۇنايشى جاستار ءسىز سياقتى ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتى ەمەس قوي، بىلمەيتىندەرى دە، بىلگىسى كەلەتىندەرى دە كوپ. ونىڭ ۇستىنە اشىق ارالىق جاعداي ءبارىن قىزىقتىرادى. ال، لەكسيا تاماشا ءوتتى.
ول تايماندى جارتى جولعا، قالا ورتاسىنداعى كوپىردەن وتكىزە شىعارىپ ساپ، كەيىن قايتتى.
جازعى ءتۇن قاراڭعى ەدى. باعانا، كۇن باتا سىركىرەگەن جىلى جاڭبىر ءالى اشىلماپتى، توڭىرەكتى تۇنەرتە تۇسەدى. ءار باعاننىڭ قاسىنان الشاق كورىنگەن ەلەكتر شامدارى دا بۇگىن ءالسىز جىلتىراپ، تۇسىنان وتكەندە اياق استىن ارەڭ بوزارتادى. قالانىڭ بۇل شەتىندەگى ىعى-جىعى، جاتاعان كورپۋستار بىرىنە ءبىرى تىعىلىسىپ، ءتۇن قوينىنا قاراۋىتا ءسىڭىپ بارادى؛ قاڭىلتىر شاتىرلارىن تىسىرلاتا تىركەسىپ، الدەقايدا جىلىسا كوشىپ جاتقانداي. ماڭىندا قاراڭداعان ادامدار سيرەك ۇشىراسادى. تايماننىڭ ءۇيى قالانىڭ باتىس شەتىندە ەدى. بۇل ارا تايعاق، سازدى سوراڭ دىمقىل تيسە بولعانى — قامىرداي يلەنىپ جاتادى.
ول باتپاقتاپ، ۇيىنە تايانا بەرگەندە، كوز جەتەر الدىنان بىرەۋ قاراڭ ەتتى:
— توقتاي قال! بۇ قايسىڭ؟
تايمان ءوز اكەسىنىڭ داۋسىن تاني كەتتى.
— مەن عوي، كوكە، نە عىپ ءجۇرسىز؟
— ويباي، قاناتىم، زارەم كەتكەنى بار ەمەس پە! بەرى ءجۇر، انا جەردە ۇزىلگەن سىم جاتىر، — دەپ، داۋرەن ءۇي ىرگەسىنەن التى-جەتى مەتردەي جەردى نۇسقادى. ۇستىندەگى كەنەپ پلاششى مالمانداي سۋ، بالاسىن قولىنان تاس قىپ ۇستاپ اپ، جەتەكتەي بەردى.
وسى كەزدە بۇلاردىڭ الدىنان موتورىن زىركىلدەتىپ، جوندەۋ تەتىكتەرىن تيەگەن جۇك ماشيناسى ءوتتى دە، الگى داۋرەن نۇسقاعان جەرگە بارىپ توقتادى.
داۋرەن قالت تۇرا قاپ، ماشينادان تۇسكەن بىر-ەكى ادامعا ايعاي سالدى:
— نە دەگەن جايباسار ەدىڭدەر وڭشەڭ... مەن حابارلاعالى ءۇش ساعات بولدى عوي! — ابدەن اشۋلانعان داۋرەننىڭ تۇتتىعا تاپقان "قاتتى" ءسوزى مىناۋ بولدى: — ءتۇ-تۇۋ، شىركىندەر!..
ماشينا ماڭىنداعىلار ءوز كىناسىن وزدەرى مويىنداعانداي، فاردىڭ جارىعىندا ءۇنسىز قالباڭداسىپ، ۇزىلگەن توقتى جالعاپ جاتتى.
تايمان بار جايعا ەندى ءتۇسىندى: اكەسى جوعارى ءۆولتتى لينيانىڭ ءۇزىلىپ تۇسكەن توكتى سىمىن كۇزەتىپ، ابدەن جاۋراپ، جاڭبىر استىڭدا وتىرعان دا قويعان ەكەن. ۇزىلگەن سىم ءۇي ىرگەسىنەن وتەتىن ۆوكزال جولىنىڭ ارعى ەزۋىندە جاتىر. ءبىراق، داۋرەن ۇيگە كىرسە بولعانى، بالاسى توكقا ءتۇسىپ جاتقانداي تىتىرەنىپ، تىنىش وتىرا الماي، ءتۇن كۇزەتكەن.
تايمان اكەسىن اياپ كەتتى.
— وي، كوكە-اي، بوسقا ابىگەرلەنگەن ەكەنسىڭ، — دەگەندە كوزىنە ايانىش جاسى كەلىپ ەدى.
قاراڭعىعا تەسىلىپ، كورىنگەن قاراعا "بۇ قايسىڭ، بەرى ءجۇر" دەپ، ءۇش ساعات جاڭبىرعا شومىلا جول تورىعانى داۋرەن اعايدىڭ ميىنا كىرىپ تە شىعار ەمەس. بالاسىن ولجادان تۇسىرگەندەي ارسالاڭداپ، اياعىن ءار جەردەن ءبىر باسىپ، جۇلقا جەتەلەپ ءجۇر.
تايماننىڭ ەسىنە ءبىر ساتكە عانا ءدال وسىنداي، وتكەن ۋاقيعا ءتۇستى.
وندا تايمان ءتىپتى بالا بولاتىن: بەسىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن. سوعىس باستالاتىن جىلعى كوكتەم: كۇن جىلىنىپ، قار ەرىپ جاتىر. مەكتەپ قالا ورتاسىنداعى دوڭەستەۋ جەردە؛ ول جەردىڭ قارى ەرىگەندە تايماننىڭ ءۇيى جاقتاعى تارام-تارام جىرا-سايلارمەن سارقىراپ سۋ اعاتىن دا، قالا ورتاسىن جارىپ وتەتىن جالپاق، سۋلى سورعا كەپ قۇيىلاتىن.
تايمان بالا كەزىندە ەركە، اڭعىرتتاۋ ەدى. ويىن دەسە ەسى كەتەدى.
بەسىنشى كلاسس تۇستەن كەيىن وقىپ، كۇن باتا تارايتىن. ال، داۋرەن ەگەر ۇيدە بولسا، ساعات ساناپ، بالاسىنىڭ كەلۋىن كۇتىپ وتىرادى؛ جۇمىستا جۇرسە، كۇن باتىسىمەن-اق ۇيىنە دامىلسىز تەلەفون سوعىپ، ايجاننان ونىڭ كەلگەن-كەلمەگەنىن سۇراپ، دىگىرلەپ بولادى.
ءبىر كۇنى ساباقتان تاراعان بالالار شۋ ەتە قالىستى:
— بۇگىن كلۋبتا كەرەمەت كونسەرت بولادى.
— الماتىدان بالەرينا كەلىپتى.
— ۆالەريك دەيسىڭ بە؟
— جو-و-وق، بالەرينا دەيمىن.
— و نە ول بالەرين؟..
— ويباي، سونى بىلمەيسىڭ بە، ءبيشى دەگەن ءسوز عوي!..
— جوق، ولاي ەمەس، — دەپ، مىنا بىلگىشتى باسقا ءبىر بىلگىش تۇزەتىپ جاتىر، — ءبيشى قىز دەگەن ءسوز.
ا-ا... سولاي ما؟.. — دەپ، اناۋ ەندى ۇعىندى.
ول كىسى بيلەپ ءجۇرىپ ءان شىرقايدى ەكەن.
جوق، ۇيتپەيدى، ءان شىرقاپ ءجۇرىپ بيلەيدى.
انا بار عوي، ا، ساحناعا شىققاندا بار عوي، ا، ءبىر ءوزى توعىز ايەل، سەگىز ەركەك بولىپ كەتەتىن كورىنەدى.
ونىنشى كلاستىڭ كەكسەلەۋ بالالارىنىڭ ءبىرى بالەرينانىڭ كوركىن، قويۋ كىرپىكتى ءمولدىر كوزىن ماقتاپ:
— ويباي، اڭىز-ەرتەگىدەگى ارۋ دەگەندەرىڭ مىنا سۇلۋدىڭ قاسىڭدا ءجىپ ەسە المايدى! — دەپ، كەشە مەيمانحانا الدىندا ماشينادان ءتۇسىپ جاتقان بالەرينانى جيدەك اعاشىنىڭ تۇبىندە جاسىرىنىپ تۇرىپ، ابدەن كورىپ العانىن ايتتى. بۇل بالا بارىنەن باقىتتىراق ەكەنىن تانىتىپ، اۋزىن تومپايتىپ، جەلكەسىن كۇدىرەيتىپ قويادى.
تايمان ەلتي تىڭداپ، ءار بىلگىشتىڭ اۋزىنا ءبىر قاراي بەردى. قىزىققاندىعىندا شەك جوق ەدى.
— ال، كەتتىك كلۋبقا، — دەدى بالەرينانى ءوز كوزىمەن كورىپ كەلگەن بالا.
— اعاتاي، مەنى دە الا كەت، — دەپ — جالىندى تايمان.
— قوي، سەنى كىرگىزبەيدى.
— ا مەن ەتەگىڭە جاسىرىنىپ ءوتىپ كەتەم.
— ە-ە... سۇيتەمىز ەكەن عوي!..
بۇلار سولاي ىستەدى. جالعىز-اق، بيلەتسىز كىرگەن تايمانعا ورىن تيمەي، الگى ونىنشى كلاستىڭ بالاسىنىڭ تىزەسىندە بۇعىپ وتىردى. ونىڭ ورنى سوڭعى قاتاردىڭ شەت جاعىندا ەكەن. باقىلاۋشى كەپ قۋىپ شىعا ما دەپ تاعى قورقىپ بارادى.
زالداعى جارىق ءسوندىرىلىپ، پەردەسى باياۋ سىرعىپ ساحنا اشىلدى. بۇل ەكى بالانىڭ كۇتكەنى دە وسى ەدى.
كونسەرت تايماندى قاتتى قىزىقتىردى. بيلەتسىز كىرگەنى، ورنى جوقتىعى — ءبارى ەسىنەن شىعىپ، اۋزىن اشىپ، ساحناعا قادالىپ قالعان. كۇيساندىق پەن دومبىرانىڭ، قوبىز بەن سىرنايدىڭ قوسىلا قۇبىلعان سىرلى سارىنى بويىن بيلەپ، قانىن قىزدىرىپ اكەتىپ بارادى. بالەرينانىڭ بيلەگەندە توبەسىندە ويناپ، بۋىنسىز مايىسا، ميزانداي تولقىعان سۇيرىك ساۋساقتارى بۇعان اۋادا جاي ەسىپ، ءجۇزىپ جۇرگەندەي بوپ كەتەدى دە، ەرنىن بۇرە، كوزىن ەجىرەيتىپ، كەيدە ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلەدى.
جاڭا عانا شاحتەر كيىمىندە بيلەگەن بالەرينا ەندى بىردە باسىنا قولشاتىر كوتەرىپ، ۇساق ادىمداپ جۇڭگو قىزى بوپ شىعىپ كەلە جاتقانىن كورگەندە تايمان ءوزىن دە، وزگەنى دە ۇمىتىپ، بار داۋسىمەن ساق-ساق كۇلىپ جىبەرەدى. مۇنى ەتەگىمەن جاسىرىپ كىرگىزگەن ەرەسەك بالا قۇلاعىنا سىبىرلاپ، جەلكەسىنەن جۇلقىپ قالعاندا عانا تايمان ەسىن جيناپ، ەرنىن تىستەپ بۇعا قالادى.
ءوستىپ وتىرعان تايمانعا الگى بالا تاعى سىبىر ەتىپ:
— ءماسساعان، كوكەڭدى قارا، — دەپ قالدى.
تايمان ساحنادان كوزىن تايعىزىپ، جالت قاراپ ەدى، اكەسى بۇيىردەگى ەسىكتەن كىرىپ، قابىرعانى جاعالاپ، سوناۋ الدىڭعى قاتاردان بەرى جىلىسىپ كەلەدى ەكەن. ۇستىندە جۇمىس كيىمى، قولىنان تورتكۇل كەنەپ قولعابىن دا شەشپەپتى؛ شاماسى، مۇندا ۇيدەن ەمەس، تۋرا ءوندىرىس باسىنان كەلگەن. ساحنادان تۇسكەن جارىققا بەتتەرى عانا ساۋلەلەنىپ وتىرعان ادامداردى كوزىمەن ساناعانداي، ءار قاتاردىڭ تۇسىندا كىدىرىپ-كىدىرىپ قالادى. جۇرت مۇنىمەن ءىسى جوق، ساحناعا قارايدى، مۇنىڭ ساحنامەن ءىسى جوق، جۇرتقا قارايدى.
قوناقتاعان تاۋىقتاي بالكوننان باسى قىلتيىپ وتىرعان ەرەسەك بالالار كوپ ەدى، وعان داۋرەن كوز دە سالمايدى. ءسىرا، الدىمەن بالكوندى ءسۇزىپ شىققان بولسا كەرەك.
تايمان اكەسى جاقىنداعان سايىن بۇعىپ، جاسىرىنا ءتۇسىپ ەدى، قاسىڭداعى ەستيار بالا ۇلكەندىگىن ىستەدى:
— قوي، بۇقپا! داۋرەن اعا، تايمان مۇندا وتىر.
داۋرەن سەلت ەتىپ، تەز باسىپ بۇلارعا كەلدى.
تايمان تاڭ قالعاندا، اكەسى مۇلدە رەنجىگەن جوق. ەڭكەيىپ ءوز بال اسى ەكەنىن انىقتاپ ءبىلىپ الدى دا:
— ءوي، شىبىنىم، — دەپ سىبىر ەتىپ، زالدان شىعىپ كەتتى.
ەسىك الدىنداعى باقىلاۋشى ايەلگە داۋرەن شىعا بەرە راقمەتىن جاۋدىرىپ جاتقان بولسا كەرەك، اناۋ ەسىكتى ءبىراز ۋاقىت جارتىلاي اشىپ تۇرىپ، ساڭىلاۋدان موينىن ءارى شىعارىپ قايتا-قايتا شۇلعىپ، ريزالىقپەن باس يزەپ جاتتى.
وسىدان ءبىر جارىم ساعاتتاي وتكەندە كونسەرت تە اياقتالدى. ەكى بالا ەلدەن بۇرىن جۇگىرىپ شىققان. تايمان راقاتتانا كۇلىپ، كلۋبتىڭ سىرتقى ەسىگىن اشىپ ەدى، بيىك باسپالداق ۇستىندە جاپادان-جالعىز وتىرعان اكەسىن كوردى. جۇمىس كيىمىمەن كونسەرتكە دە كىرە الماي، بالاسىن تاستاپ ۇيگە دە كەتە الماي وتىرىپ، قالعىپ كەتىپتى؛ ەسىك اشىلعاندا سەلك ەتىپ، ەڭسەسىن كوتەرىپ الىپ، تايمانعا قۇشاعىن جايا ۇمتىلدى:
— قۇلىنىم-اۋ، جىراداعى سۋعا ءتۇسىپ كەتە مە دەپ زارەم ۇشقانى بار ەمەس پە؟!
ءبىراق، وندا داۋرەننىڭ بۇل ارەكەتى بالاسىنا ەشقانداي اسەر ەتپەگەن. اكەسى مۇنشا نەگە بايەك بولادى، مۇنىڭ سىرى نەدە؟ ونى ويلاپ جاتۋعا تايمان مىندەتتى دە ەمەس، شىدام دا تابا الماس ەدى.
مىنە، ءدال سول مىنەزىن كوپ جىلدان كەيىن بۇگىن، مىناۋ جاڭبىرلى تۇندە تاعى قايتالادى. بۇل جولى اياۋلى اكە جۇرەگىن تەرەڭ تۇسىنگەن، تەبىرەنە تۇيسىنگەن تايماننىڭ نە ىستەۋدىڭ بابىن تاپپاي، دەمى دىرىلدەپ:
— ءتۇۋ، كوكە-اي، مەن بالا ەمەسپىن عوي، — دەگەنى رەنىش تە ەمەس، وكىنىش سياقتى دا ەمەس، ەلجىرەگەن ءىش تولقىنىنىڭ، مىڭ قۇبىلعان ءيىرىمى كوپ، سىرى نازىكتە ءتىلى جوق ىستىق تولقىننىڭ سىرتقا جوندەپ شىعا الماي بۋلىعۋى عانا؛ ادام بالاسىنىڭ ءوز بويىنداعى جالىنداي لاپ ەتىپ، الاۋلاي قالاتىن وسىنداي ءبىر وتتى سەزىم الدىندا دارمەنسىزدىگىنە كۋا عانا.
9
دەمالىس كۇنى ەدى.
بۇگىن قوڭىر ون جاسقا تولعان. داۋرەن ۇيىنە قوناق شاقىردى.
بار مۇلكى اۋىز ۇيگە جينالعان، تورگى كەڭ بولمە كىسىگە تولى: "پ" ارپىنشە قويىلعان ۇزىن ستولدى قورشالاي وتىرىسىپ، قىزۋ ءسوز، كوڭىلدى كۇلكىلەرىن اشىق تەرەزەلەردەن كوشەگە شالقىتا شىعارادى.
قوناقتاردىڭ كوبى — داۋرەنمەن جىلدار بويى جۇمىستاس كەلە جاتقان مۇنايشىلار. ءبىرقاتارىن تايمان دا تانيدى. ونىڭ تاڭ قالعانى — وسىلاردىڭ ءبارى ءوندىرىس ىشىندە كيىمدەرى مايعا باتتاسقان، كىم ەكەنىن ءبىلىپ بولمايتىن وڭكەي قارا وڭدىلەر ەدى، بۇگىن ءبارى اعارىپ شىعا كەلىپتى. كيىمدەرى دە تاپ-تازا. ناۋشانىڭ دا ۇستىنەن كوك كومبينەزون تۇسكەن. تاماققا تولى ستول ۇستىندەگى تارەلكەلەر اراسىندا مويىندارى قىلقيعان كوك شولمەكتەر كوپ؛ سونىڭ ءبىرىن ەڭسەرە، ەركىن سىلتەڭكىرەپ العان ناۋشا الابۇرتا قاپتى. انشەيىندە قاعىلەز جىگىت بۇگىن ءتىپتى جەڭىل — اۋماعان ادەمى كيىمدى ارتيست، شاشىن جەلپىلدەتىپ، داۋرەن قولىنداعى دومبىرا ۇنىنە ەلىگىپ، ويقاستاپ-ويقاستاپ قويادى.
ءۇي-ىشى جاڭ-جۇڭ: بىرەۋ بۇرعىلاۋ بريگاداسىنىڭ اسىرا ورىندالعان جوسپارىن ايتادى، بىرەۋ وندىرىسكە كەلگەن جاڭا تەحنيكانىڭ جايىن ءسوز ەتەدى، ەندى بىرەۋ ەڭبەكاقىدان اۋىستىرىپ ساقتىق كاسساسىنا جيعان اقشاسىنا سىيلىققا تيگەن التى مىڭىن قوسىپ، ماشينا العانىن اڭگىمەلەيدى؛ انە ءبىر شۇيىركەلەسكەن ەكى ايەل ءجاسوسپىرىم بالالارىن ماقتاپ، كەيدە اۋىزدارىن سىلپ ەتكىزە باس شۇلعىسادى؛ ال، مىنا ءبىر ەسىك جاق شەتتەگى ەرنى كونتيگەن سالپاۋىز جىگىت ماس بوپ قاپ، قاسىڭداعى قاراسۇر قاتىنىنا جارامساقتانىپ، قايتا-قايتا ماعىناسىز ىرجاڭداي بەرىپ ەدى، داۋرەن ءبىرازدان بايقاپ وتىر ەكەن:
— ءاي، بايعۋاتتىڭ جالپىلداعى، سەن وسى ادامبىسىڭ، الدە شايتانبىسىڭ؟ — دەپ، ومىردە ەشكىمگە ايتپاعان قاتال ءسوزىن ايتىپ، جۇرتتىڭ ءبارىن تۇگەل سول جىگىتكە قاراتتى. ءبىرقاتار ادام تاڭداندى، بىرەۋلەر الدەنەگە تۇسىنگەندەي سامارقاۋ كۇلىپ جاتتى.
بايعۋاتوۆ سالپىلاۋ ەرنىن بۇرىنعىدان دا كونتيتە جيىپ اپ، ەكى ەلى ماڭدايىن جابا قالعان كەكىل شاشىن كەيىن شۇلعي سەرىپتى دە، جەلكەسىن كۇدىستەندىرە بەرە، بوياۋى وڭعان نۇرسىز كوزىن داۋرەنگە توسىرايتا تىكتى. داۋرەننىڭ ورنىنا تايمان ىڭعايسىزدانىپ، جانىندا الگىبىر ازىردە وسى ۇيدەگى شكافتان العان كىتابىنا ءۇڭىلىپ وتىرعان قابەندى بۇيىرىنەن ءبىر ءتۇرتىپ، اكەسىنە:
— و نەڭ، كوكە! — دەپ قالدى.
قابەن جالت قاراپ:
— ا-ا؟.. — دەدى دە، ماڭىندا بولىپ جاتقان جايدى ەندى ءتۇسىنىپ، شۇڭىرەك كوزىن كوزىلدىرىك ۇستىنەن بايعۋاتوۆ پەن قاراسۇر قاتىنعا كەزەك جۇگىرتتى.
داۋرەننىڭ ءبىر قولىندا دومبىرا، ءبىر قولىمەن مۇرتىنىڭ شالعىسىن شيىردى:
— جوق-اۋ، وسى شىركىننىڭ كەلىننەن ايرىلامىن دەپ جۇرتقا جار سالعانىنا ءبىر جۇما بولعان جوق. مىنا وتىرىسىن كوردىڭ بە ەندى؛ سەن وسى كىمسىڭ، ءاي، ادامبىسىڭ، شايتانبىسىڭ؟
بايعۋاتوۆ سەلك ەتىپ، ىقىلىق اتا بەرەكەسى قاشىپ، شولمەكتەي جاسىق كوزىنىڭ كىرپىگىن دە قاقپاستان داۋرەنگە بادىرايا تومىرىلىپ ءالى وتىر.
— نەگە باقىراياسىڭ ماعان، وزىڭنەن كور! نە ىستەپ ءجۇرسىڭ ءوزىڭ؟ و نە، اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە دەگەن بە؟..
— كوكە دەيمىن، انا كىسىدەن ۇيات ەمەس پە؟ — دەپ تايمان بايعۋاتوۆتىڭ ايەلىن يەگىمەن نۇسقادى.
— ۇيات بولسا قايتەيىن؟
بايعۋاتوۆ كۇرسىنە ءبىر دەم الىپ، ءوز اۋزىن ءوزى ارەڭ مەڭگەرىپ:
— ما... ماع... ماع-عان نەعىل دەيسىڭ ەندى! — دەپ، باسىن سىلق ەتكىزىپ ايەلىنىڭ يىعىنا جىعا سالدى دا، ءبىرجولا قىبىرسىز قالدى.
— ە، وسىنىڭ دۇرىس، شىركىن؟ — دەپ، داۋرەن ودان كوزىن تايعىزىپ، قاراسۇر قاتىنعا باسقا ءبىر رايمەن سويلەدى: — قاراعىم كەلىن-اۋ، ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، قايتا-قايتا گازەتكە اتتارىڭدى جازباي-اق ءبىر جايلى بولۋعا بولماي ما؟ مىنا شىركىندى مەن بالا كۇنىنەن بىلەم، ال، سەنىكى نە، جانىم؟
قاراسۇر قاتىن كىرپىگىن اركىمگە كەزەك-كەزەك قاراپ، ءبىر ۇيات، ءبىر ىزامەن كۇيىپ-پىسىپ:
يباي، قايناعا-اۋ، مىنا سۇيقىل ءىنىڭىزدىڭ ءوزى ەمەس پە ءبارىن ىستەپ جۇرگەن. وسىلاي ەسى كەتكەنشە ءىشىپ بارادى دا، ءۇي-ىشىن الاتوپالاڭ قىلادى. وسىنىڭ الدىنا شىعىپ جۇرگەن مەن جوق. نە سۇمدىعى بار ەكەنىن بىلمەيمىن، مەنەن قاراپ ءجۇرىپ قىسىلادى دا، ايتەۋىر، اۋزىنا اراق تيسە بولدى، ماعان بايبالام سالادى، — دەپ، اشۋمەن بۋلىعا جىلاپ جىبەرىپ، يىعىن شالقايا تارتىپ قالدى دا، كۇيەۋىنىڭ باسىن الدىنا بىلق ەتە ءتۇسىردى؛ كوك جىبەك كويلەگىنىڭ بۇرمە جەڭىنەن قول ورامالىن الىپ، كوز جاسىن ءسۇرتتى: — مەن سوندا دا ۇندەمەيمىن. سونىمەن باسقا ەرمەك تاپپاعانداي، جاتا قالادى دا ءبىزدى اجىرات دەپ سوتقا ارىز، گازەتكە حابارلاندىرۋ جازادى. بەتىم-اۋ، ەكى كۇننىڭ بىرىندە ىستەيتىنى سول، مەن قايتەيىن؟ جازعاندارىنىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى گازەتكە شىعىپ كەتەتىن بولار.
الگىبىر ازىردە ماشينا ساتىپ العانىن اڭگىمەلەپ وتىرعان ەگدەلەۋ ەركەك كوپ ىشىنەن تۇرىپ، قاراسۇر قاتىننىڭ قاسىنا باردى:
— جارار، قاراعىم، جىلاما! ءجۇر، مىنا بار بولعىردى ماشينامەن ۇيىڭە اپارىپ سالايىن. قايتەر دەيسىڭ، قويار!..
ايتارىن ىرىكپەيتىن اق كوڭىل داۋرەن ءوزىنىڭ نە ىستەپ العانىن ەندى اڭعارىپ، ابدەن قىسىلدى. بۇل دا بارىپ، بايعۋاتوۆتى ءبىر جاعىنان سۇيەمەلدەپ ەسىكتەن شىعارىپ سالدى دا، ءارى قاراپ تۇرعان قالپى:
— كەلىنجان، ابدەن ءبۇلدىردىم-اۋ، اينالايىن. دەگەنمەن قايتەر دەيسىڭ، ۇيالما، سىرلاس ادامدار عوي ءبارى دە... ال، اناۋ شىركىندى ەندى ءوزىم قولعا الامىن، جونگە سالامىن! — دەپ، ورنىنا قايتىپ كەلدى.
داۋرەن ايتقانداي مۇنداعىلاردىڭ ءبارى شىنىندا دا ءوزارا سىرمىنەز ادامدار ەدى.
سىرلاس ادامداردىڭ ويلارى دا ۇقساس، تىلدەرى دە ءبىر. داۋرەن قاسىڭدا ءبىر سەلدىر ساقال وتىرعان. بايعۋاتوۆقا بايلانىستى ەرسىلىكتەر كوز الدىندا بولىپ وتسە دە، مۇنىڭ ميىنا كىرىپ شىعار ەمەس؛ جالعىز-اق، جاڭاعى ماشينالى ادامدى جادىنا ساقتاپ، ءوزىنىڭ دە سونداي ءبىر مەنشىكتى ماشينا ساتىپ الا الماعانىنا ازداپ وكىنىپ قالدى:
— بورەنيەدەن بەكەر كەتتىم.
— نەگە؟ — دەدى داۋرەن.
— دوبىشتىڭ گراپەگى ورىندالماي، پرەميدان قاعىلىپ ءجۇرمىن.
— وندا قايتىپ كەل، روليگىڭ مەن كاناتىڭ ءازىر.
— ويباي، جىبەرە مە مەنى، — دەپ، ساقالىن جەل ۇرعان سەلەۋدەي ۇيتقىتىپ-ۇيتقىتىپ الادى. — انەۋگۇنى ءبىر سوتكە جوق بولعانىمدا جەكە كاشالكانىڭ قۇم قاپقان ءپلونجىرىن تابا الماي، ون ساعات كاشاۋايتتاتپاي قويدى.
داۋرەن مۇنىڭ ماقتانىڭقىراپ وتىرعانىن سەزىپ، نەمكەتتىلەۋ سويلەسەدى:
— جىبەر دەپ سۇراپ كورسەيشى.
— ءشورابىنا جىبەرمەيدى.
بۇل سوزدەرگە تايمان مەن قابەن ەجىكتەپ تۇسىنگەنمەن، وزدەرى مۇدىرەر ەمەس. بۇلار كۇلگەنمەن، وزدەرى كۇلەر ەمەس.
داۋرەن اعايدىڭ وزىنە ۇقساعان قيىقشا قوي كوزدى، ءدوڭ مۇرىن، قالقان قۇلاق، كىشكەنە قوڭىردىڭ دا ەزۋى جينالمايدى. كيىمى ىپ-ىقشام، تاپ-تازا: ۇستىندە جەڭى قىسقا اق كويلەك، موينىندا قىزىل گالستۋك، اياعىندا قارا بوتينكا؛ تىزەسىن ارەڭ جاسىراتىن شولاق شالبارىنىڭ قىرى دا بار ەكەن. وسى ساۋىقتىڭ وزىنىكى ەكەنىنە ماساتتاناتىن سياقتى، ۇيگە سىيمايدى، جەر-كوككە تۇرمايدى: بىرەسە قوناق كۇتىپ، شابان دا بولسا تىنىمسىز قوزعالىپ جۇرگەن اناسىنا جۇگىرىپ بارىپ، ونىڭ تولىق دەنەسىن ەشقانداي سەبەپسىز قۇشاقتاپ، وزىنە تارتادى؛ قۇلاعىنا الدەنە سىبىرلاماقتا نيەتى بار، ءبىراق نە ايتارىن ءوزى دە بىلمەيدى. بىرەسە سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ، كۇنگە قولىن قالقالاپ، ءوزى قاتار بالالاردى ىزدەيدى، ءسىرا، ماقتانباق ويى بار. قاس قىلعاندا، كۇندە قاپتاپ، اسىر سالىپ جۇرەتىن بالالار بۇگىن قوڭىر كوزىنە تۇسە قويمادى. سودان سوڭ ۇيگە كىرىپ، اكەسى مەن اعاسىنىڭ اراسىنا وتىرىپ، اركىمنىڭ ءوزى تۋرالى ماقتاۋ سوزدەرىن ەكى ەزۋىن ەكى قۇلاققا ءىلىپ تاستاپ، ءۇنسىز قۋانا تىڭدادى.
— بۇل بالا بيىل ءتورتىنشى كلاستى كىلەڭ "بەسپەن" ءبىتىردى، — دەگەن ناۋشانى ءبىر قارتاڭداۋ كىسى:
— ءوزى دە داۋكەڭنەن اۋماعان مىقتى ەكەن، جامان بولماس، ءسىرا، — دەپ، قوڭىرعا تەسىرەيىپ، باس يزەي ماقۇلدادى.
بۇل سوزدەر، ارينە، قوڭىردىڭ كوڭىل حوشى ءۇشىن ادەيى ايتىلىپ جاتقان. ال، قوڭىر بولسا، بۇعان ءدان ريزا ەدى: بەت-جۇزى نارتتانىپ، قۇلپىرا تۇسەدى. ىشتەي ازداپ وكىنىشى دە بولدى؛ وسى سوزدەردى وزىممەن بىرگە وقيتىن بالالار تىڭدار ما ەدى دەپ ويلادى.
قوڭىر تايماننىڭ موينىنا اسىلدى:
— اعا، مەنىڭ تاتۋ دوستارىم بار...
بۇل تايماننىڭ كۇتپەگەن ءسوزى ەدى. ىڭعايسىزدانىپ قالدى، اقسارى ءجۇزى قىزعىلت تارتتى. مىنا ساۋىق شىنىندا دا ءبىر ءتۇرلى ەدى: بالانىڭ تۋعان كۇنى بالانىڭ قۋانىشى ءۇشىن ەمەس، تەك ۇلكەندەردىڭ اراق-شاراپ ىشۋىنە سەبەپ قانا سياقتى ەكەن... جاڭاعى ءبىر ماسكۇنەمنىڭ بار ابىرويدان ءبىر-اق ايىرىلىپ، قاتىنىنىڭ قانجىعاسىندا كەتكەنى الگى: ودان نە ءتالىم تۋماق؟ قوڭىردىڭ سول كەلەڭسىز كورىنىسكە كۋا بولۋىنىڭ ءوزى ۇيات ەمەس پە؟..
تايمان ءىنىسىن ەرتىپ، سىرتقا شىقپاق بوپ، شاپشاڭ قوزعالا بەردى. قاتارىندا دومبىرا تارتىپ وتىرعان داۋرەن قۇي سازىن ۇزبەستەن جالت قارادى:
— قايدا كەتتىڭ، قاناتىم؟
— ءقازىر...
داۋرەن دومبىراشى ادام بولاتىن. ءقازىر داۋسى جىڭىشكەلەۋ ەمەن دومبىراسىن بەزىلدەتىپ، قۇرمانعازىنىڭ اسقاق، اسەم كۇيلەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قۇيىلتىپ، قۇيقىلجىتا سەرمەپ وتىر. ناۋشا مۇندايدا جەلپىنگىش، الىپقاشپا، جەلعاباز جىگىت ەكەن؛ كۇيدىڭ ىرعاق-ناشىنە باسىن قوزعاپ، قولىن ەربەڭدەتىپ، ورنىنان ۇشىپ-ۇشىپ تۇرادى. اسىرەسە "سەرپەر" تارتىلىپ، داۋرەننىڭ يكەمدى ساۋساقتارى ساعادان سىڭقىلداتا، ۇزىلتە بەرە "ءتا-تا-تا"، ءتا-تا ء-تالاپ"، جوعارى جىلجي ويناعاندا ناۋشا تاعات تاپپاي، بۇل سارىنعا اۋزىمەن قوسىلا، جۇرتتىڭ سىرتىن اينالا جاعالاپ، داۋرەنگە جەتىپ كەلدى:
— ۋا-ا-ھەي، سوق، سوق! قىڭسىلا-ا-ات قانشىق يتتەي!
جۇرت دۋ كۇلدى. بىرەۋلەر ەرسى كورىپ، ۇناتپاي كۇلدى، بىرەۋلەر ريزا بوپ، راقاتتانا كۇلدى.
قوڭىردى ەرتىپ، اۋىز ۇيگە شىعا بەرگەن تايمان دا مىرس ەتتى. اۋىز ۇيدە ايجان، بايسالدى ءجۇزى جادىراعان ريزالىق پىشىندە، ءبىراق تەرلەپ-تەپشىپ، بىرەسە سىرتتان اكەلگەن ەتتى تۋراپ، بىرەسە تۇزدىق ازىرلەپ، ابىگەرلەنۋدە ەكەن.
تايمان شەشەسىن تاعى ايادى: اناۋ بولمەدەگىلەر دۋ-دۋ قىزىق قۇشاعىندا، ال مىنا كىسى سولاردى كۇتەم دەپ ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ازاپپەن ءجۇر: بۇل كىسى جۇرت قاتارلى دەم الۋعا، كوڭىل كوتەرۋگە ءتيىستى ەمەس سياقتى...
تايمان قوڭىرعا:
— اينالايىن، سەن جولداستارىڭدى تاۋىپ الىپ، ويناي بەر. ەرتەڭ ءوزىم ءبارىڭدى جيىپ اپ، پارككە اپارام، قىزىق كورسەتەم، — دەدى.
بالا اعاسىنا ريزا بوپ، ويناقتاپ، جۇگىرە جونەلدى.
— ماما، — دەدى تايمان شەشەسىنىڭ الدىنداعى ەت سالعان تاباققا ۇمتىلىپ، — اكەلشى، مىنانى مەن اپارايىن...
ايجان ءجۇزىن بالاسىنا بۇرىپ، ونىڭ الدەنەندەي ءبىر شاراسىز اجارىن بايقاپ، ءبىراز بايىپتاي قاراپ تۇردى دا، ۇلپاداي جۇمساق لەبىزبەن:
— ۇيگە بارا بەر، جارىعىم، — دەدى.
10
قابەن كىتابىن جاۋىپ شىنتاعىنىڭ استىنا سالدى دا، كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن اركىمگە ءبىر سىعالاي قاراپ ۇزاق وتىردى، كوڭىلسىزدەۋ وتىردى. مۇنىڭ كوزى تۇسكەن ادامداردىڭ كوپشىلىگى-اق الدارىندا مولدىرەگەن اراققا ۇمتىلىسىپ جاتىر. قابەن ىشپەيتىندىگىن و باستا ايتقان؛ ءقازىر تەك ءجيى-جيى "قاراعىم، تاماق الىپ وتىر" دەگەن داۋرەن قولقاسى بولماسا، "اراق ءىش" دەپ ەشكىم قىستامايدى.
وسى قوناقتاردى قابەن دە ءدال تايمانشا، ءبىراز وعاش سەزىنگەن-دى. سول سەزىمىن سىرتقا شىعارعىسى كەلەدى، ءبىراق وزىنە تاياۋ وتىرعانداردىڭ كوبىن تانىمايدى. داۋرەنگە بىردەڭە دەۋگە باتا المايدى. ءسويتىپ ءجىپسىز بايلانىپ، ەرىكسىز ىركىلەدى. وسى كەزدە مۇنىڭ داۋرەن جاعىنان تايمان وتىرىپ جاتىپ، جاي عانا:
— نەگە كوڭىلسىزسىڭ سەن؟ — دەپ سۇرادى دا، جاۋاپ كۇتكەن جوق. اناۋ ءبىر بۇرىشتا وتىرعان ورتا جاستارداعى ەكى كىسى ءبىرىن-بىرى ىشۋگە زورلايدى. وعان ءبىر بۇيىردەن ناۋشا قوسىلىپ، ەكەۋدىڭ بىرىنە:
— اعايىن، قايتەسىڭ سول جامان سيىققا جالىنىپ، — دەپ ازىلدەگەن بولادى: — اقاڭنىڭ ءقادىرىن بايتوعىز بىلەدى. "ءبىر قاپسا سەرىكباي قابادى" دەگەندەي، ۋىزىندا جارىعان باعلان تۇقىم بايتوعىز سىلتەيدى ءبىر سىلتەسە... قايران، ءوزىم-اي، مىنا ماعان ايتسايشى ودان دا... — دەپ، ماڭداي شاشىن بەس ساۋساعىمەن جەلكەگە قاراي ءبىر كوسىپ قاپ، قىرلى ريۋمكاسىن قولىنا الىپ، اينالدىرا قاراپ تۇردى دا:
— و، اراق، سەنى قايتەم، يگى دوسىم،
سەن كەيدە كوڭىلىمنەن كۇيدى ۇزەسىڭ.
سۇپ-سۋىق، تۇك تۇسىنبەس ستاكاننىڭ
ەرىكسىز ەرنەۋىنەن سۇيگىزەسىڭ.
...بوركىمدى تەرىس قاراي كيگىزەسىڭ،
ءتىلىمدى ءوز دوسىما تيگىزەسىڭ... —
دەپ، الدەبىر جاتتاندى ولەڭىن اندەتە ساق-ساق كۇلىپ، جۇرتتى دا دۋ-دۋ قىزدىرىپ اپ: — ال، قانە، الىپ تاستالىق، قىزىق كەتپەسىن! ەي، سيىق، سەن دە سىلق ەتكىز، تاستاپ جىبەر! — دەپ، اراعىن اۋزىنا اپارا بەردى.
— ا-ا؟.. — دەپ تاڭداندى قابەن. — تايمان، مىنا كىسى نە دەپ تۇر، ءوز ورنىندا اپ-اۋىر وتىرعان ادامدى جەپ-جەڭىل عىپ سۇيىق دەگەنى نەسى؟ نەگە زابىرلەيدى؟
تايمان ەرىكسىز مىرس ەتتى:
— سۇيىق ەمەس، سيىق... سيىق دەگەن رۋ اتى بار.
— ا، رۋدىڭ نە قاتىسى بار بۇل اراعا؟ و نە، باسەكە مە؟
— قايتەرسىڭ ەندى...
— مىنە قىزىق! نەگە قايتپەيمىز ءبىز! — دەپ، قابەن تايماننىڭ بەتىنەن وتىن شىعاردى: — اناۋ جىگىتتى شاقىرشى ماعان.
— ناۋكە، بەرى كەلىپ كەتىڭىزشى.
ناۋشا ريۋمكاسىن ەرنىنەن جۇلىپ الىپ، بەرى باستى:
— ءيا، تايمان؟
— مىنا قابەن شاقىرادى.
— مەن، مەن شاقىردىم، — دەدى قابەن: — ءسىز نەگە اراق ءىشۋدى ونەر كورەسىز؟
ناۋشا جىمىڭداپ تايمانعا قارادى، دۋىلداسقان جۇرت بۇل جەردەگى جايدى اڭعارعان جوق-تى.
— تايمان، سەن ەكى كۇن بويى جىر ەتكەن ناۋشا دەگەن اعاي وسى كىسى ەمەس پە؟
— ءيا، وسى كىسى، — دەپ تايمان بايسالدى قارادى.
— بۇل كىسىنىڭ قاي جەرىن ماقتاپ ءجۇرسىڭ سەن؟
— اينام، كىم... تايمان، اتى كىم دەپ ەدىڭ بۇل ىنىشەكتىڭ؟
— قابەن.
— قابەن، كىنالاما، جانىم. ءاشيىن... داۋكەڭنىڭ قىزىعى بولعاسىن... ازداپ...
— ءسىزدىڭ بۇل سوزىڭىزدەن ءۇش سۇراق تۋادى، — دەپ قابەن قولىن شوشايتتى، — بىرىنشىدەن، "ءاشيىن" دەيسىز. داۋرەن اعايدىڭ تورىندەگى قۇبىلىستى ءسىز نەگە ءاشيىن دەپ بىلەسىز؟ ەكىنشىدەن، "قىزىق" دەيسىز، وسى جەردە قانداي قىزىق بولىپ جاتىر؟ ۇشىنشىدەن، "ازداپ" دەيسىز، اناۋ بوتەلكەنى ءبىر ءوزىڭىز تاۋىستىڭىز؛ ازىڭىز وسى بولعاندا، كوبىڭىز قانداي بولماق؟.. جاۋاپ بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن!
— ءباتىر-اۋ، ەندى قايتتىم؟ — دەپ، ناۋشا اقسيا قىزاراڭدادى. — وسىنىڭ ءبارى قىزىق ەمەس پە، قابەنجان؟
— نەسى قىزىق مۇنىڭ؟ وتىرىڭىزشى مىنا اراعا، — دەپ، قابەن ورىندىعىنىڭ ءبىر شەتىن ۇسىندى: — وسى ۇيگە جۇرت نەگە جينالدى؟
— ال، يە؟
— ا-ا؟.. "يەسى" جوق، قوناق نە ءۇشىن شاقىرىلدى بۇل ۇيگە؟
ناۋشا جاۋتاڭداپ تايمانعا قارادى. تايمان ۇندەمەدى،
قابەن قادالا ءتۇستى:
— ءسىز جاۋاپ بەرىڭىز ماعان!
— اينام-اۋ، بەلگىلى ەمەس پە، قوڭىرجاننىڭ ون جاسقا تولعان كۇنى عوي بۇگىن.
— ا، و بالا قايدا؟
ناۋشا جان-جاعىنا قاراپ، قوڭىردى ىزدەدى:
— كەتىپ قالعانى ما؟
— كەتپەي قايتسىن، — دەدى قابەن. — كەتپەي قايتسىن؟ ءسىزدىڭ "قىزىعىڭىزدىڭ" قوڭىرعا كەرەگى قانشا؟
— اپىرىم-اي، سەن قينادىڭ-اۋ مەنى، جارقىنىم.
بۇلار از ۋاقىت ءۇنسىز داعدارىسىپ قالدى. سودان سوڭ قابەن:
— ەندى ەكىنشى ماسەلە، — دەپ تاعى دا ءسوز باستادى: — ءسىز مىنا تايمانعا اتىنىڭ دەلبەسىن بىرەۋگە ۇستاتىپ، ءوزى ارتىڭدا شالقايعان الدەكىمدى سىناپسىز، سولاي عوي، ا؟
— راس ەدى.
— راس قانا ەمەس، دۇرىس! ءبىراق، ول تەك اربادا عانا وتىرعان ادام ەدى، ال ءسىز ءقازىر ەكى اياعىڭىزدى سالبىراتىپ قويىپ، وسى ۇيدەگى ايجان اپايدىڭ موينىندا وتىرعانىڭىزدى بىلەسىز بە؟
— قوي، — دەپ شوشىپ كەتتى ناۋشا. — قوي، اينام!..
— قوياتىنى جوق، فاكت!
قوناقتاردىڭ ورتاسىنا قايتا-قايتا تاماق تاسىپ، وسى بولمەگە بىرنەشە رەت كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ايجاندى قابەن ءبىر كەلگەندە بىلەگىنەن ۇستاي الىپ:
— اپا، وتىرىڭىز مىنا اراعا، قاتتى وتىنەمىن، ازداپ دەم الىڭىز، — دەپ جالىنا سويلەدى: — تايمان، ءجۇر، اسۇيگە بارالىق. ناۋشا اعاي، ءسىز دە ءجۇرىڭىز! جالعىز-اق، ءسىز، اعاي، اناۋ جاس كەلىنشەكتەردىڭ جەڭىلدەۋ ءبىرىن ەرتىپ اكەلىڭىز بىزگە، كەرەگى بولادى.
ناۋشا موينىنان جۇك تۇسىرگەندەي جەڭىلەيىپ، ءبىر جاس ايەلگە جەتىپ بارىپ جابىسىپ جاتتى. قايتكەنمەن، ايجان دا شىدامادى: قابەننىڭ قىلىعىنا قاتتى ءسۇيسىنىپ، داۋرەنگە الدەنەنى رايلانا سىبىرلاپ، ورنىنان تۇرا بەردى.
11
ەكەۋى ىمىرت ۇيىرىلە ۇيدەن شىققاندا قوناقتاردىڭ سوڭى ءالى تاراعان جوق-تى.
قابەن ويعا العانىن ورىنداعانشا اسىعاتىن: الاسا ەسىكتەن ەڭكەيە كىرگەندەي، ءيا بولماسا اۋىر شانانى جاياۋ سۇيرەگەندەي بەلىن بۇگە، قۇلاشىن سەرمەي، اپتىعا اياڭداپ، تايماننان وزا، كەش قاراڭعىلىعىنا سۇزە سۇڭگىپ بارا جاتتى. بۇل ەكەۋىنىڭ ويى مەيمانحاناعا بارۋ، ەسەپتەسۋ، تاڭعى سامولەتپەن تۇزتوبەگە ۇشاتىن قابەننىڭ چەمودانىن ۇيگە اكەلىپ، جولعا ازىرلەنۋ ەدى. تايمان بۇعان ءسال وزگەرىس ەنگىزدى:
— سەن ەنتىكپە، قابەن. ۋاقىت جەتەدى، مەيمانحانا ءبىر جاققا كوشىپ بارا جاتقان جوق، ۇلگەرەمىز. ءقازىر پارككە بارىپ، ەڭ بولماسا ەسترادالىق كونسەرت تىڭدالىق.
قابەن بويىن تىكتەپ، تۇرا قالدى:
— ماقۇل! اقىلدى ۇسىنىس!
بۇل قالانىڭ مۇناي يسىنەن تازا بىردەن ءبىر تىنىس ورنى — پارك: قويۋ وسكەن جيدەك اعاشتى شاعىن ورمان. دەمالىس كۇنى بولعاندىقتان با، پارك ءىشى قاپتاعان ادام. شەتكەرىلەۋ ءبىر مايسالى الاڭداردا بايانعا قوسىلىپ ءان شىرقاعاندار، بۇيىرلەرىن تايانىپ، تىزەلەرىن شاپالاقتاپ بي بيلەگەندەر قالانىڭ دەريەۆنيالىق قۇلقىن تانىتادى. قالالىق كىتاپحانا الدىنداعى شام جارىعىندا شاحمات، دويبى ويناعاندار كوپ. ودان ءارى مىلتىقتارىن سارتىلداتىپ، شارلارىن سوعىلىستىرىپ تير، بيلليارد ورىندارى تۇر — بۇلار دا ادامعا سىيمايدى. سىراحانالار الدىنان اياق الىپ ءوتۋ قيىن. شام نۇرى اۋىسپاعان قارا كولەڭكە جەرلەردە توپ-توپ بالا مۇرىندارىن بىلەكتەرىمەن ءبىر-بىر سيپاپ قويىپ، اعاش باسىنا ۇرەيلەنە ۇمتىلىسىپ، جيدەك تەرىپ جاتادى دا، انادايدان كۇرجەڭدەپ اسىعا باسقان ساقالدى كۇزەتشىنى كورىپ قاپ، بۇتا تۇبىنەن پىر ەتىپ ۇشقان ءشىل ۇيىرىندەي دۇرلىگە جونەلەدى، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا قاراڭعىعا ءسىڭىپ، جوق بوپ كەتەدى...
ەكى دوس جازعى تەاتردان جانجالداسىپ شىقتى. گاسترولدە جۇرگەن ءۇش-تورت ءارتيستىڭ كونسەرتىن تىڭداعان. كونفەرانسە مىلجىڭ جىگىت ەكەن: پروگرامماسى تاپشى كونسەرتتىڭ جارىمىنان كوبى سونىڭ جۇرتتى كۇلدىرەم دەپ اۋزىنا كەلگەنىن سوعىپ، بوسقا ارامتەر بولۋىمەن ءوتتى. قابەن ەزۋ دە تارتپادى، تايمان ءبىر مىرس ەتىپ ەدى، قابەن جاتتى دا جارماستى:
— نەگە ءماز بولاسىڭ؟
— مىناعان.
— ءتۇۋ، وسى حالتۋرششيككە مە؟ شەت جەرگە وسىنداي شانىشقىدان جىرىلعاندار، شەكەسىنە ءجىپ بايلاعاندار كەلەدى. بۇلاردى ساحنادان قۋۋ كەرەك. حالىق اراسىنا مۇنداي سۇرەڭسىزدىك ەمەس، بوياۋى مول ناعىز حالىقتىق ونەر اكەلۋ شارت! — دەپ، قابەن الىپ-ۇشىپ، كوتەرىلدى دە كەتتى.
ونىمەن دە قويماي:
— سەنىڭ ەستەتيكالىق تالعامىڭ تومەن، — دەپ، تايماندى مۇقاتا، ەرىكسىز تالاسقا شاقىرىپ، مەيمانحاناعا جەتكەنشە ايتىستى.
مەيمانحانادان شىققان سوڭ قابەن قايتادان زىركىلدەپ، قالانىڭ كۇتىمى ناشار پاركىن، اسفالتسىز كوشەسىن، سىلاۋى تۇسكەن ۇيلەرىن سىناپ، قالالىق سوۆەتتەگىلەردىڭ قىرسىزدىعىن مىنەپ كەلە جاتتى.
— سەنىكى دە جاڭاعى ءوزىڭ شەنەگەن كونفەرانسە سياقتى اۋىزبايلىق قانا، — دەپ كۇلدى تايمان.
— ا-ا!.. اۋىزبايلىق! ويباي-اۋ، كونفەرانسەگە ءدال وسى ءتىلدىڭ بايلىعى جەتپەي جاتقان جوق پا؟ ءتىل بايلىعى دەگەندى سەن قالاي تۇسىنەسىڭ ءوزىڭ؟!
بۇلار ۇيگە كىرگەندە ءتۇن ورتاسى جۋىق ەدى، ءبىراق داۋرەن مەن ايجان ءالى جاتپاپتى. اسۇيدە جىڭىلداپ اق ساماۋىر تۇر. ايجان سىرتتان ءبىر تاباق توڭازىعان ەت اكەلەدى، ونى داۋرەن اق قاعازعا ۇقىپپەن وراپ، سارى ساكۆوياجعا باپتاپ سالادى. كەيدە "تۇز اكەل"، "نان، ماي سال"، — دەپ قويادى.
تايمان مەن قابەن جارىسا سۇرادى:
— ۇيقىلارىڭ قايدا، كوكە؟
— اپاي-اۋ، بۇلارىڭ نە؟
داۋرەن ساكۆوياجدىڭ اۋزىن بەكىتىپ جاتىپ:
— ە-ە ۇيقىنى قويشى، قارعام، — دەپ قولىن الدەبىر ريزالىقپەن باياۋ سىلتەدى. — قابەنجاننىڭ جولىنا ازىق...
كىرشىكسىز، تازا جاندى، اسىل سەزىمدى، مەيىربان اتا-انا؛ جولعا بەينە ءوز ۇلىن اتتاندىراتىڭداي بار پەيىل-ىقىلاستارىمەن قالباڭداسىپ ءجۇر. قابەن ىشتەي قاتتى تەبىرەنىپ، مىناۋ ارتىقشا اياۋلى ادامدارعا كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن كۇلىمدەي قاراپ، ۇزاق تۇردى.
— قابەنجان، — دەدى داۋرەن. — تايمان، كەل، شايعا كەلىندەر. ءبىز شاي ىشكەنشە تاڭ دا تايانىپ قالادى. ماشينا شاقىرتىپ قويدىم.
داۋرەن رايى عاجاپ، قابەننىڭ استى-ۇستىنە تۇسەدى. ونىڭ سىرت كيىمىن دە ءوزى ششەتكىلەپ، تازارتىپ قويىپتى. شاي ۇستىندە:
— قاراعىم قابەنجان، سەنى تايمانجاننىڭ دوسى عانا ەمەس، تۋعان ۇلىمداي كورەمىن. ءبىر ءتۇرلى، باۋىر باسىپ قالىپپىن، — دەدى.
تايمان كىناسىز كۇلكىمەن:
— كوكە، مۇنىڭ نەسى ۇناپ ءجۇر سىزگە، تۇنجىراعان ءتۇرى مە، نەسىن ءتانىپ-بىلىپ ءجۇرسىز؟ — دەگەن.
— سەن، بالام، وسى قابەن سياقتىلارمەن جۇعىس. انەۋگى ءبىر دۋدار باسىڭ ماعان ونشا سۇيكىمدى كورىنە قويعان جوق. قايدام، سونىڭنان نە مامان شىعىپ جارىتار ەكەن؟ — دەپ، داۋرەن ءشۇباسىن ايتتى.
ايجان قابەن الدىنا قايتا-قايتا اس ۇسىنىپ:
— تۇزتوبەدە كىمىڭ بار، قابەنجان؟ — دەپ سۇرادى.
— ءوزىڭىز سياقتى انام بار ەدى، جالعىز انام...
— كىممەن بىرگە تۇرادى؟
— ءوزى عانا. وسى ساپارىمدا الماتىعا جول-جونەكەي سو كىسىنىڭ حال-جايىن بىلە بارماق ەدىم.
— ە-ە... قاراعىم، ءوزىڭ امان بولساڭ، وقۋىڭدا ءبىتىپ قالدى عوي. ءتىرى كىسىگە بىرەر جىل دەگەن نە؟ قولىڭا الاسىڭ عوي ماماڭدى، — دەپ داۋرەن قوسىلدى. — تەك ەستەرىڭدە بولسىن، سەنىڭ ماماڭا دا، ءبىزدىڭ مىناۋ ايجان ەكەۋمىزگە دە كەلىن كەرەك ەكەنىن ۇمىتا كورمەڭدەر...
تايمان قىسىلا قىزارادى. ال، قابەن شىمىرىگەر ەمەس، ادەتتەن تىس وزگەشە ءبىر جۇمساق قالىپپەن وتىر. الدەنەگە ەلجىرەگەن جايما شۋاق جىلى ءتۇرى بار.
داۋرەن ءبىر ءسوزدىڭ يىنىندە بۇل ەكى شاكىرتتىڭ قامىن ويلاپ كەپ، قارجى جاعىن ءسوز قىپ، ەكەۋىنىڭ ستيپەندياسىن مولشەرلەپ، ونىڭ ۇستىنە قوسىمشا ءوزىنىڭ اي سايىن قانشا اقشا سالىپ تۇراتىنىن ايتقان. تايمان بۇل تۇستا ابدەن جەر بولىپ، مازاسى قاشتى: الداعى سەمەستردە ءوزىنىڭ ستيپەندياسىز وقيتىنىن ۇي-ىشىنە ايتپاپ ەدى جانە سەزدىرمەستەن كەتپەك ەدى. بايقاۋسىزدا قابەن قوقىتىپ قويا ما دەپ قورىققان، ابىروي بولعاندا ونىڭ اۋزىنان بۇل تۋرالى ءسوز شىقپادى.
تاڭ بىلىنە ماشينا كەلىپ، دوسىن اتتاندىرۋعا اەروپورتقا بارماق بولعان تايمان چەمودان كوتەرىپ سىرتقا شىعىپ كەتكەن. قابەن ايجانمەن جىلى قوشتاسىپ، داۋرەنگە كەزەك كەلگەندە كوزىلدىرىگىن قولىنا الدى دا، ونى كەنەت قاپسىرا قۇشاقتاپ، بەتىن كەۋدەسىنە باسا جىلاپ جىبەردى:
— ءسىزدى مەن اكەم دەپ ۇعامىن.
داۋرەن دە ايمالاپ، ءسۇيىپ جاتىر:
— امان ءجۇر، جولىڭ بولسىن. ماماڭا سالەم ايت.
قابەن داۋرەننىڭ قۇشاعىندا، سىرتقا شىعىپ بارا جاتىپ ءبىر سىرىن ايتتى:
— مەن اكە جىلىلىعىن كورمەگەن اداممىن. اكەمنەن ەرتەرەك قالعام. تايماندى كىنالاۋشى ەدىم تىم ۇياڭسىڭ دەيتىنمىن. ەندى ءبىلدىم، ءسىزدىڭ ىقىلاس-پەيىلىڭىز ادامدى تەك جىبەك مىنەزگە عانا تاربيەلەيدى ەكەن. ەندى ءبىلدىم، تايمان باقىتتى جىگىت.
ول ماشيناعا، تايماننىڭ جانىنا وتىردى دا، كابينادان قولىن، وعان قوسا باسىن شىعارىپ، داۋرەنگە ايعايلاي قوش ايتىپ بارا جاتتى:
— ساۋ بولىڭىز، تايمانمەن بىرگە ءبىرجولا كەلەمىن، ىلعي قاسىڭىزدا بولامىن، بىرگە تۇرامىز!.. قوش!..
12
تۇسكى ىستىققا شىداماعان تايمان مۇناي ءوندىرۋ سەحىنىڭ سالقىن دۋشىنا ءتۇسىپ، كەڭ قاقپادان شىعا بەرىپ ەدى، قۇباجون جاقتان قۇيىنداتىپ كەلگەن جەڭىل گازيك قارسى الدىنا تۇرا قالدى. ماشينادان تۇسكەن ناۋشا تايماندى كورىپ:
— قاراپ ءجۇرىپ ىستىقتايسىڭ، ەرتەڭ مايعا باتتاسقان مۇنايشى كيىمىن كيگەندە قايتىپ شىدايسىڭ، — دەپ كەپ قول الىستى دا، — مىنا تەحسنابتان ءبىر بالىققۇيرىق اكەتۋگە كەلىپ ەدىم، كوتەرىسىپ جىبەرشى، — دەدى.
— بالىققۇيرىعىڭىز نە، بۇرعى ما؟
— ءيا. داۋرەن اعاي بۇرعىسىن جاڭارتپاق ەدى.
ناۋشا ايتقان "تەحسنابقا" بارۋ ءۇشىن، ەكەۋى ءوندىرىس ورتاسىمەن ءبىراز جەر جاياۋ ءجۇردى.
سورتاڭدى سۇرعىلت جەرگە قۇدىرەتتى ادام قولى تەمىردەن ورنەك سالا بەرىپتى. جەر بەتى ايقىش-ۇيقىش سىرعي جىلجىپ جاتقان جۋان سىمدار. ءوندىرىس ىشىندە اتتاساڭ كەزدەسەتىن الاسا تاس ۇيلەردىڭ ءارقايسىسىنان سول سىمداردىڭ جۋاندىعى بىلەكتەي ون-ون بەسى جوسىلا شىعادى دا، سكۆاجينا تەرەڭىنەن مۇناي تارتقان جۇزدەگەن كاچالكانى ىرعالتىپ جاتادى. تاس ۇيلەردىڭ ءىشى وسى ءوڭىردىڭ جۇرەگىندەي دۇرسىلدەپ سوعادى. عاجاپ كورىنىس: ءتورت قىرلى سوم تەمىرلەر تۇسىنان وتكەننىڭ بارىنە شۇلعىپ، باس يەدى. اياق استىنان تەمىرلەر سۋسىپ وتەدى، ءۇش شاقىرىم تەرەڭدى تەسىپ، قارا جەرگە تەمىرلەر سۇڭگىپ بارادى، الپىس مىڭ توننا سۋدى تەمىرلەر توكسە، مىڭ توننا مايدى تەمىرلەر قالقىپ الادى...
ماڭدايشاسىندا "مادەنيەت بۋدكاسى" دەگەن جازۋى بار كىشكەنە اق ۇيدەن ءۇش-تورت ادام شىعىپ، بەرى ءجۇردى. بۇلاردى ءبىر الاسا بويلى، قاراتورى قىز باستاپ كەلەدى. ول كەنەت كوستيۋمىنىڭ ەتەگىن جەلگە جەلپىپ، قاسىڭداعىلارعا قىرىنداي بەرە قولىن سەرمەپ، الدەنەنى شاپشاڭ ايتىپ، تۇسىندىرگەندەي بولادى.
تايمانداردىڭ وڭ جاق دەڭگەيىندەگى جەكە كاچالكا كولدەنەڭ ارقالىعىن سىلق ءتۇسىرىپ، ءقازىر عانا مەلشيە قالعان ەدى. الگى توپ وسى كاچالكانىڭ تۇبىنە كەلدى. قىز سويلەپ جۇرگەن قالپى، تەمىردى تەمىرگە سوقتىرعانداي تاسىر-تۇسىر ءبىر قيمىل جاساپ، كاچالكانى قايتا شۇلعىتتى.
تايماننىڭ كوزى باعانادان بەرى وسى توپتا ەدى: قىزدى دا الىستان شىرامىتىپ، الدەكىمگە ۇقساتقان-دى. ەندى ءدال سول قىزدىڭ مىنا قيمىلىن كورگەندە قايران قالدى:
— اناۋ قاسىڭداعىلارىنىڭ ءبارى ەر ادام، كاچالكانى قىز جۇرگىزدى... جانە نە دەگەن ىسكەر قىز. سوندا انالار كىم، جاي باقىلاۋشىلار عانا بولدى ما؟
— قىزى نەسى! قىز ەمەس، تەمىر-قۇداي عوي بۇل، — دەپ، ساڭق-ساڭق ەتتى ناۋشا.
بۇل سوزدەردى قىز ەستىپ، جالت بۇرىلدى دا، جىميىپ كۇلدى:
— سالەمەتسىز بە، اعا!
— ساۋمىسىڭ، شىراق.
قىز كوزىندەگى كۇلكى ءىزىن تاراتپاستان تايمانعا قاراعان، بۇل دا تاني كەتىپ، قول الىستى: وزىمەن ورتا مەكتەپتە بىرەر جىل بىرگە وقىعان قىز. بۇل قىزدى سايقىمازاق، ءتىلمار، وجەت مىنەزىنە قاراپ، مەكتەپتەگى پارتالاستارى "تىكەنەك" اتايتىن. ءبىراق كەيىن قىزدىڭ ءۇيى باسقا كاسىپشىلىككە كوشىپ، سوڭعى كلاستاردى سول جاقتا بىتىرگەن-دى. تايمان باسقالارمەن دە قولداسىپ امانداسىپ، قىزعا قايتا بۇرىلدى:
— ءيا، ناعيما، سەن وسىندا ما ەدىڭ؟
— جوق، الماتىدامىن، — دەپ، قىز سىقىلىقتاپ كۇلدى.
تايمان دا ادەتتەن تىس ءبىر ويناقىلىق تاۋىپ:
— اپىرىم-اي، وزگەرمەپسىڭ-اۋ ءوزىڭ؟ — دەپ قىزدى اشىقتان-اشىق بارلاي قارادى: — ءازىل-قالجىڭىڭ دا بۇرىنعىشا، ءوڭىڭ دە وزگەرمەپتى، ءتىپتى بويىڭدا باياعى قالپىنان ۇزارماعان عوي دەيمىن.
— بويدى قايتەسىڭ، ويدى ايتسايشى، — دەپ ناعيما جۇقا ەرنىن جايىپ جىبەرىپ، تاعى دا سىقىلىقتادى. قىزدىڭ اۋزى تىم ۇلكەن بولاتىن. ءبىراق، ءبىر عاجابى، وسى اۋىز اشۋدان اۋلاق، ىلعي كۇلكىگە جۋىق بولعاسىن با، ايتەۋىر ۇلكەندىگىنىڭ ءوزى سۇيكىمدى ەدى. ارادا كورىسپەي وتكەن بەس-التى جىل اۋلاقتاتپاپتى، ءدال ءبىر بايىرعى مەكتەپتەگى ەركە مىنەزىمەن تايماندى قاعىتا بەردى: — مەنىڭ بويىم وسپەدى، ال سەنىڭ ويىڭ ءوستى مە؟ باياعىدا، جەتىنشى كلاستاعى "ءبىرمويىن كەتىك" سەنى كۇندە ساباپ، جىلاتىپ قويۋشى ەدى. ءوزىڭ دە جىلاۋىقتاۋ ەدىڭ-اۋ. ءقازىر قالايسىڭ؟
تايمان ازىلگە شورقاقتاۋ ەدى. ونىڭ ۇستىنە مىنا قىز ءوزىنىڭ وسال جەرى — كوڭىلشەكتىگىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، تاپ باسىپ ايتىپ تۇر. وعان نە جاۋاپ قايتارماق، "جوق، جىلامايمىن!" — دەمەك پە؟ ىڭعايسىزدانىپ، ۇيالىڭقىراپ:
— جوق، سەنىڭ بويىڭ نەگە وسپەگەن؟ — دەي سالدى.
قىز قىلاڭداپ، ءىلىپ اكەتىپ، الىپ ۇشىپ تۇر:
— سەن بىلمەي ايتىپ تۇرسىڭ، تايمان. ايەل ادامنىڭ الاسالىعى ەشتەڭە ەمەس. ەر ادامنىڭ تاپالدىعىن ايتسايشى، — دەپ ناعيما قاسىڭداعى ءۇش جىگىتتىڭ جاتاعان بويلى بىرىنە كوز قيىعىن جۇگىرتە سويلەدى:
— اناۋ كۇنى ءبىزدىڭ ءبىر تاپال كورشىمىز سىندار ايەلىمەن كوشەگە شىققان. ءوزى ايەلىنىڭ بەلىنەن كەلەدى. قولتىقتاسايىن دەسە، قاتار جۇرەيىن دەسە ونىڭ رەتى جوق. سويلەسەيىن دەسە ايەلىنىڭ بەتىن كورۋ ءۇشىن اسپانعا قاراپ، شالقالاپ قالادى. وي، ابدەن سورلادى-اۋ، بايعۇس، — دەپ، ارعى جاعىن ايتپاي شەك-سىلەسى قاتتى.
— تايمان، مەنى قۇت، — دەپ، اڭگىمەنىڭ ۇزارىن سەزگەن ناۋشا تەحسنابقا ءوزى كەتتى.
— ال، ءقازىر وسىندا ىستەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى تايمان.
— ايتىپ تۇرمىن عوي، الماتىدامىن.
— قوي! — دەپ تاڭداندى تايمان. — الماتىنىڭ قاي جەرىندە ءجۇرسىڭ؟
— سەن ءوزىڭ ءوڭ كورەسىڭ عوي مۇلدە؛ نەمەنە، الماتى سەنىڭ مونوپولياڭ با ەدى، ۋنيۆەرسيتەتتەمىن.
— ونىڭ قاي جەرىندەسىڭ؟
— ۇلى كەۋدەسىندەمىن.
— جوق، ويىن ءوز الدىنا، شىنىڭدى ايتشى، قالاي، بيىل ءتۇستىڭ بە؟
قىز دا كۇلكىسىن تىيىپ، بايىپپەن:
— بيىل بارىپ، گەوفاكقا ءتۇستىم. كونكۋرستان وتكەنىمدى الدىن الا ءبىلدىم دە، بەرى ۇشتىم. مۇندا وپەراتور ەدىم، مىنا تاپال جىگىتكە ءىس تاپسىرىپ ءجۇرمىن، — دەدى دە قايتادان ويناقىلانىپ، تاعى كۇلدى.
تاپال جىگىت قىز ءازىلىن اۋىرسىنبادى، يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ، جاي ەزۋ تارتتى دا قويدى. الگى ءبىر ازىردە ناعيمانىڭ "كورشىم" دەپ تۇرعانى دا وسى ادام ەدى.
— بويى ۇزىن ادامنىڭ ويى قىسقا بولادى، اڭى مول وپەراتور بولۋ ءۇشىن تەك الاسالار كەرەك، — دەپ قىز تاعى سىڭقىلدادى: — سەنىڭ پراكتيكادا جۇرگەنىڭدى ەستىگەنمىن، تايمان. ءبىراق كەزدەسۋگە ۋاقىت تاپپادىم.
— دۇرىس، ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەنىڭ تاماشا بولعان ەكەن. ال، ءىسىڭدى قاشان تاپسىرىپ بىتەسىڭ؟
— بۇگىن. ەكى-ۇش كۇندە ۇشىپ كەتسەم دەپ ءجۇرمىن. — قىز دوڭەس كەۋدەسىنە تۇسكەن ءبىر بۇرىمىن جاۋىرىنىنا سەرپىپ جىبەردى. — مۇندا تاپسىرعانداي نە بار. جالعىز-اق، مەنىڭ باقىلاۋىمداعى سكۆاجينالاردىڭ ءبارى مۇنايدى ەكىنشى ادىسپەن وندىرەدى عوي. ءبىزدىڭ ءبىرقاتار ادامدار ەكىنشى ءادىستىڭ ءتىلىن تۇسىنە بەرمەيدى. تەك سونى ۇيرەتۋ ءۇشىن ءعانا-جۇرمىن.
— ول ءادىس مۇندا كەڭ قولدانىلاتىن بولىپ پا ەدى؟
— قولدانىلعاندا قانداي؟ ءبىزدىڭ ەڭ ءبىر زور تابىسىمىز وسى ءادىس. ءقازىر كاسىپشىلىك بويىنشا مۇناي ءونىمى ەكى ەسە ارتتى.
— سوندا سۋدى جەر استىنا تۋرا وسى سكۆاجينانىڭ وزىنەن ايدايسىڭدار ما؟
— ءيا، تۋرا وسىدان دا سۋ ايدايمىز، نەمەسە ينجەكسيالىق سكۆاجينالاردان دا گاز، نە سۋ ايداۋعا بولادى عوي.
— ينجەكتور؟ —
— ويباي، ومىردەن ارتتا قالىپسىڭ عوي ءوزىڭ...
بۇل — قىزدىڭ ءازىلى. ءبىراق، تايمان مۇنى شىن ىقىلاسىمەن ءوز كىناسى ەسەبىندە قابىلدادى.
تايمان ۋنيۆەرسيتەتتە مىنە ءۇش جىل وقىدى. بۇل جىلداردا مۇنايعا بايلانىستى گەولوگيانىڭ ءبىراز بولىمدەرىن پروفەسسور مۋسين وقىتقان. ول لەكسيانى تەوريالىق جاعىنان وزىنشە تىم ءتاۋىر ساۋاتتى وقىعانمەن، ءىس جۇزىنە كەلگەندە سول كىسىنىڭ تەورياسى مەن پراكتيكا اراسىنداعى كوپ الشاقتىقتى تايمان جىل سايىن ۇعا ءتۇستى. پروفەسسوردىڭ بۇرعىلاۋ سالاسىندا ىلعي زور ءمان بەرە سويلەپ، ستۋدەنتتەر ساناسىنا ءسىڭىرىپ كەلە جاتقانى — روتورلىق بۇرعىلاۋ. بيىل تايماننىڭ بۇل وڭىردەن كورگەن-بىلگەنىنىڭ ءبارى ودان مۇلدە باسقا — تۋربينالىق بۇرعىلاۋ. مۇنىڭ روتورلىق بۇرعىلاۋدان جەر مەن كوكتەي ايىرماسى بار: مۇندا ەڭ جەڭىلى روتور دا جوق، "ىشتەن جانۋ" دۆيگاتەلى دە جوق، تەك ناسوستار مەن سازدى ەرىتىندىلەر عانا قوزعاۋشى قۇش ەسەبىندە قولدانىلادى. پروفەسسوردىڭ تۇسىندىرۋىنشە جەر استىنا بىرنەشە كيلومەتر سۇڭگىگەن بۇرعىلاۋ تۇتىكتەرى مۇناي كوزىن قازۋ ۇستىندە باسىنداعى بۇرعىمەن بىرگە تۇگەل اينالىپ تۇرۋى كەرەك. ال، تۋربينالىق بۇرعىلاۋ ىسىندە تەك بۇرعىعا تاياۋ تۋربوبۋر عانا اينالىپ وتىرادى. بۇل ءىستى روتورلىق بۇرعىلاۋ ادىسىنە قاراعاندا بىرنەشە ەسە شاپشاڭداتادى. جانە مۇنىڭ جاڭالىعى قانشا دەسەڭىزشى!.. ونى تايمان ءبىلىمپاز پروفەسسوردان ەمەس، وسىندا كەلىپ، قاراپايىم مۇنايشىلاردان ۇيرەنىپ، الىپپەنى باسىنان قايتا باستاعانداي بولعان-دى. ەندى مىنە، وقۋعا بيىل عانا تۇسكەلى تۇرعان وپەراتور قىز ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءۇشىنشى كۋرسىن بىتىرگەن ستۋدەنتتى ءمۇدىرتىپ تۇر.
مۋسين پايدالانىلۋعا تاپسىرىلعان سكۆاجينادان كاچالكا مۇناي ورنىنا سۋ السا، مۇنايدىڭ سارقىلا باستاعانى دەگەن تۇسىنىك بەرىپ كەلگەن. ال، بۇل وڭىردەگى كاسىپشىلىكتەر ەسكى سكۆاجينالاردىڭ بارىنە ەكىنشى ءادىس ارقىلى سۋ، نەمەسە گاز ايداپ، جەر استىنىڭ قىسىمىن كۇشەيتىپ، مۇنايدى سارقۋ بىلاي تۇرسىن، ونىڭ ءونىمىن ەسەلەپ ءوسىرىپ وتىر. ال، مۋسين بولسا، بۇل ادىسكە سونشالىق كۇدىكپەن قارايدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، ناعيما، — دەدى تايمان، — سەن دۇرىس ايتاسىڭ. سەنىڭ بويىڭ شاعىن بولعانمەن ويىڭ ۇلكەن. ەندى بىرگە وقيتىن بولىپپىز عوي، مەن مۇمكىندىگىن تاپسام ساعان ازداپ بوي اۋىستىرۋ جاعىن كوزدەيىن، ال سەن ماعان وي اۋىستىراتىن بول! — دەپ كۇلدى: — مىنە، ناۋشا دا كەلدى، ال، ازىرگە قوش بوپ تۇر!
تايمان مەن ناۋشا "بالىققۇيرىقتى" قولداسا كوتەرىپ، ماشيناعا اكەپ سالدى.
— ءجۇر، — دەدى ناۋشا تايمانعا، — ۆىشكا باسىنا بارىپ قايت، اعاي تۇستىككە شىعادى عوي، بىرگە كەلەرسىڭ.
تايمان كەلىستى. ەكەۋى قۇباجونعا تارتتى. جولدا، ماشينا ۇستىندە دە تايماننىڭ ويى ءار تۇكپىردى كەزىپ كەلەدى: ستۋدەنت دەگەن كىم؟ ول — نەگىزىنەن العاندا ون سەگىز بەن جيىرما ءۇشتىڭ اراسىنداعى جاس ادام. ونىڭ كورگەن-بىلگەنى، ۇققان-تۇيگەنى شاعىن، تاجىريبەسى جوق. ادامدارمەن دە جاڭا ارالاسا باستاعان، ويلى ورتانى دا ەندى-ەندى كورىپ ءجۇر. ادامدارمەن دە ەندى-ەندى جوندەم قارىم-قاتىناسقا كوشەدى. ىس-ارەكەتىندە، وي-پاراساتىڭدا ولاقتىق كوپ. مىنە، ءدال وسى ادام نە ىستەۋگە ءتيىس؟ بۇل سۇراق تايمان ويىن تاعى دا ون ساققا جۇگىرتتى. ستۋدەنتتەر تۋرالى جازىلعان رومان-پوۆەستەردەن ءوزى وقىعاندارىن ەسىنە ءتۇسىردى. سولاردىڭ كەيبىرىندە وپ-وڭاي جاڭالىق اشىپ، عىلىمعا ۇلەس قوسىپ، ادۋىنداپ، ەلدەن ەرەك شىرقاپ شىعىپ جۇرەتىن ستۋدەنتتەر ءجيى كەزدەسەدى. تايمان امالسىز جىميدى: نە دەگەن جاساندىلىق! ستۋدەنت — جوليو كيۋري ەمەس، ءبىلىمى تۇگىل، ءتىپتى مىنەزى دە تولىق قالىپتاسىپ بولماعان جاس. ال، وسىنداي جاس ادامنىڭ — دۇنيە سىرىن بىلسەم، ۇقسام دەگەن، ءبىلىم العىسى، ماماندىق مەڭگەرگىسى كەلگەن يگى ماقساتتى تازا جاننىڭ تاعدىرى وقىتۋشىلارعا سەنىپ تاپسىرىلعان. سول وقىتۋشىلاردىڭ ءبىرى — مۋسين. مۋسين — پروفەسسور. پروفەسسور — زور لاۋازىم. ءبىراق، سول پروفەسسوردان العان ونەگەسى مۇندا كەلگەندە ءوڭىن اينالدىرىپ شىعا كەلەدى. مىنە، تايمان سوعان قايران قالادى.
نە ىستەۋ كەرەك؟ مۋسين سياقتىنىڭ ساقالىن سىيلاپ، تۇشكىرسە "جارەكىمالدا" دەپ جۇرە بەرۋ كەرەك پە، الدە ءبىلىم جولىندا ءوز ويىن، تىلەگىن اشىق ءبىلدىرىپ، ءبىراز قارسى كەلۋ كەرەك پە؟ 0، بۇل وڭاي نارسە ەمەس!.. الدە وسى ويدىڭ ءبارى مۋسينگە دەگەن جاي جەكە باستىڭ قىربايلىعىنان تۋىپ وتىرعان جوق پا ەكەن؟ جوق، بۇل — سولقىلداقتىق! شىركىن، مۇندايدا قابەن-اق كەرىم! ايتىس-تارتىسقا ءازىر-اق. شاباندىققا، سىلبىرلىققا جانى قاس. ىلبىمەيدى، بۇزىپ-جارىپ، كيمەلەپ، ءوز ۇعىمىنا قارسىلارمەن قاسارىسىپ جۇرەدى...
— اللاي، انەۋگى قابەن قىزىق وسى، ابدەن تەرلەتتى-اۋ مەنى، — دەپ ناۋشا ەكى كوزى جولدا، ريزالىقپەن اقسيا كۇلگەن؛ تايمان شوشىپ كەتتى:
— ءسىز مەنىڭ ىشىمە كىرىپ-شىعۋدان ساۋمىسىز؟
ناۋشا ەزۋىن جيعان جوق:
— سەنىڭ ىشىندە نە جاتقانىن كىم ءبىلسىن. ماشيناعا مىنسەڭ-اق ماڭعازدانا قالاسىڭ. باسىڭا دۇنيە سىيىپ جاتسا دا وزىڭمەن ءوزىڭ بولماي، ازداپ ءتىل قاتىپ، اشىعىراق وتىرساڭ قايتۋشى ەدى؟
تايمان ونى قۇپتاپ:
— راس ايتاسىز، قابەن — تاماشا جىگىت. مەن دە سونى ويلاپ كەلە جاتىر ەدىم، — دەدى.
— ونىڭ تاماشالىعى سول، ءتىپتى بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ويىنداعىسىن قويىپ قاپ، قاراپ وتىرادى ەكەن. وي، ساباز-اي! مەن سونى جاقسى كورگەندىكتەن "ەندى اراق ىشپەسپىن" دەپ انت ەتتىم.
— ونىڭىزعا سەنۋ قيىن-اۋ، ناۋكە.
— جوق، وللا دا راس، اينام! الماتىعا بارعان بەتىندە قابەنگە مەنەن سالەم ايتشى، "سەنەن قورقىپ، اراقتى ءبىرجولا تاستادى" دەشى!.. ءوزىڭ قاشان جۇرگەلى جاتىرسىڭ؟
— ەرتەڭ.
— قوي، كۇنى ەرتەڭ بە؟ — دەپ، ناۋشا قىسىلا كۇمىلجىپ قالدى: — جەڭگەڭ پەرزەنتحانادان شىقپاي، ءۇيدى دە كورسەتە الماي...
— ءتۇۋ، سول دا ءسوز بە ەكەن. وقاسى جوق.
كەشە عانا ءۇنسىز سۇلاپ، جىم-جىرت جاتقان قۇباجونعا جان ءبىتىپ جالعىز مۇنارا بۇلارعا قارسى جىلجىپ كەلە جاتقانداي جاقىنداي بەردى. جول-جونەكەي ناۋشا ءتۇسىندىرىپ كەلە جاتىر.
— بۇل بۇرعىلانىپ جاتقان جاڭا گوريزونت. مۇنىڭ بۇكىلوداقتىق ماڭىزى بار. — زور ريزالىقپەن، سەرپىلە سويلەدى.
— داۋرەن اعاي شيىرعا سالماي جۇرە مە!
ماشينا مۇنارا تۇبىنە تاقادى. ەندى ناۋشا ءسوزىن ەستۋگە مۇمكىندىك تە جوق ەدى.
مۇنارا تۇبىندەگى قاراعاي ۇيدە قۋاتتى موتور قالش-قالش ەتەدى. جەر ءۇستى تىتىرەنە دىرىلدەيدى. سەمەنتتەلگەن ءبىر ويدىم شۇڭقىردا سكۆاجينانى بۇرعىلاۋعا قاجەت سۋ بار ەدى، ونىڭ دا بەتى جىبىر قاعادى.
مۇنارانىڭ ءونبويى سارت-سۇرت جىلجىپ جاتقان بلوكتار. توننا-توننا تەمىرلەر، اۋىر تۇتىك ترۋبالار بلوك ەركىمەن، تەمىر ارقانعا تىركەس اۋادا قالقيدى. مۇنارا ىشىندە سامساپ، سۇيەۋلى تۇرعان جىلتىر قارا تۇتىكتەر كەزەك-كەزەك الدەبىر تەگەۋرىندى كۇشپەن ءۇيىرىلىپ سكۆاجينا اۋزىنا كەلەدى دە، قۇدىقتان توبەسى قىلتيعان سونداي جانە ءبىر تۇتىك باسىنا بۇراندالانا بەكىتىلىپ، جەر قوينىنا تىتىرەي سۇڭگىپ بارا جاتادى. الدەقايدا اۋلاقتان، ناسوس جاقتان شلانگىمەن جىلجىپ سازدى ەرىتىندىلەر كەلەدى دە، بەلگىلى ولشەمدەگى قىسىممەن ساعىزداي سوزىلىپ بارىپ تۇتىكتەر ارقىلى تۋربابۋرگە، تۋربابۋردەن بۇرعىعا ىتقىپ بارادى. مۇنارانىڭ ءبىر تۇسىنداعى مانومەتر الگى ەرىتىندىلەردىڭ جەر استىن نە كۇيگە ءتۇسىرىپ جاتقانىن ءسۇيىر تىلىمەن نۇسقاپ، سيفرلارمەن باياندايدى...
وسىنشا كۇردەلى قيمىلدى ىستەتىپ جاتقان ءبىر بريگاداداعى جەتى-سەگىز-اق ادام. ماي مەن توپىراق باسقان قارالتىم بەتتەرىن تەر ايعىزداپ، ءارقايسىسى-اق كوك بولات تەمىرلەرمەن قاقتىعىسىپ جاتىر. انە ءبىر جۇمىسشى بلوكپەن كوتەرىلگەن ون مەتر تۇتىك ترۋبانى سكۆاجينا اۋزىنان بۇرىپ اكەتىپ بارادى؛ جۋاندىعىنا قۇشاق جەتەر ەمەس، سوندا دا كەۋدەمەن تىرەپ ءۇيىرىپ ءجۇر. مىنا ءبىر مۇنايشى جىپتەي ەسىلىپ، تاسپاداي ورىلگەن بولات ارقاندى ىسقىرتا سۋسىلداتىپ، روليككە وراتادى. ۆەرتليۋگپەن قوسا كوككە كوتەرىلە جازداپ جۇرگەن ءبىر جۇمىسشى اياعىن الشاق تاستاپ، نىعىز تۇر ەدى، بۇرعىشى الاڭىنان پەدال باسىلعاندا، مىناۋ ورتەكەشە سەلكىلدەي جونەلدى.
بۇل الىپ، قاۋىرت قيمىلعا تايمان ماشينا ۇستىندە تۇرىپ قىزىعا، سۇيسىنە ۇزاق قارادى. مۇنارا بويىنان اكەسىن ىزدەدى. ول شتۋرۆالدا تۇر ەكەن. مىنا قيمىلدىڭ ءبارى سونىڭ امىرىمەن ىستەلىپ جاتقانىن تايمان ەندى اڭعاردى.
شۇعىل قاربالاس ۇستىندەگى ادامدار ءۇنسىز ىستەيدى. ءبارىنىڭ دە كەز قيىعى بۇرعىشى الاڭىندا، داۋرەندە جۇرەدى. داۋرەننىڭ اندا-ساندا عانا ساڭق-ساڭق ەتىپ:
— راستۆور!
— قىسىم قانشا؟! — دەپ، اركىمگە شۇعىل، شولاق ءتىل قاتقانى بولماسا، وزگە بۇيرىعىنىڭ ءبارى سوزبەن ەمەس، ىممەن كەلىپ جەتەدى.
داۋرەن قولى كوپ ءىستىڭ كىلتى ەكەن، قايدا نۇسقالسا، سول ارادا، ءدال سول ساتتە ءبىر ارەكەت بولىپ وتەدى. ءبارى سوعان باعىنعان. اشۋلى اساۋ موتورعا دەيىن داۋرەنگە تابىنىپ، ونىڭ قولى جوعارى كوتەرىلسە جون ۇستىنە جىڭىلداتا سىلكىنتىپ، زىركىلدەي جونەلەدى دە، تومەن تۇسىرىلسە ماڭىن تىلسىمداي تىندىرىپ، سونە قالادى.
تايمان داۋرەنگە — ءوزىنىڭ اياۋلى اكەسىنە اسا ءبىر ىستىق ىقىلاسپەن قادالىپ، كوزىن ۇشقىنداتا تىكتى. ول ءىس ۇستىندە مۇلدە وزگەرىپ كەتەدى ەكەن: ۇيدە مامىقتاي جۇمساق مەيىرىمىن عانا ۇسىناتىن نازىك جاندى اكەنىڭ قايراتى دا، ايباتى دا وسىندا شىعادى ەكەن. بار نازارى ىسكە اۋعان داۋرەن باسقا دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتقانداي. ،
راس سولاي ما؟
— كوكە! — دەدى تايمان، بويىن جالىنداتقان سونشالىق ءبىر مول ماقتانىشپەن ايعايلاپ. — كوك-ە-ە!
داۋرەن جالت قارادى. بالاسىنىڭ داۋسىن ەستىدى مە، الدە وزدىگىنەن كوزى ءتۇستى مە، ايتەۋىر جالت قارادى. جالت قارادى دا جايناپ ءبىر كۇلدى. كۇلگەندە، ارينە، بالاسىن ءبىر اينالىپ الدى عوي!
تايمان جەردە تۇردى. اكە مۇنارا توسىندە، كۇن استىڭدا تۇردى. ال ءبىراق، تايمانعا اناۋ كۇن شۇعىلاسىنان گورى وزىنە قاراعان اكە جانارى الدەقايدا قىزۋلىراق سەزىلدى...
13
پوەزد جۇرۋگە ون بەس مينۋت قانا ۋاقىت قالدى. ايجاننىڭ ەكى كوزى قالا جاقتا؛ كىشكەنە قوڭىر قايتا-قايتا بۇلتىڭداپ، ۆوكزالعا كەلگەن ماشينا اتاۋلىنىڭ بارىنە جۇگىرىپ بارىپ، قاراپ كەلىپ ءجۇر.
تايماننىڭ دا شىدامى تاۋسىلا باستادى:
— كوكەمنىڭ مۇنشا كەشىككەنى نەسى؟..
ايجان اپايدىڭ بالاسىنا قاراعانداعى پاڭ كەسكىنىنەن دە، اقىرىن دىرىلمەن شىققان مايدا ۇنىنەن دە ءزىلسىز رەنىش بايقالادى.
— ىلعي وسى عوي ىستەيتىنى...
راس، رەنجيتىن دە ورنى بار.
— قاناتىم، ءبىر-اق ساعاتتا كەلەمىن. بۇرعى تۇزعا تىرەلىپ جاتىر، قارايىن دا كەلەيىن، — دەپ كەتكەنى باعانا، كۇندىزگى تورتتە بولاتىن. بۇلار ۇيدە ەكى ساعات كۇتتى. ەكى رەت تەلەفون دا سوقتى.
— ءقازىر، شاپشاڭ جەتەمىن، — دەگەن ول.
مىنە، كۇن كوكجيەككە ەڭكەيدى. جولاۋشىلار ۆاگوندارعا ورنالاسىپ تا الدى. تايمان دا چەمودانىن كۋپەگە قويىپ كەپ، اكەسىن كۇتىپ ءجۇر. ءالى كۇتىپ ءجۇر.
ايجان اپاي شىن قاپالاندى. ەكى ءيىنىن ءجيى قوزعاپ، دەمىگە سويلەپ تۇر:
— جۇمىس — جۇمىس قوي. جۇمىسقا قۇشتارلىعى جاقسى. ءبىراق سەمياسىن ۇمىتۋعا بولار ما ەكەن. الىس ساپارعا اتتانىپ پارا جاتقان بالاسى بار... ونى دا ۇمىتايىن دەمەيدى-اۋ... ال، ەندى... قويشى، تۇسىنبەيمىن...
ۆوكزال الدىنداعى ۇلكەن قوڭىراۋ قاڭعىر-كۇڭگىر ەتىپ، ەكى رەت سوعىلدى. جولاۋشىلار ۆاگوندارعا جۇگىرىستى.
ايجان تايماننىڭ ماڭدايىنان، بەتىنەن قايتا-قايتا ءسۇيدى. كەۋدەسىنە ۇمتىلىپ، قوڭىر جابىسىپ جاتىر.
پوەزد ناچالنيگى پاروۆوز جاققا كەتكەن. سول تۇستان ىسقىرىق ەستىلدى. تايمان انا قۇشاعىنان جۇلىنىپ شىعىپ، تامبۋرعا سەكىرىپ ءمىنىپ الدى. تالاپشىل پروۆودنيك:
— ىشكە كىرىڭىز! — دەپ، سۋىق ءتىل قاتتى.
پوەزد باياۋ جىلجي بەردى. ءدال وسى كەزدە عانا داۋرەن اعايدىڭ:
— قۇلىنىم، تايمانىم، ساۋ بول! — دەگەن تانىس داۋسى ەستىلدى.
تايماننىڭ دەنەسى شىمىر ەتتى. جۇرەگى ءسال تۇيلىگىپ، شانشىپ كەتكەندەي بولدى. ىلگەرى ۇمتىلا بەرە پروۆودنيكپەن قاتارلاسىپ، ەسىكتەن باسىن شىعارا سىرتقا كوز تاستادى.
جاڭا عانا توقتاعان جەڭىل ماشينادان تۇسە جۇگىرگەن داۋرەن اياعىن ءار جەردەن ءبىر باسىپ، ۆاگوندى جانامالاي ەمپەڭدەپ كەلەدى ەكەن. ءسال قىزعىلت تارتقان قوي كوزىندە جاس؛ مەيىربان جۇزىندە ءبىر وكىنىش، ءبىر ىقىلاس... ءارى-سارى ءبىر جىميۋ، ەرىكسىز جىميۋ بار. سوڭىندا قۇلىنداي ويناپ، كىشكەنە قوڭىر شاۋىپ كەلەدى.
داۋرەن بالاسىن كورگەن بويدا اي-پايعا قاراعان جوق، تومەنگى باسپالداققا ىرعىپ ءمىنىپ الىپ:
— بەتىڭدى اكەل، قۇلىنىم، قوش بول، قوش! — دەپ، كەۋدەسىمەن ىلگەرى كيمەلەي ۇسىنىپ، جانە سويلەپ جاتىر: — ۋاقىپ بول! دەنساۋلىعىڭدى قۇت. بايقاۋسىزدا ترامۆايعا ءتۇسىپ قالىپ جۇرمە!..
— كوكە، ءتۇس، ءتۇس!.. — دەدى تايمان ەڭكەيە اپتىعىپ.
داۋرەن بالاسىنىڭ بەتىنەن قايتا-قايتا قۇشىرلانا ءسۇيدى دە، كەيىن شالقايا بەرە قولىنداعى تۇتقانى جىبەرىپ قالىپ، پروۆودنيككە:
— كەشىرىڭىز! — دەگەن ءوتىنىشىن ءبىر ساتكە اۋادا ءىلىنىپ تۇرىپ ايتتى؛ سەكىرىپ تۇسكەن بەتىندە جول تابانىنداعى بيىك توپىراقتان از دومالاپ بارىپ، سىرعاناي قۇلاپ كەتتى. باسىنداعى كەپكاسى دا ۇشىپ كەتكەن؛ ونىمەن ءىسى جوق، ۇشىپ تۇرا كەلە اپالاقتاپ، كوزىن بالاسى تۇرعان ەسىككە تىگە، قوشتاسقانداي، ەكى قولىن بىردەي ەربەڭدەتە بەرە تاعى ءسۇرىنىپ قۇلادى.
پوەزد قاتتىراق زىرعىپ كەتكەن. داۋرەن كوزدەن تاسا بولدى. ءبىراق، تايماننىڭ مەيىرىمگە تولى كوز الدىنىڭ، جول بويىنىڭ ءبارى ءوز اكەسىن، ونىڭ ءدال جاڭاعى قيماس قالپىن ەلەستەتتى. بەتىنىڭ ءار جەرى قىز-قىز قايناعانداي بولادى: اكە ەرنىنىڭ سۋىماس ىستىق تابىن الىس ساپارىنا وزىمەن بىرگە اكەتىپ بارا جاتىر ەدى.
14
قازاق جەرى حالىق پەيىلىندەي كەڭ: تايمان پوەزد ۇستىندە بۇگىن ءۇشىنشى كۇن ءجۇرىپ كەلەدى. قانداعاشتان "موسكۆا — الماتىعا" كىدىرمەي-اق اۋىسىپ وتىرعان، ءبىراق سەلدىر سەلەۋلى سۇرشا جازىق، قيىرشىق قۇمدى قىزعىلت ادىر، مول ەگىندى سارعىش ولكە، جايداق سۋلى جايىلما القاپ، بالا قۇراقتى كوكشىل ويپات، جاسىل اڭعار، ماقتالى ءوڭىر... ءبىرىن-بىرى اۋىستىرىپ، توسكەيىنە تارتۋمەن كەلەدى.
دالا!.. قايدا قاراساڭ دا دالا. ۇشان دالا تۇگەسىلەر ەمەس: كوكجيەكتى ءارى ىسىرىن اكەتە بەرەدى. كەي جەرلەردە عانا ءوندىرىس ورتالىعى — ۇلكەن قالالار، قالا شەتتەرىندە مۇناي مۇناراسىنداي بيىك مۇرجالارىنان بۋداقتاعان ءتۇتىنىن بۇلتقا قوسىپ، ماڭىن دا سول بۇلتتاي قالقىعان كوكسۇر تۇمانمەن قورشاپ، الىپ زاۆودتار قالىپ بارا جاتادى. سودان سوڭ تاعى دا دالا، كەرميىق، كەربەز دالا. جولاۋشىنىڭ جول باعدارىنداي ءبىر قالىپپەن ۇزىلمەي، اداسپاي اڭداپ كەلە جاتقان تەك تەلەگراف باعاندارى عانا، الگىبىر قالا ىشىندە قالىپ قويمايدى، قايتادان كاتار تۇزەپ، تىزىلە، تىركەسە شىعىپ، كەرىلە كوسىلگەن سايىن دالانىڭ ادىرىن اتتاپ، الىسقا تارتادى. وقتا-تەكتە قوينىنا الدەبىر عاسىرلار سىرىن جاسىرا ساقتاپ قالعانداي بۇك ءتۇسىپ جاتقان دوڭدەر، قىرقا-شوقىلار كورىنەدى.
الىستان كەلە جاتقان بەيتانىس جۇرگىنشىلەرمەن بىرگە اۋىق-اۋىق تايمان دا تەرەزەگە تەلمىرىپ، تالاي كورىنىستەردى تاماشالاپ، تاستاپ كەتە بەردى. اق جايقىن بەتىندە كۇن شۇعىلاسىنىڭ ۇزىن كۇمىس باعانىن بەرگى جاعالاۋعا دەيىن سۇلاتىپ قويىپ، ايدىندى ارال قالدى: اسپان استىڭداعى شاعىن اسپان ءتارىزدى؛ الگى ءبىر كۇمىس باعانمەن كوكجيەككە تونگەن كۇن كوزىن تىرەپ، تومەن جىبەرمەي تۇرعانداي. ەن دالادا ءبىر بيىك ادىر وقشاۋ تۇرىپ اپ، جولاۋشىعا وي سالعانداي تومسارا مۇلگي بەرىپ ەدى، تەپلوۆوز ءبىر قاڭق ەتىپ، سوڭىنداعى ۆاگوندار تىزبەگىن دوعاداي يە بۇرىلدى دا، وڭ قاناتتان سىلاڭ قاعىپ، سۇلۋ سىر شىقتى...
تايمان تەرەزەدەن كوزىن الماستان ءالى تۇر. دالادان تەرەڭ سىر ۇققانداي. شىركىن، قوينىڭدا قانداي اسىل قازىنا جاتىر ەكەن سەنىڭ؟ كەزىپ كەتەر مە ەدى... كەڭ دالا جىگىت كەۋدەسىن دە كەڭىتە تۇسكەندەي، تاماعىن كەنەپ قويىپ ءان سالادى. ءۇنى سونشالىق باياۋ ەدى؛ دەگەنمەن وزىنشە كوككە شانشىلتا شىرقاپ تۇرعانداي ۇعادى. تايماندا جارتۋلى داۋىس بولمايتىن. ءبىراق، جۇيتكىگەن پوەزدىڭ ءبىر قالىپتى دۇڭگىر-سارىنىنا قوسىلىپ بەينە وپەرالىق باريتونداي، وزىندە جوق ءبىر ادەمى اۋەز تاۋىپ الدى. تاپپاسا دا ايتەۋىر ءوزىن سول انشىدەي سەزىندى. ويىنا ءوزى قاتارلى ءبىر وتتى اقىننىڭ ولەڭى دە وپ-وڭاي ورالا قالعانى؛ جوق، ءتىپتى وزگەنىكى ەمەس، ءوز ولەڭىندەي... نەسى بار؟ كوڭىل كۇيى كەلگەندە اقىن بوپ كەتپەيتىن قازاق بار ما؟
دالا، دالا، ۇشان دالا،
دالامەنەن كەلەمىن.
دالا كوركىن كورسەم عانا
تەرەزەگە تونەمىن.
وسى ولەڭدى ءورى قاراي اندەتە سوزىپ:
سول دالانىڭ سىزى ەمەس پە،
ارقام العاش تيگەنى!.. —
دەپ، ابدەن ەلجىرەپ، ىزىنشە، ءان اۋەنىن كىلت ءۇزىپ الىپ:
سول دالانىڭ قىزى ەمەس پە،
جۇرەك العاش سۇيگەنى، —
دەگەن جولداردى جاي كۇبىرمەن ايتىپ، جان-جاعىنا قىمسىنا قارادى. جاي قىمسىنۋ ەمەس، كادىمگىدەي ۇيات... ءوزىن وزگەشە ءبىر ىڭعايسىزدىققا سالدى. "قىز... جۇرەك... ءسۇيۋ..." — وسى سوزدەر سونشالىق ەرسى سياقتى. تايمان بۇل از ءومىرىنىڭ ىشىندە جارىتىپ قىز ءسۇيىپ كورگەن ەمەس. قىز ءسۇيۋ دەگەن بۇل ءۇشىن ءبىر جۇمباق دۇنيە؛ ودان تايمان اپ-انىق جاسقانادى، تايسالادى. ال، اناۋكۇنگى قابەن ەكەۋىنە كوكەسى ايتىپ وتىرعان "كەلىن" دەگەن ءبىر ءسوز ءتىپتى قورقىنىشتى نارسە!
تايمان تەرەزە الدىنان تايقىپ شىقتى، كۋپەگە كەلىپ كوڭىلسىزدەۋ وتىردى. ەندى جاڭاعى جارقىن سەزىمدەردەن ءىز قالمادى، كۋپەنىڭ تەرەزەسىنە قاراعىسى كەلمەدى، تەرەزە سىرتىڭداعى دالا دا قىزىقتىرار ەمەس. سونىڭ بارىنەن جالىقتى. كۋپە ءىشى ىستىق، پىسىناتىپ، تەرلەتىپ بارادى. قالتاسىنان بەت ورامال ىزدەپ ەدى، قولىنا كونۆەرتى ەسكىرگەن حات ىلىكتى.
بۇل مۇنان جارتى اي بۇرىن الماتىدان، ايباردان كەلگەن حات ەدى. ايبار — كادىمگى اسپيرانت ايبار بۇعان ساعىنىشىن ايتىپ، تەزىرەك كەلسەيشى دەپ تىلەك بىلدىرگەن.
تايمان حاتتى جاڭا كورگەندەي قىزىعا، ىقىلاسپەن قايتا وقىدى. مۇندا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىراز جاڭالىعى بار. ايبار ءوز جايىن، كانيكۋلعا كەتكەندەردىڭ ىشىنەن تەك ساشادان عانا حات العانىن، ال زاۋرەنىڭ جاز بويىنا ءبىر دە ءبىر حات جازباي قويعانىن نالىڭقىراپ ايتادى.
تايمان كەنەت قايتا تولقىپ، ايبار جايىن ويلادى: ايبار!.. شىركىن، ايبار-اي!.. سەن ءبىر قىزىق جانسىڭ: سىرتىڭ سالقىن بولعانمەن، ءىشىڭ ىستىق-اۋ سەنىڭ!.. بۇل جاعىنان ەكەۋمىز ۇقساس ادامدارمىز!.. سىرتتاي مومىن بولساڭ دا، ىشتەي لاپىلداپ جۇرەسىڭ-اۋ سەن!
كەيبىر قۋ جىگىتتەر ايباردى كوپ قاعىتىپ، قويماي ازىلدەيدى. ازىلىنە سەبەپ — زاۋرە.
مومىن ايبار، ويلى ايبار،
ايباردا بار كوپ جايلار... —
دەگەن ەلەڭ دە سولاردىكى. بۇل دوستار اراسىنا كوپ تاراعان ولەڭ. ولەڭنىڭ تۋۋىنا سەبەپ بولعان "كوپ جايلارعا" زاۋرە دە ورتاق. ايبار زاۋرەنى سۇيەدى، ءبىراق زاۋرە ونى ۇقپايدى. ايبار ءوز جەكە باسىنىڭ سىرىنا تۇيىق، سابىرلى جىگىت. ونىسى ۋنيۆەرسيتەتتىك كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولعاسىن تاۋىپ جۇرگەن سالماعى دا ەمەس. مىنەز!
— مىنەز بولسا قايتەيىن، مىنەزدى وزگەرتۋگە بولماي ما، — دەپ رەنجيدى زاۋرە.
سۇلۋ زاۋرە، ويناقى زاۋرە جىگىتتىڭ دە قىلتىڭداپ، قۇبىلىپ تۇرعانىن جاقسى كورەدى. ال، ايبار جالت-جۇلتقا جوق ادام. ول ءوزىن كورسەتىپ قالۋعا ءتىپتى دە تالپىنبايدى، جاساندى جالتىراۋعا مۇلدە يكەمى جوق.
ايبار ءۇنسىز سۇيەدى، زاۋرە وعان ايعايلاپ، جار سالىپ، دابىرايىپ سۇيمەيسىڭ دەپ رەنجيدى. ۇندەمەگەن ادام سۇيە بىلمەيدى دەپ ۇعاتىن بولسا كەرەك. الدە، ۇندەمەۋ — سۇيمەۋدىڭ نىشانى دەپ ويلاي ما؟..
ايتەۋىر، وسى ەكى جاستىڭ اراسىندا ىرعىلجىڭ ءبىر جاي بار.
قىز ءسۇيۋ دەگەنىڭىزدىڭ بار قىزىعى وسى-اق بولعانى ما؟ قوي، بۇل قىزىق ەمەس، انشەيىن ءبىر شىرعالاڭ عوي، اۋرە-سارساڭ عوي! قازاقتىڭ "ساۋ باستى ساۋداعا سالۋ" دەگەنى وسى ەمەس پە ەكەن؟ كىنامشىل بويجەتكەندەردىڭ كوبى وسىنشا نەگە شولاق؟ مەششانكا قاتىننىڭ ءرولىن ويناپ جۇرگەن اكتريسا سياقتى، قىلىعىنىڭ، قىلىمسۋىنىڭ ءبارى جاساندى، وزىندىگى از، ەلىكتەۋى كوپ. بۇل نە؟ بۇل مادەنيەت پە؟ جوق، بۇل مادەنيەت ەمەس! قايدان مادەنيەت بولسىن: سىرتىنىڭ ءبارى بوياۋ بولعانمەن ىشىندە ءوڭ جوق...
جوق. تايمان ماحابباتتى مۇنداي قىزداردان ىزدەمەيدى. مۇنىڭ وي-قيالىندا ماحاببات دەگەن ءبىر ءتۇرلى اسقاق، اسىڭقى دۇنيە؛ ماحاببات جۇرت انگە قوسىپ ايتىپ جۇرگەندەي "سىرلى، نۇرلى" عانا ەمەس، بارىنەن بۇرىن سابيلىك سەكىلدى پاك، ۋىزداي تازا، تابيعي نارسە. بۇل وسىلاي ويلايدى. ويلاعان سايىن ماحاببات بيىكتە، بۇل تومەن جاتقان سەكىلدى، ودان جاسقاناتىنى دا سوندىقتان ەدى.
تايمان حاتتى وقىپ بولىپ، ويلانىپ وتىرىپ قالدى: ايبار ءالى الماتىدا جۇرگەن عوي، دەمالىسقا شىقپاعانى ما؟..
جازدا ستۋدەنتتەر كانيكۋلعا تاراسىپ، پروفەسسورلار دەمالىسقا شىققاندا ايبار ۋنيۆەرسيتەتتە قالعان. ستۋدەنتتەردىڭ وزدەرى سالىپ جاتقان ستاديوننىڭ قۇرىلىس جۇمىسىن باسقاراتىن دا ايبار. قۇرىلىستا ۇيىنە جۇرەر الدىندا تايمان دا ون بەس كۇن جۇمىس ىستەگەن: ون مەتر بيىك قابىرعانىڭ ءبىرقاتار كىرپىشىن قالاپ، سەمەنتىن قۇيعان ساشا ەكەۋى ەدى.
ەڭگەزەردەي ۇزىن ساشا قول جۇمىسىنا قۇشتار-اق. ەلەڭ-الاڭنان تۇرىپ، بولمە ءىشىن دۇرسىلدەتە، ەكى پۇتتىق گيرىن ىرعاي كوتەرىپ، جيىرما مينۋت دەنە شىنىقتىراتىن دا، تايماندى وياتىپ الىپ، قۇرىلىس باسىنا ەلدىڭ الدىمەن جونەلەتىن.
بۇلار كەلگەندە بۇگىن ىستەلەتىن جۇمىس كولەمىن مولشەرلەپ، جاسىل مايسالى تەگىس جەردى ادىمداپ ولشەپ ايبار جۇرەدى.
— سەن قاشان كەلىپ ۇلگىردىڭ؟
ايبار وزىمەن ءوزى بوپ:
— ...ون ءتورت، ون بەس، — دەپ، توسىن ادامعا از-كەم ەرسىلەۋ اسەر قالدىراتىن جىڭىشكە، شىڭىلداق داۋسىمەن ادىمىن ساناپ سويلەپ كەلە جاتقان قالپى، بۇلارعا سەلقوس قايىرىلىپ، — الگىبىر ازىردە، — دەيدى دە، ءارى قاراي ادىمىن جالعاستىرىپ كەتە بەرەدى: — ون التى، ون جەتى...
— ۋح، ش-شايتان، سەن ۇيىقتاماي ءومىر سۇرەتىن بىردەڭە بولارسىڭ، — دەپ كۇلەدى ساشا. — كەشە ىمىرت ۇيىرىلە كەتىپ ەڭ عوي!..
ايباردىڭ جۇمىسى باسىنان اسادى. ءبىراق، سونىڭ بارىنە ۋاقىت تاۋىپ، ءبارىن تىندىرىپ جۇرەدى.
تايمان كەتەردە ايبار ستۋدەنتتەردىڭ بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك فەستيۆالىنا بارۋعا دا دايىندالىپ ءجۇر ەدى-اۋ! ارينە، ەندىگى وعان بارىپ ورالعان دا شىعار. ونى حاتتا نەگە ايتپاعان؟ ءقازىر نە ىستەپ ءجۇر ەكەن؟ ەڭ بولماسا ون ەكى كۇنگە دەمالىس ۇيىنە بارىپ، تىنىعىپ كەلۋگە ۋاقىت تاپتى ما، جوق پا؟ جانە، بىرەۋ ايتپاسا، وزدىگىنەن ونى دا ىستەمەيدى.
دەگەنمەن، پروفەسسور ساپاروۆ — پارتكوم سەكرەتارى — وعان جاعداي جاساعان بولسا كەرەك. ادام جانىن باققان سەزىمتال، سەرگەك كىسى عوي ساپاروۆ. ايباردىڭ عىلىمي جەتەكشىسى دە سول — ساپاروۆ. ءوزى ايباردى بالاسىنداي جاقسى كورەدى. ەكەۋى پەتروگرافيا كافەدراسىندا ايبار ديسسەرتاسياسىنىڭ بىتكەن تاراۋلارىن تالقىلاپ، ءجيى-جيى بىرگە وتىرادى.
15
تايمان ايباردى بەرى قاراي جۇرەردە ءات-ۇستى، اسىعىس كوردى. ...سىناق سەسسياسى ءجۇرىپ جاتىر. ءبىراق گەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى وندىرىستىك پراكتيكاعا باراتىن بولعاندىقتان ەمتيحاندارىن ەرتەرەك تاپسىرعان. ولاردىڭ كوبى ستاديون قۇرىلىسىندا ون بەس كۇن جۇمىس ىستەپ تە ۇلگەردى. بۇل مىندەتىن ورىنداعاندار ەكى-ۇش ايعا ستيپەنديا، وعان قوسىمشا جول اقشالارىن الىپ، بەلگىلەنگەن ورىندارعا — وندىرىسكە اتتانىپ جاتىر.
ۋنيۆەرسيتەت ادام ءۇنىن تۇگەل جيناپتى: ىزى-شۋ، كوڭىلدى؛ داۋىس اتاۋلىنىڭ تالاي ءتۇرى بار: باس تا، باريتون دا، تەنور دا، نەشە ءتۇرلى سوپرانولار دا — ءبارى دە وسىندا؛ ءبارى قوسىلىپ، ءۇش ەتاجدى ۇلكەن ءۇيدى جىڭىلاتىپ جىبەرگەن. ساشا سياقتىلاردىڭ گۇرىلدەي سويلەگەن باياۋ ءۇنىنىڭ ءوزى ايەل داۋىستى، شىرىلداق ايبارلاردىڭ ءان سالعانىمەن بىردەي.
ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سەگىز فاكۋلتەتىندە وقيتىن ءتورت مىڭ ستۋدەنتتىڭ تەڭ جارىمى وسىندا ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە سىرتتان وقيتىن ءۇش مىڭ ادام كەلىپ، سىناققا دايىندالىپ جاتىر؛ ءۇشىنشى ەتاجداعى الپىس اۋديتوريا سولارعا بوساتىلىپ بەرىلگەن.
وسىنداي مىڭداعان ادامنىڭ "ا" دەگەنىنىڭ ءوزى بىر-بىرىنە ۇلاسىپ، ۇزىننان ۇزاق تولاسسىز ءبىر جىڭىلعا اينالادى دا تۇرادى. پاركەتتى سىقىرلاتقان اياق دىبىسى، ءاربىر ەلۋ مينۋتتا جارتى مينۋت دىڭىلداپ تۇراتىن ەلەكتر قوڭىراۋىنىڭ ءۇنى تاعى بار.
ءۇش ەتاجداعى ءۇش كوريدوردىڭ دا ۇزىنى ءۇش ءجۇز مەترگە سوزىلعانمەن، ەنى — ءۇش-اق مەتر. قارسى تۇرعان ەكى اۋديتوريانىڭ ەسىگى بىردەي اشىلعاندا، اراسىنان جىڭىشكە ەكى ستۋدەنت قانا كاتار وتكەندەي جول قالادى. كوريدورداعىلاردىڭ كوبىنە سىعىلىسىپ جۇرەتىنى دە سوندىقتان. كوكتەمدە بولعان پروفسويۋز جينالىسىندا ساشانىڭ تريبۋنانى جۇدىرىعىمەن تۇيگىشتەگەنى جايدان جاي ەمەس.
الەكساندر سەمەنوۆ التىن شاشتى، ەڭگەزەردەي ۇزىن، سارى جىگىت ەدى. ىلعي اسكەري كيىممەن جۇرەدى: جازدا سۇر گيمناستەركا، گاليفە، جىلتىر حروم ەتىك، قىستا كونەتوز وفيسەرلىك شينەلى ۇستىنەن تۇسپەيدى. شەكەسى شىعىڭقى دوڭگەلەك ماڭدايىندا ءاجىم جوق، سول جاق سامايىندا، ءسال كوتەرىڭكى سيرەك سارعىش قاسىنان قۇلاققا قيعاش تۇسكەن ەكى ەلىدەي تىرتىق بار. "داڭق" وردەندى وجەت تانكيستىڭ سوعىستان قالعان بەلگىسى وسى عانا. ايتپەسە، ءجۇزى جىلى، كوڭىلى شۋاق. مۇنىمەن ءبىر بولمەدە جاتاتىن تايمان:
— سەن بار ما، ساشا، سۇراپىل سوعىس تۇرماق، توبەلەس تە كورمەگەن ادامسىڭ، — دەپ ازىلدەيتىن.
وسى ساشانىڭ ادەتتەن تىس، مىقتاپ كەيىگەنى: اشۋلانعاندا سارى ءجۇزى لاي سۋداي كۇلگىن تارتىپ، تۇتەپ كەتەدى ەكەن. گيمناستەركاسىن كەرىپ تۇرىپ جالپاق جاۋرىنىن بەتتەستىرە جازداپ، ءمۇيىزدى كەڭ الاقانىن جايا تاڭدانادى. تاناۋلى، ۇلكەن مۇرنىن شۋىلداتا تارتىپ قاپ، كوكشىل كوزىن شىتىناعان اينەكتەي جارق-جۇرق ەتكىزگەندە، اشۋلى ساشاعا تۋرا قاراۋدىڭ ءوزى قيىن ەكەن.
— بۇل ءۇيدىڭ ارحيتەكتۋرالىق جوباسىن جاساعان كىم؟ — دەپ، پرەزيديۋمگە قاراپ، جەكىرە سۇراپ الدى دا، جاۋابىن ءوزى بەردى: — ءيا ءبىر ومىردەن ارتتا قالعان، تالعامى توزعان توپاس تا، ءيا ءبىر نيەتى قارا زيانكەس!..
پرەزيديۋمدى باسقارىپ وتىرعان داۋلەتوۆ ەدى، اۆتومات قالامىمەن گرافيندى شىڭىلداتىپ تۇرا كەلدى. سەمەنوۆقا توقتام سالار ما ەكەن دەپ، قاتارىنداعى رەكتورعا قايتا-قايتا جاۋتاڭداعان. ءبىراق رەكتور ەشتەڭە دەي قوياتىن ەمەس، تولىق دەنەسىن ستولعا جىعا سۇيەپ، جاعىن تايانىپ ءۇنسىز قالىپتى.
داۋلەتوۆ تريبۋنادا تۇرعان ساشاعا جەڭىل، شۇعىل بۇرىلىپ:
— سەمەنوۆ، بايقا! شەكتەن شىقپا! — دەدى. ۇنىندە ۇلكەندىك بار، نىقىرتا ايتتى.
ساشا سۇراقتى كەسكىندە داۋلەتوۆكە قارادى:
— مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم شىندىق، نەسىن بايقايىن؟
— بۇل ءۇي سوعىستان بۇرىنعى جوبا بويىنشا سالىنعان...
— ا، ونى وزگەرتۋگە بولمايتىن با ەدى؟ ءۇي سوعىستان كەيىن سالىنىپ، كەشە بىتكەن جوق پا؟
ستۋدەنتتەر تەز تۇتانعىش حالىق ەمەس پە، زالداعىلاردىڭ ءبارى ساشانى قوشتاپ، ءار جەردەن رەپليكالار جاۋا باستادى:
— جاڭا كورپۋسكە شىعامىز دەپ ءۇش جىل كۇتكەن ءۇيىمىز-اۋ
بۇل!
— كوريدورىنان ەكى كىسى قاتار جۇرسە، قارسى كەلگەن قايدا كەتەرگە جەر تاپپايدى.
— ويباي-اۋ، قوس دۋالعا قىسقان دا قويعان...
رەكتور شىداي المادى. جۇرتتى تىنىشتىققا شاقىرىپ، گرافيندى سىندىرا جازداعان داۋلەتوۆتى وتىرعىزدى دا، ءوزى تۇردى. ستۋدەنتتەر باياۋلاپ بارىپ، باسىلا بەردى.
— جولداستار، جاي، جاي... — دەپ، كوپتى توقتاتتى دا، سەمەنوۆقا قارادى: — ءسىز سونىمەن نە ايتپاقسىز؟ ۇسىنىسىڭىز نە؟
— مەنىڭ ۇسىنىسىم، — ۋنيۆەرسيتەتكە لايىق ءۇي كەرەك. موسكۆا ۋنيۆەرسيتەت!، نەگىزىندە، ستۋدەنتتەر كۇشىمەن سالىنىپ جاتىر. ءوزىمىز سالامىز.
قوشتاعان جۇرت تاعى دا دۋ-دۋ ەتتى. رەكتور جىميىپ كۇلدى. سەمەنوۆ تريبۋنادان ءتۇستى...
...سول ساشا سىنعا العان ۋنيۆەرسيتەت ءۇيى وسى ەدى. جاعالاي سامساعان ەسىكتەردىڭ كوبى جابىق. جۇرتتىڭ دەنى دالىزدە ءجۇر. اركىم ءوز ءىسىن رەتتەمەك: بىرەۋلەر كىتاپحانادان العان كىتاپتارىن تاپسىرۋعا اسىعادى، بىرەۋلەر الدىن الا ۆزنوس تولەمەككە كومسومول كوميتەتىنە كىرەدى، بىرەۋلەر دەكاناتتارعا، كافەدرالارعا بارادى. كەي اۋديتوريالاردىڭ الدى ەمتيحان تاپسىرۋعا كەزەك كۇتىپ، وشارىلعان ستۋدەنتتەر؛ ءبىرى كونسپەكتىسىنە، ءبىرى كىتابىنا شۇقشيىسقان. ەندى بىرەۋلەر ءبارىن بىلەتىندەي، كەز كەلگەنىن جاتقا سوعاتىڭداي باتىل، تاعات تاپپاي، ەكى الاقانىن ىسقىلاپ قويىپ، دىگىرلەپ بولادى:
— الگى شاكىرت ءالى جاۋاپ بەرىپ جاتىر ما؟ ءتۇۋ، شىعىپ بولمادى-اۋ، ءتىپتى... ۇستاز ۇزاق سۇراي ما، الدە شاكىرتتىڭ ءوزى مىلجىڭ با؟
اۋديتوريا ەسىگىنىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاپ تۇرعان ءبىر ءالجۋازداۋ، جۇقالتاي قىز باسىن شۇلعي كوتەرىپ الادى دا، وزىنە تاياۋ سەرىكتەرىنە اپتىعا سويلەپ:
— ويھ، جۇرەگىم دۇرسىلدەپ بارادى، — دەپ، ءسال شالقايا بەرە كوزىن تاس جۇمىپ اپ، ەكى سۇق ساۋساعىن قاراما-قارسى ءبىزديتىپ اكەلە جاتادى: — بىلەتىن سۇراعىم كەلسە تۇيىسە قال!
تايمان وسى ءبىر شوعىردى جارىپ ءوتتى. جۇرتتىڭ سىڭايىنا قاراپ ءبىر كۇلىمدەپ، ءبىر تۇنجىراپ ءوتتى. كۇلىمدەگەنى — ءوزى مۇنداي مىندەتتەردەن قۇتىلعان؛ تۇنجىراعانى — مۋسين ەمتيحان العان گيدروگەولوگيادان "ورتا" الىپ، الداعى سەمەستردە ستيپەندياسىز قالعان. قايتا تاپسىرۋعا رۇقسات جوق، رۇقسات بولا قالعان كۇندە دە مۋسيننەن جاقسى باعا الۋى كۇماندى؛ سونىمەن، امالسىز، پراكتيكاعا — ۇيىنە اتتانعالى ءجۇر. ۋنيۆەرسيتەتتەگى وزگە جۇمىستارىنىڭ ءبارىن بىتىرگەن.
ءقازىر ەكى-ۇش ساعاتتان كەيىن جۇرەتىن پوەزعا بيلەت الىپ تا ۇلگىرگەن: وعان كەرەگى ايبار عانا، سونى ىزدەيدى. ونى دا ىزدەمەس ەدى، كەشە ءوزى:
— ەرتەڭ كەتەرىڭدە ماعان جولىق، مىندەتتى تۇردە جولىق، — دەپ، قايتا-قايتا تاپسىردى. نە ايتارىن ايباردىڭ ءوزى بىلەدى.
تايمان كومسومول كوميتەتىنە اسىعا كىردى. ءبىراق ايبار جوق. ەسىك جاق شەتتەگى ءبىر ستولدا وسى تايماننىڭ وزىمەن بىرگە وقيتىن ستۋدەنتتەر، ىلعي "پروفەسسور ساپاروۆتىڭ دوسى" دەپ اتايتىن تىعىنشىقتاي تاپال جىگىت ارىنعازى وتىر.
— سەن نە عىپ وتىرسىڭ؟
— ايباردى كۇتىپ...
— ول قايدا؟
ارىنعازىدا تۇراقتى مىنەز بولمايتىن: كەيدە تۇكپەن ءىسى جوق ماڭعاز، كەرەناۋ، كەردەڭ؛ كەيدە سونشالىق جەڭىلتەك، الىپقاشپا، قۋ. ءقازىر وسى سوڭعى قۇلقىنا باعىپ، قىسىق كوزىنىڭ كەنەت كۇلكى شاقىرىپ زىر جۇگىرەتىن كىشكەنە قاراشىعى جىلت-جىلت ەتتى:
— الگىدە وسىندا ەدى... اي، تابا الار ما ەكەنسىڭ؟
ارىنعازى الدەنەنى ايتپاي، جاسىرىپ ىشىنە بۇككەن بولادى.
ونىسىن جىلتىلداق كوزى اشكەرەلەپ تۇر.
— نەگە تاپپايمىن، قايدا، ايتشى! — دەدى تايمان شىدامسىزدانىپ.
— نەگە اسىقتىڭ سونشا، ءبىر جاققا كەتىپ بارامىسىڭ؟
— كەتىپ بارام، ارينە.
— ا-ا!.. ۇيگە ءجۇردىڭ بە؟
— ءيا، ۇيگە ءجۇردىم، قوش بول، — دەپ، تايمان قولىن ۇسىندى. — ءوزىڭ پراكتيكاعا قاشان جۇرمەكسىڭ؟
— وي، مەنى قويشى، مەن بارام عوي... ال، بەرى كەل، — دەپ، ارىنعازى تايماندى ۇسىنعان قولىنان وزىنە تارتىپ، ەڭكەيتىپ الدى دا، سىبىرلاي سويلەدى. — اناۋ شەتتەگى، ءۇشىنشى اۋديتوريانى ءبىر قاراشى!
تايمان ءۇشىنشى اۋديتوريانىڭ ەسىگىن اقىرىن اشىپ ەدى، ەسىككە سىرتىن بەرە، تەرەزەگە قاراپ، ايبار مەن زاۋرە تۇر ەكەن. زاۋرەنىڭ دە بۇگىن استانادان الىس وبلىستاعى ۇيىنە جۇرەتىنىن تايمان ەستىگەن. ءسىرا، زاۋرە اتتانار الدىنداعى سىرلاسۋ بولسا كەرەك، ەكەۋى ادەيى وڭاشا قالىپتى. بۇل وڭاشالىقتى تايماننىڭ بۇزباعىسى دا كەلدى، ايباردىڭ وزىنە ايتارىن تىڭداعىسى دا كەلدى.
نە ىستەۋ كەرەك؟ "قوي، بولماس، كىرەيىن..."
تايمان ەسىكتەن كىنالىدەي باتىلسىز كىرە بەرگەن. مۇنى ەكەۋى دە سەزگەن جوق. جالعىز-اق، زاۋرە ءارى قاراپ، تەرەزەگە قادالعان قالپى، سەرىگىنە:
— قويشى وسى، سەنىڭ قاسىڭدا تۇرسام ءىشىم پىسادى، — دەپ كەلىپ، قاتقىل ۇنمەن ءبىر تۇجىرىمدى بايلاۋ ايتىپ قالدى. — مەنىڭ يدەالىم باسقا!
زاۋرەنىڭ قاباق تۇيە، كىشكەنە ەرنىن ءبۇرىپ الىپ، بەزەرىپ تۇرعان كەيپىن تايمان تۋ سىرتىنان ءدال بولجاپ، كورمەي تانىدى. ونىڭ سوزىندەگى ءزىل ايبارعا ەمەس، وزىنە تۇسكەندەي، ەسىكتەن اتتاي بەرە قالشيىپ تۇرىپ قالدى. ايبار زاۋرەگە بۇل كەزدەسۋدە دە ءوز جۇرەگىن ۇقتىرا الماعانى عوي!.. ءقازىر الگى اۋىر سوققىنى ارەڭ كوتەرىپ، ەسەڭگىرەگەندەي ءبىر ىڭعايسىز، شاراسىز حالدە قالعان.
تايمان كوڭىلىن ءبىر وقىس سەزىم بيلەپ كەتتى. ونىڭ ايبارعا دەگەن مۇسىركەۋ ەكەنىن، الدە ىزا ەكەنىن بىلگەن جوق، سونى اجىراتۋعا ۋاقىتى دا بولمادى، ايتەۋىر، نە دە بولسا ايبارعا ارنالعانىن بىلەدى: ءوزىن ءبىر بوتەن قول كەيىن جۇلقىپ قالعانداي، تەز كەرى شەگىنىپ شىقتى دا، ەسىكتى تارس جاپتى. تەك وسى ارادا عانا ەسىك دىبىسىن الگىلەردىڭ ەستىپ قالعانىن ەسكەرىپ، جۇگىرە ءجۇرىپ كەتتى. جاڭا ءوزى ادەيى ىزدەپ كەلگەن ايبارىنان ەندى ادەيى قاشىپ بارا جاتىر.
تايمان سول بەتىمەن ەشكىمگە جولىقپاستان جاتاققا كەلىپ، جولعا شىعىپ كەتكەن.
ايبار مىناۋ حاتىڭدا وسى زاۋرەنى تاعى ايتىپتى. انەۋگىدەن كەيىن دە سۋىماعان.
"سۇيگەن جۇرەك وسىنشا ىستىق بولار ما، — دەپ ويلادى تايمان، — قىزىق. قىزدىڭ سول ايباردان بەزگەندەگى يدەالى قانداي ەكەن؟!"
16
تايمان تۇسكەن ۆاگوننىڭ الدىندا تۇرعانداردىڭ ءبىرازى ستۋدەنتتەر ەكەن: ۋنيۆەرسيتەتتە وزىمەن بىرگە وقيتىن دوستارى. كورىسپەگەندەرىنە جىلدار وتكەن جوق، باس-اياعى ەكى-ۇش اي عانا، ءبىراق دوستار اراسىن جىلۋىنا بولەگەن ساعىنىش بار.
تايمانعا ەلدەن بۇرىن ۇمتىلعان ساشا بولدى: ونى ۆاگون باسپالداعىنان جۇلىپ اپ، جۇلقىپ ءتۇسىرىپ، ايۋداي قورباڭداپ، جابىسا ايمالاپ قالدى:
— ەح، ش-شايتان!..
— جەتتى ەندى... بوسات تاپىراڭداماي!
ايبار دا كەلىپتى، ءبىراق زاۋرە الدىنداعى سىپايىلىعى بولار، مىنالارشا داۋرىعا تابىسپاي-اق، جايدارى جۇزبەن جاقىنداپ، جولاۋشى قولىن قاتتى قىستى دا، ۇزاق سىلىكتى.
مىنە، مىناۋ ورتا بويلى، تالدىرماش، سىمباتتى قىز — زاۋرە. قولمەن قۇيعانداي سۇلۋ تۇلعاسى، اسىرەسە اق ءوندى، البىراعان اشاڭ بەت-جۇزى العاش كورگەن جىگىتتى ءا دەگەننەن ارباپ، ۇزاق قاراتا جازدار ەدى. ۇلكەن قارا ءمولدىر كوزىندە الدە ەركەلىك، الدە ناز — ءبىر ءتۇرلى ءبىر جۇمساق، مومىن ۇياڭدىق بار. ۇستىندە اسپان تۇستەس كوگىلدىر جىبەك كويلەك؛ قىز قىلاڭ ەتسە، سۋدىراي توگىلەدى. ءتۇزۋ اياعىنداعى بيىك وكشە تۋفلي دە، موينىنا بوس سالعان تورعىن ورامالى، قاناتتى جەلپۋىشىنە دەيىن كويلەك تۇستەس كوكشىل. وسىنىڭ ءبارى قىز بويىنداعى سانمەن بىرگە تازا تالعامدى دا تانىتقانداي.
زاۋرە تايمانعا سالالى، نازىك ساۋساقتارىن ۇسىنا بەرە، اق جۇزىندە قىزعىلت تولقىن ويناتىپ، ءسال جىميىپ كۇلدى:
— قوش كەلدىڭىز!
كۇلكى جىك سالعان جۇقا قىزىل ەرنى كىرشىكسىز اق تىستەرىن كۇنگە شاعىلىستىرا ءبىر ساتكە عانا تىزىلتە جارق ەتكىزىپ، كايتا جاسىردى.
— راقمەت! — دەدى تايمان.
ايبارمەن ءبىر تۇرعاسىن با، ايتەۋىر وسى قىز تايمان كوزىنە بۇرىنعىدان گورى سۇلۋ، بۇرىنعىدان گورى سۇيكىمدى كورىندى. كۇلكىسى قانداي ادەمى: زاۋرە كۇلسە، اق بەتىنىڭ ەكى جاعىنا ەكى نۇكتە شۇقىر پايدا بولادى. وعان نۇر ۇيالايدى. كۇن نۇرىنداي...
كۇن دەمەكشى، كۇن انە، اناۋ ءتورت قابات ءۇيدىڭ شاتىرىن قۇشىپ، تومەن ەڭكەيدى. قىزعىلت نۇرىن قيىس شاشادى. كۇن شۇعىلاسىن پەررونداعى مىنا ءبىر بيىك تەرەك كولەڭكەلى اسفالت ۇستىنە التىن جاپىراقتاي شاشىپ تاستاپ، اقىرىن دىرىلدەتىپ قويادى. قولاينا بەتىندەي ءبىر ۇزىك ساۋلە تەرەك كولەڭكەسىندەگى ارىنعازىنىڭ كەكىل شاشىنا ءتۇسىپ تۇر.
ارىنعازىنىڭ قولىندا تايماننىڭ چەمودانى، وزدەرىنە قارسى بەتتەگەن الماستى كوردى دە، جەلكەسىن قۇنىستىرا بەرە، الاسا بويىن ودان دا گورى الاسارتا ءتۇسىپ، شىقىلىق كۇلكىسىنە تاعى باستى. ونسىز دا قىسىق كوزىنىڭ ورنىندا ەكى قالىڭ سىزىق قانا قالىپتى. ءسال تاڭقىلاۋ تاناۋى دەلديىپ تۇر. شولاق جەڭدى اق كويلەگىنىڭ جاعاسى القا-سالقا، ءبىر ۋىس كەكىلىن دە جوندەپ تاراماعان، ماڭدايىنا جاپسىرا سالعان جاباعىداي ۇيىسا دۋدىرايدى.
— الماس كەلدى، الكەن كەلەدى، دوسوۆ كەلەدى... — دەپ، ءبىر كىسى ەمەس، بەينە ءۇش كىسى كەلە جاتقانداي، ءبىر اتتى ءار ساققا جۇگىرتىپ، سۇڭق-سۇڭق ەتەدى.
الماس ادەتتەگى قالپى، قارا كوستيۋمىنىڭ ومىراۋىنان كورىنگەن اق كويلەككە قيىلتىپ تۇرىپ قارا گالستۋك تاققان. شالبارىنىڭ قىرى پىشاق سىرتىڭداي، تىپ-تىك. باستا شلياپا، اياقتا جىلتىر قارا بوتينكا. قولىنداعى كۇمىس بەدەرلى، يمەك باس تاياعىن تىقىلداتا اقساپ، پەررونعا شىعا بەرىپ ەدى، قاقپا اۋزىندا تۇرعان ايەل:
— پەررون بيلەتىن الدىڭىز با؟ — دەدى.
الماستى ۇيالتۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى ەدى، سەلك ەتىپ، جان-جاعىنا قىزارا قاراپ، كەيىن كەتتى دە، ۆوكزال ءۇيىنىڭ كىشكەنە تەرەزەسىنەن بيلەت الدى. ەندى قايتىپ پەررونعا شىققانشا بولعان جوق، پوەزد توقتاپ، تايمان ءتۇسىپ جاتقان.
پەررون ءۇستى ىعى-جىعى ادام، كوڭىلدى قاربالاس. وسىنشا جۇرتتىڭ اۋاداي تولقىعان سان ءتۇرلى ءۇنىن باسا، قۋاتتى رەپرودۋكتوردان ءبىرجان ءانىنىڭ جۇسىپبەك شىرقاعان سۇلۋ سازى ەستىلەدى:
كانەكي سونىمەنەن شىققان ءمۇيىز، قاسىندا
سۇلۋلاردىڭ كوپ جانتايدىق....
ءانشى داۋسى ءجۇز بۇرالادى، مىڭ قۇبىلادى. جازعى تۇنىق اۋادا كەيدە باياۋ جۇزگەندەي، كەيدە شىرلاپ ۇشقانداي، كوپ ۇستىندە قالىقتاي قۇيقىلجىپ تۇر. دومبىراسى ءاربىر داۋىس تولاسىندا كۇمبىر-كۇمبىر قوسىلىپ قويادى. ولەڭنىڭ اسىرەسە سوڭعى جولىن مولدىرەتە، باياۋلاتا كەپ، ءۇزىلىپ ايتادى.
الماس تايمان تۇسكەن ۆاگون الدىنا جەتۋگە اسىعادى. پەررونداعى ادام شوعىرىنان كيمەلەي ۇمتىلىپ، ارەڭ سىتىلادى. تايماندارعا ەندى جاقىنداپ، انادايدان ايعايلاپ امانداسا بەرگەندە، الدىنان كەسە كولدەنەڭ ءوتىپ بارا جاتقان ءبىر جاس ايەلدىڭ گۇلىن قاعىپ كەتىپ، ءتۇسىرىپ الدى. كىلت توقتاپ، جەردە شاشىلعان گۇلدى جيناستىرىپ جاتىپ، قايتا-قايتا كەشىرىم سۇرادى. اناۋ ازداپ قوڭىرايا باستاپ ەدى، سويتسە دە الماس ەلبەڭدەي قالعان سوڭ ىزىنشە كۇلە باس يزەپ، كەشىرىم يشاراتىن ءبىلدىردى.
ارىنعازى وسى كورىنىسكە كۇلگەن ەكەن.
الماس بۇلارعا ارەڭ جەتتى. جاساندى اياعىن اۋىر قوزعاپ، شارشاڭقىراپ جەتتى.
— امان كەلدىڭ بە، تايمان! كەشىكتىم بە دەپ ەم، ۇلگىردىم-اۋ، ايتەۋىر. ۇيدەن شىعا جۇگىردىم. ترامۆايعا دا تۋرا كەلە قويىپ، ايتەۋىر... — دەپ، "ايتەۋىرلەي" بەرەدى. جۇگىرگەنى وتىرىك بولعانمەن (الماس جۇگىرە المايدى)، اسىعا، اپتىعا كەلگەنى راس، — كوستيۋمىنىڭ قۇلىن ساۋىرىنداي تولىقشا كەۋدەسى كوتەرىلىپ-باسىلىپ ءجيى قوزعالادى.
— انە، بۇل سويتەدى، ىلعي كەشىگىپ جۇرەدى... — دەپ، ارىنعازى قۋلانا كۇلگەندە، قىسىق كوزى تاعى دا جۇمىلىپ كەتتى. ءازىل اياعىن نەگە تىرەپ تۇرعانى بەلگىلى. تىلگە تيەك تاپقىسى كەلەدى: ەكىنشى ءبىر ادەتىنە باسىپ، قياس قالجىڭ ىزدەيدى.
سونى تۇسىنگەن ساشا راقاتتانا كۇلىپ الدى دا، ارىنعازىعا قاباعىن تۇيگەن بوپ، ونىڭ ءسوزىن ءوز تىلىندە ىلە جالعاپ جاتتى:
— تاستا ءارى، تەرگەپ-تەكسەرمەي! بۇگىن ماشا كومانديروۆكادان كەلدى دەگەن، سونى قارسى العان شىعار، نەڭ بار؟!
ارىنعازى ودان سايىن تۇنشىعا كۇلىپ، جاڭا عانا ايتىلعان ءبىرجان ءانىنىڭ سوڭعى جولىن وزىنشە، اندەتە، بۇرمالاي قايتالاپ:
كانەكي سونىمەنەن شىققان ءمۇيىز،
قاسىڭدا ماعريپانىڭ كوپ جانتايدىڭ، —
دەپ قالدى.
ءتۇۋ، وسى ارىنعازىنى-اي! كەيدە اياقاستىنان كىسىمسىپ، كىپ-كىشكەنتاي بوپ شىرەنە قالادى. وندا جان بالاسىن مەنسىنبەس بۇل: جۇرتتىڭ بارىنە ماناۋراي قاراپ، ءتىپتى ەشكىمنىڭ سالەمىن الماي قويادى. ال، ەندى بىردە جوق جەردەن جىلتىڭداپ شىعا كەلەدى. ءبىر قۋلانسا جانە ورىنسىز ەسەر، دايەكسىز، شەكسىز ءازىلقوي. ۇلكەن بول، كىشى بول، ءبارىبىر: ارىنعازى كەنەشە قادالىپ، قۇلدىراپ بولادى. وسىنىكى نە مىنەز؟
ماعريپانىڭ اتى اتالعان جەردە الماستىڭ جايى كەتە باستايدى، بۇل جولى دا قىسىلا قىزارىپ:
— تەك، جەتتى! نەمەنە، مەن قۇرداسىڭ با ەدىم سەنىڭ؟ — دەپ، سىبىر ەتىپ، نە ىستەۋدىڭ بابىن تاپپاي ءسال داعداردى دا، اقىر اياعىندا. — اھ، — دەپ، باسىن شايقاپ، باياۋ سويلەدى. — بۇلار ما، بۇلار وتقا سالار... جاسى ۇلكەن دەپ سىيلاۋ دا جوق. ءجا، سويلەي تۇرىڭدار، ايتەۋىر...
وسىنىڭ بارىنە — جۇرتتىڭ ازىلىنە ازىق، الماستىڭ قىسىلۋىنا سەبەپ بولىپ جۇرگەن ماعريپا دەيتىن ءبىر جەسىر ايەل عانا: الماس سونىڭ ۇيىندە تۇراتىن. سول ايەلدى مىنالار بىرەسە ماعريپا جەڭگەي، بىرەسە ماشا دەپ، كوپ كوزىنشە الماس الدىنان ادەيى كولدەنەڭ تارتا بەرەدى. ءتىپتى ىڭعايسىز-اق. الماس بۇل جەسىر ايەلدىڭ ۇيىنە ەرىككەننەن بارىپ جۇرسە ءبىر ءجون، وندا كۇلكىشىل قۋلارعا قوياتىن كىنا دا جوق. ءبىراق ولاي ەمەس. ۋنيۆەرسيتەت بولسا، جىلدان جىلعا ۇلعايىپ بارادى. تەك الماس كەلگەن ءۇش-تورت جىلدىڭ ىشىندە عانا جاڭادان ەكى فاكۋلتەت اشىلدى. ستۋدەنتتەر سانى كوبەيە ءتۇستى. جاتاقحانا تارشىلىق ەتتى. ۋنيۆەرسيتەت ءوز ەسەبىنەن ستۋدەنتتەر ءۇشىن ءۇي جالدادى. الماس جاتاقحانادا ارىنعازىمەن بىرگە جاتاتىن. ءبىر بولمەدە سەگىز ستۋدەنت تۇردى. مۇندا الماس سياقتى بۇرىن مايداندا جارالانعان، قانى تاپشىلاۋ ادامنىڭ لەكسيادان قايتقان سوڭ تىنىعۋىنا مۇمكىندىك از؛ اسىرەسە ساباققا دايىندالۋ-اق قيىن. سونىمەن الماس دوسوۆ بيىل كوكتەمدەگى ءبىر دەمالىس كۇنى ۇزاق ۋاقىت جوق بوپ كەتتى دە، ءتۇس قايتا ارىنعازىعا كەپ:
— ال كەتتىم. مەنى شىعارىپ سال! — دەدى.
— قايدا؟
— ءۇي تاۋىپ كەلدىم. وڭاشا، تاماشا ءۇي.
سول كۇننىڭ كەشىندە ارىنعازى ساشاعا قىلتىڭداپ كەزدەستى:
— ويباي كەرەمەت، الماستى ۇيلەندىرىپ كەلەمىن.
— نۋ!
— وللا دا راس.
— ۇيگە شىقتى ما؟
— ءدال سولاي! بۇگىن تەك قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا سابىنداي بۇزىلدى دا جوق بولدى.
— جاقسى ەكەن.
— جاقسىلىعى سول، ءبىر ۇيدە ءبىر جاس ايەلمەن ەكەۋى عانا.
— نۋ!
— ءدال سولاي!
وسپاق وسىدان باستالدى. ساشا ادەتىندە جوق مىنەز تاپتى — الماستى ازىلدەيتىن بولدى. ارىنعازى ەكەۋى مۇنىڭ اڭقاۋلىعىن دا، ۇيالشاقتىعىن دا اياق استىنان اڭدىپ تاۋىپ، ءبىر كادەگە اسىرىپ قالدى. بۇل ەكەۋىنە باسقا جىگىتتەر دە ەلىگەدى: الماسقا تۇزاق قۇراتىن "قۋلار" توبى كوبەيىپ بارادى. كەيدە ءتىپتى قالجىڭعا جوق قابەنگە دەيىن قوسىلادى، ەندى قايتەرسىڭ؟!
ساشا مەن ارىنعازى الماستى كۇنى كەشە جانە الداپ ۇردى. ءتۇس كەزىندە ەكەۋى ماعريپانىڭ قاباعان كۇشىگىن شاۋىلدەتىپ، ۇيگە ەنتىگە كىردى. ارىنعازىنىڭ قولىندا سەتكا، ىشىندە قاعازعا وراۋلى گرافين بار.
الماس الدىندا ارىنعازىدان گورى ساشانىڭ يىعى بيىكتەۋ، بەدەلى ۇلكەندەۋ بولعان سوڭ ادەيى كەلىسىپ العان-دى، ءسوزدى سول باستادى.
— الماس، — دەپ، ول مۇنى ستول جانىندا وتىرعان جەرىندە بۇيىرىنەن ءبىر ءتۇرتىپ كەتتى: — تۇر!
— نە بۇيىراسىڭ؟ — دەپ الماس تا ۇشىپ تۇرا كەلدى: ەكەۋىنىڭ ءبىر جاقسىلىقپەن كەلگەنىن سەزگەن ەدى.
— مىنە، مىنە، تاپ وسىنىڭ دۇرىس، ءدال وسىنىڭ ۇنايدى ماعان. وزىڭە ءمالىم، ەرتەڭ تايمان كەلەدى، سونىڭ قۇرمەتى بولسىن! ماشا دا ەرتەڭ كەلە مە؟.. دۇرىس-اق! ولاي بولسا كانە، سولدات ءومىرىن ەسكە تۇسىرەلىك، نەڭ بار كانە؟ وي ەر ەدىڭ-اۋ! ارىستان ەدىڭ-اۋ سەن! كانە كورسەتشى ءبىر سول ەرلىگىڭدى، جولبارىسىم!.. حا-حا-حا!..
— توقتاي تۇر، نە عىپ وڭمەندەپ كەتتىڭ مۇنشا؟ تۇرا قال، سەندەردە نە بار؟ — دەپ، الماس تا سىلتي باستادى.
— بىزدە شاراپ بار، ءتاتتى شاراپ، — دەپ، ارىنعازى سوزگە وسى ارادا عانا قوسىلدى. بۇل تۇستا مىناۋ وز-وزىنەن جۇمارلانا شىقىلىقتاي بەرەتىن كادىمگى قۇلدىراۋىق ارىنعازى ەمەس، ويىنمەن ءىسى جوق، تۇك بىلمەيتىن ماڭعاز، ماناۋراعان بىرەۋ: بۇيرەك بەتىنە كۇلكى ەمەس ۇيقى جيىپ العان، قىسىق كوزدىڭ جىلتىلداق قاراشىعىنداعى ويناقى ۇشقىنداردى دا ءسوندىرىپ تاستاپتى.
الماس تەگى ءتاتتى شاراپتى جەك كورمەيتىن:
— ال، وندا نە تۇرىس بار، تاستاڭقىراپ جىبەرەلىك ولاي بولسا...
— جوق، — دەدى ساشا، — سەن اۋەلى ۇشەۋىمىزگە تاماق دايىندا!
ماعريپا بولسا كومانديروۆكادا، ونسىز تاماق پىسىرۋدە قيىن. الماس سونى ايتىپ، تايساقتاپ كورىپ ەدى. "ايتام عوي، سو جەڭگەيگە ابدەن ارقا تاڭىپ العانسىڭ" دەپ ارىنعازى؛ "ءوزىن دە دايىنداي الاسىڭ، اناۋ جىلعى بلينداجدا ەت پىسىرگەنىڭ ەسىندە بار ما" دەپ ساشا، — ەكەۋى ەكى جاقتان جابىسىپ، اقىرى الماستى كوندىردى.
الماس تارلاۋ ماڭدايىن قايتا-قايتا سۇلگىمەن سيپالاپ، ەكى ساعات كۋحنيادا كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ ەت ءپىسىرىپ، بۇرىشتاپ، تۇزدىقتاپ، ابدەن باپتالعان تاماقتى ستول ۇستىنە اكەلگەن؛ اناۋ ەكەۋى:
— ايتام عوي، سەنەن اسقان اسپاز جوق!
— وي، راقمەت!
— سپاسيبو سۋلەيمانۋ، — دەسىپ، شانىشقىلارىن الا ۇمتىلىستى.
— كىلت تۇرا قالىڭدار! قۇر راقمەتتەرىڭ وزدەرىڭە، الگى شاراپتارىڭ قايدا؟
— وح-ۋح، سول بار ەكەن عوي، ارىن، الىپ بەرشى!
ارىنعازى اپەرگەن گرافيننەن ءۇش ستاكانعا مولدىرەتە
قۇيىپ، الماس:
— ال، مەن كەتتىم، ساۋ بولىڭدار... — دەپ سىمىرە بەردى دە، ستاكاندى ەرنىنەن جۇلىپ اپ، ۇشىپ تۇردى. — ءوي، مىناۋ شاي عوي!
ساشا مەن ارىنعازى ءبىر شالقالاپ، ءبىر بۇكتەلە قاپ، شەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى.
الماس نە اشۋلانارىن بىلمەي، نە كۇلەرىن بىلمەي، اڭتارىلدى دا قالدى...
مىنە، ىلعي ىستەيتىندەرى وسى. وي، قۋلار-اي!.. ال، ەندى مىنا ۆوكزال باسىندا ىستەپ جۇرگەندەرىن كوردىڭىز بە؟ بۇل دا سول ۇيرەنشىكتى قىرسىقتىقتىڭ جالعاسى، نە ايتۋعا بولادى بۇلارعا؟
— قوي، بۇ نە تۇرىس، — دەپ، الماس، ءماز-مايرام جايناپ تۇرعان تايمانعا بۇرىلدى: — جۇرەلىك، ترامۆايعا بارمايمىز با؟
17
تايمان ءوزىن كۇتكەن دوستارىنا ىشتەي قاتتى ريزا ەدى، ءتىپتى قۇشاعىنا سىيسا كوز الدىنداعىنىڭ ءبارىن قۇشىپ سۇيگىسى دە كەلدى. جارقىن ءجۇز، جاراسىمدى ازىلدەر... قانداي جاقسى! "ورتاڭ قانداي راقات سەندەردىڭ، — دەپ ويلادى ول، — شىبىنسىز جاز-اۋ!.."
ايبار دا كوڭىلدى: زاۋرەمەن قولتىقتاسىپ، قاتار كەلە جاتىر. كوڭىلدەنگەندەگى كەسكىنى قىزىق: ۇساق تىستەرىن ءتىزىلتىپ قويىپ، ەرنىن كەرىپ تاستاپ، ەزۋىن جيماستان جۇرەدى. ءدوڭ بىتكەن ۇلكەن مۇرنىنىڭ ۇشى تەرشىپ، ءوز قالپىنا ءوزى راقاتتانادى. قيىعىنا ءاجىم جيعان نۇرلى كوزى كىسىگە تۇسسە، جىلى مەيىرىممەن ۇشقىنداپ تۇرادى. كۇلگەنى دە، سۇيسىنگەنى دە — ءبارى دە سول-اق. ءبارى ءۇنسىز ىستەلەدى. وجار بىرەۋ جانىن قيناپ، وقىس اشۋلاندىرىپ الماسا، وسى قالپىنان وزگەرە قويۋى دا وڭاي ەمەس. مۇندايدا ەشكىمگە تاۋەلسىز، ەشكىمگە ۇقسامايتىن، تەك وزىنە عانا ءتان ويى، ءسوزى، سالماعى بار ادام ەكەنى ميىنا كىرىپ تە شىقپايدى، — "جەتەك اراسىندا بوس"، مۇلدە ەلەۋسىز قالادى: ءوزىن وزگە تۇگىل ءوزى دە ۇمىتىپ كەتكەندەي، ەستەن دە، ەسەپتەن دە ءبىرجولا شىعارىپ تاستايدى.
— سەن بيىل دەمالا الدىڭ با؟ — دەدى تايمان وعان.
— جوق. ەندى ويلاپ ءجۇرمىن. ساپاروۆ جولداس وقۋ جىلى باستالعاننان كەيىن دەمالىس ۇيىنە جىبەرىپ الام دەگەن.
— مۇنىڭ بيىلعى تابىسى — ستاديون، — دەدى الماس.
— ا، قۇرىلىس جۇمىسى ءبىتتى مە؟
— بىتكەنى نەسى! كەشە شەبەرلەر ويىنى سوندا ءوتتى.
ساشا تايمانعا جاتاقحانادان ورىن الىپ قويعانىن ايتادى:
— تاعى دا بىرگە تۇراتىن بولامىز. بيىلعى ستۋدەنتتەردىڭ كوپتىگى سونشا، ەكى ورىندى ارەڭ الدىم.
— تايمان، — دەدى بىردە ايبار، — سەندەر ترامۆايمەن كەتەسىڭدەر عوي، مەن تروللەيبۋسقا وتىرام. ۋنيۆەرسيتەتكە بارۋىم كەرەك.
— نەگە اسىقتىڭ؟ — دەدى ارىنعازى.
— كىسىلەر شاقىرىپ قويعانمىن، كۇتىپ قالار. بۇگىن جاڭا وقۋ جىلىنا ارنالعان كەش وتكىزىلەدى.
ءالى وزگەرەر ەمەس، ءالى اۋزى جابىلار ەمەس. زاۋرە قاباق شىتىپ، رەنىش ءبىلدىردى:
— سەنسىز وتپەي مە ول كەش!
— ۇيىمداستىرۋ كەرەك قوي.
— فۋ، ۇيىمداستىرۋ! سونى بىرەۋگە تاپسىرا سالساڭ بولمادى
ما؟
بوتەن بىرەۋ بولسا ايبار الدە قايتەر ەدى؟ زاۋرەگە امالسىز ىركىلىپ:
— جوق، بارۋىم كەرەك، — دەگەننەن ءارى اسا المادى.
— سەنىڭ ىستەيتىنىڭ ىلعي وسى. ادامعا ۇساپ بىرگە شىعاسىڭ دا، جارتى جولدان جونىڭە كەتەسىڭ. قالام دا بارام...
ايبار ۇندەگەن جوق. ودان قولىن تارتىپ اپ، بولىنە بەرگەن زاۋرەنىڭ اق قولعابى اسفالت ۇستىنە ۇشىپ ءتۇستى. ونى ايبار بايقاماعان ەدى، قىزدىڭ ءوزى ەڭكەيىپ الدى. ىشتەي تاعى كۇيىپ كەتىپ، ەرنىن عانا قىبىر ەتكىزىپ، دىبىسسىز: "نيەۆەجدا" دەپ قالدى.
— ءبىز شە، ءبىز اپارىپ سالايىق، جالعىزسىراماي-اق قويىڭىز، — دەپ قۇنتىڭداپ، قارىنان ۇستاي بەرگەن ارىنعازىدان زاۋرە شىنتاعىن ىلگەرى سەرمەپ قاپ بوساندى دا، ۇندەمەدى. قارادان قاراپ كادىمگىدەي شارشاپ اقسۇر ءجۇزىن كەنەت شىلاۋ شالىپ، كۇرسىنىپ كەلە جاتىر.
— مەيلى، قايتەمىز، ءوزى بارار... — دەپ ايبار جۇرتقا باس تەپ، تروللەيبۋس توقتايتىن جەرگە بۇرىلدى. كوز قيىعىنداعى كوڭىلدىلىك اجىمدەرى وسى تۇستا عانا تاراپ، ەرنى ءتىسىن قاسىرىپتى. — كەشكە ۋنيۆەرسيتەتكە كەلەسىڭدەر عوي؟
— ءسوز بار ما، — دەدى ساشا شۇلعىپ.
ايبار جاڭا كەپ توقتاعان تروللەيبۋسقا اسىعا جۇگىردى.
18
ترامۆايدان الدىمەن زاۋرەنى ءتۇسىرىپ، سودان سوڭ اق تاياقتى الماس ءتۇسىپ، ءبارى جاتاقحاناعا بىرگە كەلە جاتقان. زاۋرە باعاناعىداي ەمەس. تايمان مەن ساشانىڭ ورتاسىندا كوڭىلسىزدەۋ كەلە جاتىر. چەموداندى بۇلعاڭداتا دومالانىپ ارىنعازى ءجۇر.
ساشا گۇجىلدەپ، ءازىلىن تيار ەمەس:
— قىز بويجەتسە كىنامشىل بولادى.
زاۋرە قارسىلاسادى:
— ايەل ادام جالپى ەركە بولۋعا ءتيىس.
— نەگە؟
— نەگەسى سول، اينالاسىنان ايەل تەك قۇرمەت قانا كۇتەدى. ونى كوپ ادام تۇسىنە بەرمەيدى.
تايماننىڭ ويىندا ەشتەڭە جوق:
— ەر بولسىن، ايەل بولسىن، الدىمەن ادام بولۋى كەرەك قوي، — دەي قويىپ ەدى، زاۋرە ءىلىپ قالدى:
— نەگە ولاي دەيسىز؟ الدە مەن ادام ەمەسپىن بە؟
— جو-و-وق، جالپى دەگەنىم عوي!
بۇل ءسوزدى زاۋرە ءوز ادرەسىنە قابىلداپ، تاعى قاباق شىتتى.
جاتاقحانادان شىققان داۋلەتوۆتىڭ تۇكپەن ءىسى جوق، ەكى قولىن قالتاسىنا ساپ، وزىمەن ءوزى بولعان قالپى، كوزىن كوپ تەرەكتىڭ ۇشار باسىنا تىگە سامارقاۋ باسىپ، بۇلاردىڭ جانىمەن ىسقىرىنا وتكەن. ساشا داۋىستادى:
— جاباس، سالەم!..
داۋلەتوۆ كوزىن تەرەك باسىنان تايعىزىپ، بۇلارعا قارادى، قارادى دا شۇعىل وزگەردى.
— پريۆەت ي پوچتەنيە! وۋ، تايماندى قارا! س پري-ە- ەزدوم!.. ءتۇۋ، الماس اعاي، سالەمەت-جاقسىمىسىز... — شوقتاي جايناعان ۇلكەن دوڭگەلەك كوزى ۇياسىنان ىرشىپ تۇسەردەي قانشا بادىرايعانمەن، ءبىر توڭكەرىلگەندە ءبىر-اق ادامدى كورۋگە جارايتىن سياقتى: — ۋ-ۋ-ۋ-... زاۋر-رەش! ءسىز دە تايماندى كۇتتىڭىز بە؟!
داۋلەتوۆ ءجىتى باسىپ كەپ، ءبارىنىڭ قولىن تەز-تەز قىسىپ شىقتى. اسىرەسە قىزدىڭ قولىن قايتا-قايتا سىلكىپ، يەگىن ىلگەرى شىعارا ۇمسىنىپ، شۇيلىگىپ قالدى. كەنەت قۇبىلىپ كەتكەن بەت-جۇزىندە ءبىر ءتۇرلى ءبىر قۇپيا قۇمارلىق، الدەقانداي الدامشى ويناقىلىق بار. "ءتايت!" دەسە ۇشا جونەلەردەي ءوزىن سونشالىق جەڭىل، قۋناق ۇستايدى؛ قيمىلىنىڭ ءبارى شيراق، وپ-وڭاي؛ لىپ-لىپ ەتىپ، قىلاڭ ۇرادى:
— سىزدەردى بوگەپ قالدىم با، عافۋ ەتىڭىزدەر.
زاۋرە ءجۇزى جادىراي قاپتى، جىگىت بويىنداعى كوز تارتىپ، كوڭىل ارباپ تۇرعان سىلقىم سىپايىلىق بۇعان قاتتى اسەر ەتكەن، كۇلىمدەي ءتىل قاتتى:
— وقاسى جوق.
داۋلەتوۆ تايمانعا قىمتىرىلا قارادى:
— رۇقسات ەتسەڭ، زاۋرەشتى ءبىر مينۋتكە...
— مەنەن رۇقسات.
قىز بەن جىگىت بولىنە بەردى. داۋلەتوۆ ەسىنە بىردەڭە ءتۇسىپ كەتكەندەي، بۇيرا شاشىن ءدىر ەتكىزە جالت قارادى دا:
— تايمان، ءۇي-ىشى ساۋ شىعار؟ — دەپ، وعان جاۋاپ كۇتپەستەن ءارى بۇرىلدى: — جارار، كەيىن كەلەم ساعان، سوندا دەتالنو سۇراپ بىلەرمىن.
مۇندايدا ارىنعازى شىدام تابۋشى ما ەدى، زاۋرەدەن دورەكىلەۋ تۇردە ايعايلاي سۇرادى:
— ءبىز كەتە بەرەلىك پە؟
قىز وزىنە قاراي جەل ۇرعان تالداي ءيىلىپ، بۇگىلىپ، لىپىپ بارا جاتقان داۋلەتوۆتىڭ قولتىعىندا، ارىنعازىعا موينىن عانا بۇردى:
— مەيىلدەرىڭ.
19
وسى كۇننىڭ كەشىندە ساشا مەن تايماننىڭ بولمەسىنە جينالعاندار ءدۇر كوتەرىلىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە بارماق بولعاندا الماس شلياپاسىن كيىپ، جۇرتپەن قوشتاسا باستادى.
— اۋ، سەن بارماۋشى ما ەدىڭ؟ — دەگەن ارىنعازىعا:
— بارىپ، نەسىنە بارايىن؟ ءبارىبىر بيلەي المايمىن. ونىڭ ۇستىنە الگى شاراپتىكى مە، باسىم اۋىرىپ تۇر، — دەدى الماس.
— وندا جاقسى. ماشاعا سالەم ايت!
الماس مۇنى ەستىمەگەن بوپ، سىرت اينالدى: ابدەن جالىقتىرعان ءسوز. ونىسى ءبىر دۇرىس نيەتتەن ايتىلعان ءسوز بولسا ەكەن-اۋ، تاعى قاڭقۋ، تاعى قاعىتۋ... ايتپەسە، نە ءبىر جان-جۇرەگى ەلجىرەپ بارا جاتىر دەيسىڭ؟
ارىنعازى قۋ بوسقا دومالانادى، وتىرىك قۇنتىڭدايدى، شىنىنا كەلگەندە ول الماستىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەگى كەشكە بارماعانىنا تىلەكتەس. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. ەگەر الماس وزىمەن بىرگە بارا قالسا، ارىنعازىنىڭ ودان قيىلا سۇراپ اپ، ۋاقىتشا كيىپ جۇرگەن سىقىرلاق سارى بوتينكاسىن ءوزى كيەم دەۋى مۇمكىن. وندا ارىنعازى جالاڭ اياق قالادى. ال، قايىپتان تايىپ ولاي ەتپەگەن كۇندە دە الماسپەن بىرگە ءجۇرۋ ارىنعازى ءۇشىن اسا جايسىز: ول مۇنى اقساقسىڭ، اسىققاندا جۇگىرىپ جۇرە المايسىڭ، نە كوڭىل حوشى كەلگەندە بيلەي المايسىڭ دەپ تاستاپ كەتە المايتىنىن، تاستاپ كەتە الماسا، ارقانداۋلى اتتاي بۇعان امالسىز ورالىپ سوعا بەرەتىنىن، ورالىپ سوعا بەرسە، الماس ارىنعازىنى ابدەن ىعىر ەتكەن ۇزىنسونار اقىل-ناقىلىن اسىقپاي قوزداتىپ، دىڭكەسىن قۇرتا جالىقتىرىپ، اقىر اياعىندا ويىن-ساۋىقتان وپ-وڭاي ايىرىپ اپ، ۇيقىسىن كەلتىرەتىنىن جاقسى بىلەدى. دەمەك، ارىنعازى الگىدە الماستان: "اۋ، سەن بارماۋشى ما ەدىڭ؟" — دەپ تە جورتا سۇراپ ءجۇر.
راس، وسى جاتاقحانانىڭ كومەندانتى مىناۋ حريستوفور اعايدىڭ وتىنىشىنە قۇلاق قويۋعا بولادى. مۇنىكى شىن ءوتىنىش:
— ال-ل-ماس، تى ۋح-حوديش؟ نە-نەت، تى نە ۋح-حودي!.. — دەپ، كۇرمەلە جالىنىپ تۇر. ءوزى ۋداي ماس، ال، ماس ادام شىنىن ايتادى دەسەدى عوي "بىلگىشتەر"!..
قۇداي حريستوفور اعايعا ولشەپ-پىشىپ، قيىپ-كەسىپ ونشا ساراڭدىق ەتپەي-اق"ارتىق كەتسە ساعان كەتسىن" دەگەندەي ءبىرشاما مول ءبىتىم بەرگەن. قانداي دەيسىز عوي! كەشىرىڭىز، ءسىز بالا كۇنىڭىزدە جاڭا جاۋعان قاردان جەنتەكتەپ، كىسى جاساپ كوردىڭىز بە؟.. ءجا، ونى قويا تۇرالىق، بىلاي: ءبىر كۇرەك ءيى قانعان سازبالشىقتى سىلق ەتكىزىپ تەگىس جەرگە تاستاي سالساڭىز — حريستوفور اعايدىڭ ىسىنگەن كونەكتەي جاپ-جالپاق بەتى پايدا بولادى. ونىڭ ورتا تۇسىنا كۇيگەن كىرپىشتىڭ ءبىر كەسەك سىنىعىن قويا قويساڭىز — حريستوفور اعايدىڭ جۇدىرىقتاي، قىپ-قىزىل مۇرنى شىعا كەلەدى. مۇرىننىڭ ەكى جاعىن الا، ءسال جوعارىراقتان باسبارماعىڭىزبەن ەكى سىزىپ كوز جاساڭىز دا، ونىڭ ۇستىنە تاۋىقتىڭ ەكى قاۋىرسىنىن جالبىراتا شانشىپ قاباق جاساڭىز، ال، قاباقتىڭ جوعارعى جاعىنا قانشا سىزىق سىيسا، سونشا يرەك سىزا بەرىڭىز: حريستوفور اعايدىڭ ماڭدايى قىرىق قىرتىس ءاجىم. جالعىز-اق، ساز-بالشىقتىڭ مۇرىن ورنىندا تۇرعان تاس-كەسەكتەن تومەنگى جەرىن الاقانداي عىپ ويىپ الۋدى ۇمىتا كورمەڭىز. حريستوفور اعايدىڭ ەشقاشان اۋزى جابىلىپ، ەزۋى جيىلىپ كورگەن ەمەس. مىنە، ءقازىر دە ەرنىن جايا سويلەپ تۇر، ءبىر ايتقانىن قايتا-قايتا ايتادى (ءتىلىنىڭ تۇتىعۋىنا دەيىن اۋدارساق، قازاقشاسى مىناۋ):
— ا-ل-ماس، سەن كەت-تەسىڭ بە؟ جو-جوق، سەن كەت-تىت-پە! ەكەۋمىز قال-لايىق وسىندا؟..
حريستوفور اعايدىڭ مۇنى ايتقانداعى ويى — ساشانىڭ باعانا مۇنىڭ سىرتتان ماس بوپ كەلگەنىن سەزىپ، ستول ۇستىنەن الىپ تۋمبوچكاعا تىققان ءبىر بوتەلكە كاگورىن اۋزىنان ءسىمىرۋ. ول باسىندا الماسقا ەمەس، ساشاعا جالىنعان:
— ساش-ش! بەر ماعان اناۋ بوتەلكەڭدى... ەرتەڭ داۋرەنوۆ ەكەۋىڭنىڭ توسەك جايمالارىڭدى، تەرەزە جاپقىشتارىڭدى جاڭارتىپ بەرەم. كەرۋەتتەرىڭ شاقۇر-شىقىر ەتەدى ەكەن، سەرىپپەسىن قاتايتتىرايىن. مىنا بۇرىشقا اينا قويعىزسام قالاي كورەسىڭ؟ نۋ، اناۋ بوتەلكەڭدى بەرى اكەل، ساش-ش!
ساشا كۇيىپ كەتىپ، حريستوفور اعايدى سولداتتىق قاتىگەزدىكپەن دورەكىلەۋ تىلدەپ: "ۇيدەن شىق" — دەگەن. ءبىراق، مىناۋ الدىمەن كوزىن شولمەكتەي ءوڭسىز ءسۇزىپ ءبىر تۇيلىگە قارادى دا، ىزىنشە ەرنىن جايىپ جىبەرىپ ماعىناسىز ىرقىلداي بەردى. حريستوفور اعايعا ءسوز وتپەيتىن، وڭايلىقپەن كەتە دە قويمايتىن. ستۋدەنتتەر اراسىنداعى وسىنداي كوڭىلدى باس قوسۋدى ادەيى ىزدەپ تاۋىپ، الدەنەنى سىلتاۋ ەتىپ ىلعي رۇقساتسىز كىرىپ، الدىمەن اركىمدى ءبىر ارقادان قاعىپ، اركىمگە ءبىر "جارىلقايمىن" دەپ ۋادە بەرىپ تۇرادى دا، جۇرت ءجۇزىن جىلىتىپ العاننان كەيىن ستول ءۇستىن جايپاي باستايتىن...
حريستوفور اعايدىڭ قازىرگى ءوتىنىشىنىڭ ارىنعازى سوزىندەي ەمەس، شىن ەكەنىنە الماس كامىل سەنگەنمەن كونگەن جوق. تايمانعا جايىن ءتۇسىندىرىپ، كەشىرىم سۇرادى دا، ءوزى جاتقان ۇيىنە قايتتى.
كۇن جاڭا باتقان. اسپاننىڭ باتىس بەتى قىزعىلت قولاداي جارقىرايدى. تاۋ جاقىنداپ، قالاعا ءتونىپ قالىپتى: توبەسى اپپاق قار، ءوڭىرى جاسىل ورمان. الماس جاڭا كورگەندەي تاڭىرقادى: "باسى — قىس، باۋرايى — جاز!.. قانداي كونتراست!"
بەكەر تاڭدانادى: مۇنداي قاراما-قارسىلىق مۇنىڭ وزىندە دە بار.
الماس دوسوۆ تابيعاتىڭدا اقكوڭىل، اشىق ادام. مىنەزى-اق ادەمى: بۇكپەسى جوق، ادال، ءتىپتى بالاداي اڭقاۋلىعى دا مول. ءبىراق مۇنىسىن ونىمەن سىرلاس ادام عانا بىلەدى. ايتپەسە، سىرت ءتۇرى ءبىر كورگەن كىسىنى ۇركىتىپ-اق تاستايدى: سۋعا قۇلايتىن جارداي قوپسىپ، ءسال شۇڭەيتتەۋ كوزىنە تۇيلىگە تونگەن قاباعى تىم ءدوڭ دە قاتۋ ەدى.
ءبىر جولى ارىنعازى ونى ادەتىنشە قاعىتا سويلەپ:
— سەنىڭ بار قاسيەتىڭدى ءبىر-اق قۇرتىپ تۇرعان وسى ءبىر ۇرپەك قاسىڭ. بىلاي جاتقىزا جازۋعا بولماي ما، مۇنى؟ — دەپ، ويناقىلانىپ، الماستىڭ قاباعىنا وكشەسىن كوتەرە ىرعىپ جەتىپ، قولىمەن سيپاپ ەدى، اناۋ:
— ءبىر تۇيىلگەن قاباقتى جازۋعا بولادى. ال، ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، "ەر كەزەگى ءۇش" تە ەمەس، قاتارىمەن ءتورت رەت تۇيىلگەن قاباق بار ما، ول جونساڭ دا جۇقارمايدى، — دەپ، ەسىنەي جىميدى.
الماستىڭ مۇنىسى ءازىل بولعانمەن ءبىر الۋان سىرى دا ەدى: سەگىزىنشى بىتىرگەن جىلى اكەسى ءولدى، توعىزىنشى بىتىرگەن جىلى شەشەسى ءولدى، ونىنشى بىتىرگەن جىلى سوعىس باستالدى دا، سوعىس بىتەتىن جىلى ءوزى "ءولىپ قالدى"...
الماس وسى جايىن ايتىپ:
— قىرىق بەسىنشى جىلدىڭ اتاقتى ەكىنشى مايى كۇنى ءوزىم ءولدىم، — دەگەندە ارىنعازى شىقىلىقتاپ كەپ، شەگى قاتقانشا كۇلەدى.
الماس كۇلمەيدى:
— نە كۇلكىسى بار، شىن ايتام، — دەپ كوزىن جىپىلىقتاتا بەرەدى: — مەنى كۇلكى ەتۋگە قۇمار-اق ەكەنسىڭدەر وزدەرىڭ. ءجا، كۇلە تۇرىڭدار، ايتەۋىر...
ونىڭ بۇل دا ءبىر سىرى: بەرلين تۇبىندەگى اقىرعى شايقاستاردىڭ بىرىندە وڭ اياعىن سنارياد جۇلىپ كەتكەن الماس شىنىندا دا ولگەن ادام ەدى...
كوكتەمنىڭ ءبىر جاڭبىرلى كەشىندە كۇشپەن سىعىرايتىپ كوزىن اشسا، الماس ءوزىنىڭ الدەقايداعى تاپ-تازا كەڭ بولمەدە، بيىك توسەك ۇستىندە ەكەنىن اڭدادى. قاسىندا اق حالاتتى ايەل وتىر دا، ودان ءارى باسىن تاڭعان ەڭگەزەردەي بىرەۋ جاتىر. ول بەرى اۋدارىلىپ تۇسكەندە، سوڭعى كۇندەرى وزىمەن بىرگە سوعىسقان جاۋىنگەر ەكەنىن شىرامىتتى. الماس ەرنىن قىبىرلاتىپ، وعان ءتىل قاتام دەگەندە اق حالاتتى ايەل دە بايەك بوپ، جانىنا جاقىنداعان، بۇل قايتا تالىقسىپ كەتتى.
الگى جاتقان باسى تاڭۋلى كىسى — الەكساندر سەمەنوۆ؛ "ولگەن" الماستى وق استىنان ارقالاپ الىپ شىققان سول بولاتىن. مۇنى قۇتقارام دەپ جۇرگەندە ءوزى باستان جارالانعان: سامايىن مينا جارىقشاعى ءتىلىپ كەتتى. ءبىراق ول بارىنە شىداپ، الماستى قايتكەنمەن دارىگەرلىك كومەككە جەتكىزىپتى. سول بەتتە ونىمەن بىرگە ءوزى دە گوسپيتالعا تۇسكەن.
بۇل وقيعانى الماس ءالى كۇنگە اۋزىنان ءبىر تاستاماي، قىرعىزدىڭ "ماناسىن" جىرلاعان جومىقشىداي، ايلاپ ءجۇرىپ ايتادى.
— اكەم ءدىندار ادام ەدى، — دەيدى الماس دوستارىنا. — ولگەن ادامدى قۇدايدىڭ ءتىرىلتىپ الاتىنى دا، ادامنىڭ ءوزى ولگەنمەن رۋحى ولمەيتىنى مە... ايتەۋىر سونداي بىردەڭەلەردى شۇباتىپ كوپ ايتاتىن. مەن وعان سەنبەيمىن. ءبىراق سەندەر مىناعان سەنىڭدەر: الماس دەگەن ولگەن كىسىنى تىرىلتكەن ساشا دەگەن قۇداي بار. ول، مىنە، مىنا وتىرعان الىپ سارى.
ساشا ورنىنان ماڭعاز تۇرىپ، الماستى قىزىعا تىڭداپ وتىرعان تايمانعا، قابەنگە، ارىنعازىعا جەكە-جەكە باس ءيىپ شىعادى. سودان سوڭ ءبارى داۋرىعىپ، بولمەنى باستارىنا كوتەرە كەپ كۇلىسەدى.
...جورىق جولىن بىرگە وتكەن، گوسپيتالدا بىرگە ەمدەلگەن ساشا ۋنيۆەرسيتەتكە دە الماسپەن بىرگە كەلىپ تۇسكەن-دى.
ول بىلاي بولدى: ساشا بەس-التى ايدا جازىلىپ كەتتى دە، الماستىڭ اياعى كەلەر جىلدىڭ جازىندا عانا جەتىستى.
ساشا اقتوبە ماڭىندا شۇبارقۇدىق مۇناي كاسىپشىلىگىڭدە ىستەيتىن اعاسىنا كەلدى. ول قۋانىپ تا كەلدى، قىسىلىڭقىراپ تا كەلدى: جاۋ جەڭىلدى، بەيبىت كۇن تۋدى، — سوعان قۋاندى؛ ەش جەردە قىزمەت ىستەۋگە مۇرشاسى بولماعان ساشانىڭ ورتا مەكتەپتەن كەيىنگى ءۇش-تورت جىل ىشىندە بىلگەنى تەك سوعىسۋ عانا، ودان باسقا ماماندىعى جوق، — وسىعان قىسىلدى.
جوق، ولاي ەمەس ەكەن. تانكىنى بىلگەن ساشا تراكتوردى دا ءبىلدى. شينەلىن شەشىپ، جۇمىس كيىمىن كيدى. جەراستى جوندەۋ بريگاداسىنىڭ تراكتورىنا وتىردى. دەگەنمەن، بۇعان قاناعاتتانبادى. وقىعىسى كەلدى. ءبىراق بيىل كەش. ول كەلەر جىلدى كۇتتى. كەلەر جىلمەن بىرگە الماستى كۇتتى: ول بىرگە وقيىق، ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسەيىك دەپ جازعان.
قىرىق التىنشى جىلدىڭ باسىندا الماستان تاعى حات الدى: كوكتەمدە گوسپيتالدان شىعىپ، ساشانىڭ ۇيىنە كەلەتىنىن حابارلاعان. ساشا قاتتى قۋاندى. ءبىراق الماس تەز كەلە قويمادى. ساشا اسىعا كۇتۋمەن ءجۇردى. اقىرىندا الماس اۆگۋستە عانا بوساي الاتىنىن ايتىپ، ساشامەن الماتىدا كەزدەسپەك ەكەنىن جازدى. حاتقا قوسا اتتەستاتىن جىبەرىپ، ونى ساشادان ۋنيۆەرسيتەتكە ءوز اتتەستاتىمەن بىرگە تاپسىرۋىن ءوتىندى. ساشا سولاي ەتتى.
اۆگۋستە الماتىعا كەلگەن الماستى ۋنيۆەرسيتەت تە، ساشا دا كۇتىپ تۇردى.
— بۇل ما، بۇل سويتكەن دە ساشا. بۇعان با، بۇعان قارىزىم بەسشوت! سونى تەك قالاي وتەرىمدى بىلمەي ازىپ-توزىپ ءجۇرمىن، — دەپ، تاعى ءبىر قويادى الماس. مىنە، مۇنىڭ جىرى وسىمەن اياقتالادى.
الماس جاتقان ماعريپانىڭ ءۇيى — قالانىڭ تاۋ جاق شەتىندە. بيىل كوكتەمدە سالەمدەسىپ كىرىپ شىقپاق بولعان ساشاعا الماستىڭ جاڭا قونىسىن ارىنعازى تاپتىشتەپ تۇسىندىرگەن. وقۋشىدان كەشىرىم سۇراپ، ارىنعازىنىڭ سول جولعى ساشاعا ايتقانىن بۇلجىتپاي قايتالاساق، ماعريپانىڭ ءۇي-جايىنان اركىم-اق حاباردار بولىپ قالۋى مۇمكىن ەكەن-اۋ!..
— مىنە، مىنا كوشەمەن بار دا، اناۋ قاراعاي قاقپاعا بۇرىل، — دەدى ارىنعازى ساشاعا الماس مەكەن ەتكەن ءۇيدىڭ سىرتىنان تاقاپ كەلىپ. — راس، قاقپا سىرتىڭداعى "ساق بول! قاباعان يت بار!" دەگەن جازۋدى ازداپ ەدىرەيىڭكىرەپ وقۋىڭ مۇمكىن. ءبىراق ودان جاسقانبا، تۇتقادان تارتا بەر. قاقپانى اشىپ قالساڭ، ماڭداي الدىڭدا شاعىن عانا كىرپىش ءۇي تۇرادى. ءۇيدىڭ بيىكشە باسپالداعىنان اتىپ تۇسكەن قىزىل كوز سۇر كۇشىك ءشاۋ-شاۋ ەتىپ، سەنى تىرسەكتەن الا كەتەتىندەي جۇمىرلانا جۇگىرەدى: الگى "قاباعان يت!" — دەپ دابىرايتىپ قويىپ، سەنىڭ ۇرەيىڭدى ۇشىرىپ جۇرگەندەرى — وسى نارەگەي. مىڭق ەتپە، تۇك سەزبەيتىن مەڭىرەۋ ادامشا ماڭ-ماڭ باسىپ، ۇيگە بەتتە: كوك ايىل كۇشىك جۇلقىنا شابالاڭداپ، توبىعىڭا ءتونىپ-تونىپ قالار، ءبىراق تىستەمەيدى. اي، دەگەنمەن سەنىڭ جۇيكەتامىرىڭ ءالسىز، شىدامىڭ جەتپەيدى-اۋ؛ ودىراڭداپ، كۇشىككە جالت بۇرىلىپ جۇرەر مە ەكەنسىڭ؟ استە سويتە قالساڭ ەسىندە بولسىن، سول بۇرىلعانىڭدا قاباعىڭدى شارت ءتۇيىپ الىپ، كوزىڭدى الارتا قويعايسىڭ. ءبىتتى! كۇشىك قورانىڭ ءبىر بۇرىشىنا قاراي زىتا جونەلەدى. ول انتۇرعان قاشىپ بارا جاتىپ تا ۇرە بەرەدى: اقىماقتىڭ قانشا قاۋقارىنىڭ بارىن سودان بىلسەيشى!.. باسپالداقتان شاعىن سەنەككە ەنەسىڭ. وڭ قولىندا كيىم ىلگىش تۇر. سىرت كيىمىڭدى شەشىپ سوعان ءىل دە، گالوشىڭدى تۇبىنە تاستا. ماڭداي الدىنداعى ەسىكتە كىلت تۇرار؛ ەگەر اشىق بولا قالسا دا وعان كىرىپ كەتىپ جۇرمە، ۇيات بولادى، ول — شولان. سول جاعىنداعى ەسىكتى اشساڭ، كەڭ، جارىق بولمەگە كىرەسىڭ؛ قارسى الدىڭ قاتار تۇرعان جىبەك شتورلى ءۇش تەرەزە، ءبىر بۇرىشتا بۋفەت، ءبىر بۇرىشتا شار اينا، ورتادا — ۇزىنشا ستول. بۇل — ماعريپانىڭ ءقوناقۇيى. ەكى قاناتىڭدا جانە ەكى ەسىك بار؛ ونىڭ ءبىرى ماعريپانىڭ ءوز بولمەسى دە، بىرىندە الماس جاتادى. بولدى.
20
...الماس كەلگەندە ماعريپا ورتاداعى كەڭ بولمەدە البوم قاراپ وتىر ەكەن. ەسىكتەن كىرە بەرگەن الماستى كورىپ، رايلانىپ قالدى:
— كوپ كىدىرمەدىڭىز عوي. كۇتكەن كىسىلەرىڭىز كەلدى مە؟
ماعريپا الماستان ءۇش-تورت جاس ۇلكەن، "ءسىز" دەپ سىزىلماۋىنا بولادى. ءبىراق، الماسقا وسىنىسى ۇنايدى: كىشىلىك ەمەس، سىيلاۋ دەپ ۇعادى. مۇنىڭ ۇعىمىنشا "سەن" ەكى جاعدايدا ايتىلۋى ءتيىس: جاقىندىق، دورەكىلىك! ماعريپا — وقىعان، مادەنيەتتى ادام. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ساشالار نە دەسە و دەسىن، بۇلاردىڭ ءوزارا جاقىن دەرلىك ەتەنەلىگى جوق. سىپايى عانا سىيلاستىق بار.
الماستىڭ بۇل ۇيدە تۇرعانىنا بەس اي. وسى بەس ايدىڭ ىشىندە ماعريپا ۇيىندە بەس-اق جەتىدەي بولدى. كوبىنە ساپاردا جۇرەدى. بۇگىن دە كومانديروۆكادان كەلدى. جانە نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسى جولدان ءبىر ءتۇرلى جابىرقاۋ ورالدى...
الماس ماعريپانىڭ قاسىنان وتە بەرە قايىرىلىپ، ونىڭ الدىنداعى البومعا كوز جۇگىرتتى:
— مىناۋىڭىز تاماشا ەكەن.
— كەلىڭىز، كورىڭىز.
— راس، كورەتىن سۋرەت ەكەن، — دەپ، الماس ماعريپانىڭ ءتور جاعىنا كەپ، ستولعا ەڭكەيدى. — مىناۋ ءسىز عوي دەيمىن...
الماس ماعريپانىڭ جايىنا اسا قانىق ەمەس ەدى: بۇل قازبالاپ سۇرامايدى دا، اناۋ وزدىگىنەن ايتا قويمايدى. جالعىز- اق ونىڭ قارجى مەكەمەسىندە تەرگەۋشى بوپ قىزمەت ەتەتىنىن بىلەدى، قىزمەتىنە بارىنشا ىنتالى ەكەنىن اڭعارادى. سودان سوڭ، مايداندا الدەقاشان قازا بولعان كۇيەۋىن ءالى كۇنگە كوپ ويلايتىنىن ازداپ سەزەدى. ءبىر جولى وسىنداي ءبىر جىم-جىرت بەيۋاقتا جارىنىڭ قابىرعاداعى پورترەتىنە ۇزاق قادالىپ، ديۆاندا قىبىرسىز وتىرعان ماعريپانى الماس كورىپ، ىڭعايسىزدانىپ قالعان: تىم جۇدەۋ وتىر ەكەن. وسى ءبىر سىندار، قاراتورى جاس ايەلدىڭ اعىن كورسەتپەي ءارقاشان ءسال قىسىڭقى تۇراتىن قيىقشا قارا كوزىندە، قويۋ كىرپىگىندە ايىقپايتىن ءبىر كىربىڭ بار. سونىڭ ءوزى بۇعان ءبىر ءتۇرلى ءبىر مۇنارتقان ۇياڭ سىمبات بەرەتىن سياقتى ەدى. ال، الگى كورىنىستەن كەيىن الماس سول كىربىڭدى وزىنشە جورامالداپ، ماعريپانى ىشتەي ەسىركەپ قالعان-دى.
مىناۋ البومداعى سۋرەت — وسى ماعريپانىڭ كىشكەنتاي كۇنىندەگى بەينەسى: تۇلىمى جەلبىرەپ، گۇل اراسىندا ءتۇسىپتى. ءوزى دە گۇل سياقتى، بالعىن ءجۇزى توپ-تولىق، ۇلبىرەپ، ۋىلجىپ تۇر. ءبىراق ءدال وسى كىشكەنە قىزدىڭ كىرپىگىندە دە الگى كىربىڭ، بيازى ۇياڭدىق بار. مۇنىڭ تابيعي سيپات ەكەنىن الماس ەندى عانا ۇقتى.
— مەن مىنا جاعىن دا قاراسام قايتەر ەكەن؟ — دەپ، الماس ماعريپانىڭ قاتارىنا وتىردى.
— قاراڭىز.
البوم بەتتەرى اشىلا بەردى. الماستىڭ كوز الدىنان ماعريپانىڭ ءومىر تاريحى ءوتىپ جاتقانداي: وقۋشى ماعريپا، ستۋدەنتكا ماعريپا، قىزمەتكەر ماعريپا...
ماڭدايشاسىندا "فينانس-كرەديت ينستيتۋتى" دەگەن جازۋى بار كوپ قاباتتى ءۇيدىڭ باسقىشىنان ءبىر جاس قىز ءتۇسىپ كەلەدى. قولتىعىندا ءبىر قۇشاق كىتاپ، ءبىر قولىمەن ۇزىن قىس پالتوسىنىڭ كاراكۋل جاعاسىن قاۋسىرا جيناپ الىپتى. سۇلۋ قىز. الماسقا بۇل سۋرەت قاتتى ۇنادى:
— ادەمى ەكەن، — دەپ تە قالدى.
مىنا ءبىر سۋرەتتە ماعريپا ون شاقتى ادامنىڭ ورتاسىندا تۇر. كەسكىنى ءدال قازىرگىدەي، جالعىز-اق مىناۋ كوك اتلاس حالاتتىڭ ورنىنا فورمالى كوستيۋم كيسە بولعانى: ايدىن ماڭدايى، ادەمىشە اشاڭ ءجۇزى، كىربىڭدى كىرپىگىنە دەيىن مىنە، وسى قالپىندا...
— بۇلار مەنىمەن بىرگە ىستەيتىن فينانسيستەر عوي، — دەپ ءتۇسىندىردى ماعريپا.
البومنىڭ سوڭعى بەتتەرىندەگى بىرنەشە سۋرەت كۇيەۋىمەن بىرگە تۇسكەنى ەكەن. ەندى ءبىر بەتتە ماعريپا بالا كوتەرىپ تۇر: كەكىلى جەلبىرەگەن ۇل بالا. الماستىڭ ايتا الماي وتىرعان سۇراعىن ماعريپا ءۇنسىز ءتۇسىندى:
— مەنىڭ قايسار دەگەن ۇلىم.
— بۇل بالا قايدا ءقازىر؟
ماعريپا ىركىلىڭكىرەپ سويلەدى:
— مۇنىڭ تاريحى ۇلكەن... وسى ساپارىمدا ارنايى بارىپ ەدىم، تاعى الا الماي كەلدىم...
الماس تاڭدانا قارادى. ماعريپا جايىن ايتتى: كۇيەۋىنىڭ اۋىلدىق جەردە تۇراتىن اكە-شەشەسى "جالعىزىمىزدىڭ كوزى" دەپ، بالانى اناسىنا بەرمەي قويىپتى. ماعريپا مۇنى |رەنىشپەن ايتتى:
— قازاقشىلىق دەگەن وسى.
الماس تا قوڭىرايا تىڭداپ، ورنىنان اقىرىن تۇردى دا، بولمەسىنە كەتتى.
ماعريپا الماستىڭ بولمەسىن دە تاپ-تازا عىپ، سىڭعىرايتىپ قويىپتى. ىلعي وسى: الماستى ءوز ادامىنشا، جاناشىر قامقورلىقپەن كۇتىپ، ايقىن يگى پەيىلمەن جۇرەدى. مۇنىڭ ءتۇن ورتاسىنا دەيىن قادالىپ وتىرىپ، كىتاپ وقيتىنىن دا بىلەدى.
الماس سوعىستا ەكى رەت كونتۋجەن بولعان. سوندىقتان با، ايتەۋىر مۇنىڭ جادى ناشار، ۇمىتشاق، ۇققانىن ويىنا كوپ ساقتاي المايدى. قابەنگە قايران قالادى: ءبىر تىڭداعان لەكسياسىن ءبىر جىلدان كەيىن سۇراساڭ مولدىرەتىپ ايتىپ وتىرادى. شەت ءتىلى بولماسا، كونسپەكتىسىن كوپ قارامايدى، ونىڭ ەسەسىنە وقىتۋشى كورسەتىپ بەرگەن كومەكشى قۇرالداردى وقيدى. وندا دا الماسشا شۇقشيىپ جاتپايدى، ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىندا ءۇش-تورت ساعات-اق وتىرادى. قالعان ۋاقىتتارىندا كىتابىن قولىنا الىپ، قالاعان جەرىنە كەتە بەرەدى.
قابەن — وزات ستۋدەنت. وتكەن وقۋ جىلىندا كيروۆ اتىڭداعى ستيپەندياعا ۇسىنىلعان. ءبىراق ءالى حابار جوق. و نەسى ەكەن؟ پروفەسسور مۋسين داۋلەتوۆتىڭ كانديداتۋراسىن قاتار ۇسىندى دەپ ەدى، سول كەدەرگى بولدى ما؟ قوي، داۋلەتوۆ ستيپەنديات بولۋشى ما ەدى؟ ەمتيحان كەزىندە كوپ وقىتۋشىلاردىڭ جۇمساقتىعىن پايدالانىپ، ستول ۇستىندەگى ءوزى الا كىرىپ قويعان كىتابىنىڭ، نە باس كيىمىنىڭ تاساسىنا كونسپەكتىسىن جايىپ سالىپ، جايراپ كەپ وتىرادى. اپىرىم-اي، ءوزى مىقتى: ءتىپتى ءمىز باقپايدى-اۋ!.. وتىرىسىنىڭ ورنىقتىلىعىنا قاراي ما، ءبىرقاتار وقىتۋشى ءتىپتى سەزىكتەنبەيدى. قاتال وقىتۋشىنىڭ دا داۋلەتوۆ ەبىن تابادى، وندا جايۋلى داپتەر تىزەسىنىڭ ۇستىندە جاتادى. ەكى جۇدىرىعىمەن باسىن تىرەپ، مۇرنىمەن ستولدى سۇزە بۇكشيەدى دە قالادى. وقىتۋشى ونى ويلانىپ جاتىر دەپ تۇسىنەدى، وقىپ جاتقانىن قايدان ءبىلسىن. سول داۋلەتوۆ تە — وقۋ وزاتى. ەندى قابەنمەن قاتار ستيپەنديات بولعىسى كەلگەن، ۇيالمايدى-اۋ ءوزى!..
الماستىڭ مۇنداي ايلاعا دا ەبى جوق. بار قولىنان كەلەتىنى — تاپجىلماي وتىرۋ. كەيدە تاڭ اتقانشا وتىرادى.
ءبىر وقىعانىن قايتا-قايتا وقيدى. ساياسي ەكونوميانىڭ كەي جەرىن ءتىپتى جاتتاپ الادى. سوندا دا ءماز ەمەس: ستيپەندياعا ارەڭ ءىلىنىپ ءجۇر. ونى ماعريپا قايدان ءبىلسىن، تۇنىمەن كىتاپقا تەسىلگەن الماستى بىرنارسەنى قيراتىپ جاتقانداي كورىپ، ىلعي ەسىركەۋمەن بولادى.
— ءسىزدى مازالاپ بىتەر، — دەپ الماس جاتقان تورگى بولمەدەگى تەلەفوندى دا ماعريپا ورتاداعى زالعا شىعارعان-دى.
ونىسى راس: تەلەفون مازاسىز ەدى. ءۇي يەسىمەن بۇرىن بىرگە ىستەسكەن دوس-جاراندار كوپ، ءبارى بۇل ۇيمەن ءجيى حابارلاسىپ، تەلەفوندى كوپ سىلدىراتادى. كەيدە وسى تەلەفون الماستى ۇياتقا دا قالدىراتىن. ءبىر جولى كىتاپ قىزىعىنا تۇسكەن الماس تەلەفون ترۋبكاسىن الماي قويدى. ماعريپا ۇيدە جوق بولاتىن. ءبىراق تەلەفون قايتا-قايتا بەزەك قاعىپ، الماستى امالسىز تۇرعىزدى.
— ءيا.
— بۇ كىم؟
— سىزگە كىم كەرەك ەدى؟
— بۇل كىم دەيمىن؟
— كىم كە-رە-ە-ەك سىزگە؟
— ءوزىڭ ەسىمسىز ادامبىسىڭ؟
— كىم كەرەك سىزگە؟ ءوزىڭىز كىمسىز؟
— مەنى قايتەسىڭ، مەن وسىنداعى ءبىر مەكەمەنىڭ باستىعىمىن، سەن كىمسىڭ؟
— باستىق بولساڭىز قايتەيىن... مەن دوسوۆپىن.
— دوس-و-وۆ؟! بۇ قايداعى دوسوۆ؟
— اپىر-اي، سىزگە كىم كەرەك ەدى، اعاي؟
— ماعان ەرناردىڭ ايەلى كەرەك ەدى.
— ماعريپا ما؟
— ءيا.
— ول كىسى جوق ۇيدە.
— ونى قايدان بىلەسىڭ؟ ءوزىڭ وسى ءۇيدىڭ ادامىمىسىڭ؟ قانداي جاقىندىعىڭ...
الماس ترۋبكانى سالىپ تاستادى. ىشىنەن وزىنە، وزىنەن گورى ماعريپاعا ىزا بولدى: "وسى كىسىنىڭ تامىر-تانىسى-اق تاۋسىلمايدى..."
الماس كەيىن ءبىلدى: باستىق قىلتىڭ-سىلتىڭى جوق، ەگدە ادام ەكەن. ءبىر دەمالىسىندا ادەيى كەلىپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى — ەرناردى اڭگىمەلەپ، ماعريپانىڭ امان-تۇگەلىن، حال-جايىن ءبىلىپ، الماسپەن دە تانىسىپ كەتتى. ءبىراق سالعان جەردەن، ءتىپتى ءجۇز كورمەي جاتىپ "سەن، سەن" دەگەنىن الماس ىشتەي كەشىرگەن جوق: "باستىق بولعان ادام جۇرتتىڭ ءبارىن قولبالا كورۋگە بولا ما؟ تەرەڭ كابينەتتەگى تايىز مىنەزدەر قاشان قۇرىر ەكەن؟!"
* * *
الماس بولمەسىنە كىرگەن سوڭ شەشىنىپ، جازۋ ستولىنىڭ جانىنا وتىردى. ەرتەڭگى سەمينارعا دايىندالماق ەدى. سول ەكى ارادا ستول ۇستىندە جاتقان "مىڭ ءبىر تۇنگە" كوزى ءتۇستى. الىپ، وقي باستادى.
ەسىكتى اقىرىن اشىپ، ماعريپا باياۋ ءۇن قاتتى:
— اس ءىشىپ، ءبىرجولا وتىرساڭىز قايتەدى؟
الماس كەيىن بۇرىلىپ، ىقىلاسپەن جىميدى:
— راحمەت! جاڭا عانا تاماقتانىپ شىعىپ ەدىم.
الماستىڭ تۋ سىرتىنان اقىرىن اشىلعان ەسىك اقىرىن جابىلعانداي بولدى. ءبىراق، قالاي ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، ونىڭ ىشكى سارايىندا كۇتپەگەن جەردەن كەنەت اشىلىپ كەتكەن الدەبىر قۇپيا سىر مەن سەزىم "ەسىگى"... جابىلماي قالدى.
كوزى كىتاپتا. وقىپ وتىر. بولمە ءىشى تىنىش، قابىرعادا تەك جارساعات قانا تەرەزە سىرتىنان تىرس-تىرس تامعان جاڭبىر تامشىسى ءتارىزدى ءبىر ىرعاقپەن الىستان بولار-بولماس دىبىستايدى. تىنىشتىقتى بۇزبايتىن، قايتا ورنىقتىرا تۇسەتىن ۇيرەنشىكتى ىرعاق... ۋاقىتتا ءبىر قالىپتى ءوتىپ جاتىر. ال الماستىڭ ىشكى دۇنيەسى — سانا ما، سەزىم بە... — كۇللى جان جۇيەسى ىرعاعىن بۇزىپ، تىنىشتىقتان ايىرىلدى. كەيدە ءتىپتى ءايرىڭ-ۇيرىڭ... جالعىز-اق سونى زەردەلەپ وتىرعان بۇل جوق. زەردەلەي المايدى دا... كۇن مەن ءتۇننىڭ، بار مەن جوقتىڭ اراسى سەكىلدى ءبىر بەيۋاقتا تاپ بولعان بۇلدىر بەلگىسىزدىك. ۇعىپ بولمايتىن ءبىر بەيبەرەكەت ىشكى ءدۇبىر، سىرتقى ءدىرىل. ساناعا باعىنبايدى، سارالاۋعا كونبەيدى. ۇيقى-تۇيقى، قيىر-شيىر...
كىتاپ قىزىق. باۋراپ اكەتىپ بارادى: "شاھراباز اڭىن اۋلاپ كەتە بەردى. شاھرازامان جابىرقاعان كوڭىلمەن، اعاسىنىڭ بيىك مۇناراسىنا شىعىپ، الدىنداعى الىستان كورىنەتىن باقشا جاققا قاراپ وتىرعان كۇيىندە قالا بەردى. اڭشىلار كەتىپ، ادام اياعى باسىلا بەرە، اعاسىنىڭ قاتىنى ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنىپ، جيىرما سۇلۋ كانيزەگىن جانە بىرنەشە ۋازىرلەردىڭ قاتىڭدارىن ەرتىپ قالىڭ باققا بارىپ كىردى. ب ا ق اراسىندا جۇمىس ىستەپ جاتقان بىرنەشە قۇلدار بارعان سۇلۋلاردى قارسى الدى. قۇشاقتاستى، ءسۇيىستى. بارلىعى بىرلەسىپ، باقشانى ارالاپ كەلىپ ھاۋىزدىڭ جاعاسىنا توقتادى. وتىرىپ كيىمدەرىن شەشتى. اپپاق بالبىراعان دەنەسىن كۇنگە شاعىلىستىرىپ، كەرىلدى. ەسىنەپ، ويماقتاي اۋزىن اشتى، قۇشاعىن قۇستىڭ قاناتىڭداي جايىپ جىبەرىپ اعاسىنىڭ قاتىنى:
— ماسقۇت، ءا، ماسقۇت! كەل، جانىم، كەلشى! — دەپ جىبەك كىلەمنىڭ بەدەرىندەي تۇرلەنگەن كوك مايساعا سىلق ەتىپ جاتا كەتتى.
باقشانىڭ اراسىنان ەڭگەزەردەي قارا قۇل شىقتى دا، اق قوياندى توسكەيدە ىلگەن بۇركىتتەي، سۇلۋدى باس سالدى. كۇنگە كوپسىگەن ءبىر ۋىس ماقتاداي، سۇلۋدىڭ دەنەسى، ءبىر اربا كومىردىڭ استىڭدا قالعانداي، كوزدەن عايىپ بولدى".
الماس كىتاپتى جابا قويدى.
دەنەسى ءدىر-دىر ەتتى. تۇلا بويى سۋىق شالعانداي ما، الدە جىلۋ جايلاعانداي ما، ونى ءوزى دە تۇسىنبەيدى. ايتەۋىر ءبىر ءدىرىل...
ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا كيىمىن شەشتى. شامدى ءسوندىردى. كورپەسىن جامىلدى، جاتتى. كوزىن جۇمىپ، ۇيقى شاقىرا باستادى.
...كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن.
ءوڭ تۇسكە اينالدى: ءبىر مامىراجاي، ماجىرا ءسات، راقات! ءوزى ءسال تۇنشىعا تىنىستايدى. تىنىس الار جەرى — ءبىر جۇپ-جۇمساق، تاپ-تازا، ءاجىمسىز جۇمىر يەكتىڭ استى. ازداپ ىنتىققانداي بولادى. جۇرەگى ءجيى قاعادى. لۇپىلدەيدى...
سەلك ەتىپ ويانىپ كەتتى. بەتىن قۇس جاستىققا باسىپ، كومىپ جىبەرىپتى. دەمى تارىلىپ، تۇنشىعا تىنىستاعانى سودان ەكەن. بەتىن جاستىقتان اۋدارىپ ەدى، ءتۇس ايىقتى: الگىنىڭ ءبىرى جوق. قاپ! كوزىن قايتا جۇما قويدى. ءبىراق ۇيقى كەلمەدى. ۇيقى قاشتى.
جۇمۋلى كوز الدىندا ەندى ماعريپا پايدا بولدى. ءوزى ەمەس، ەلەسى. سول... ادەتتەگى بيازى، باياۋ قالپى. كىرپىگىندە ايىقپاس كىربىڭ، نازىك كىرەۋكە، ءبىر مۇڭ، ءبىر سىر دا سول قالپىندا... ءبىر ءتۇرلى تارتىمدى. ءۇنسىز ۇققان ياكي ۇعا جازداعان جاندى وزىنە بەيىمدەيدى.
بۇل سۇيسىنە ءتۇستى. سوعان قاراي ۇمسىنىپ، ۇمتىلىپ قالعانداي. الايدا اناۋ الىستا... جوق، بەرى بۇرىلعانداي، جىلجىپ جاقىنداعانداي... مۇنىڭ جادىندا جاسىنان جاسىرىن جاتتالىپ قالعان ءبىر جان تەبىرەنتەر جاقسى ولەڭ:
"كەلشى، ساۋلەم، جىلجىپ قانا جىبەكتەي..."
بۇل كۇي ەندى تۇيسىكتەن تۇسىنىككە، سەزىمنەن ساناعا اۋىسا باستادى.
مۇنىڭ كوكەيىندە، كوكىرەگىندە الدەنەنى ساعىنۋ، اڭساۋ بار. ونى دا ءوزى ەندى ءبىلدى.
اڭسار...
ادام قىزىق-اۋ، وسى! اڭساعانى قول سوزىم جەردە، قارسى بولمەدە عانا جاتىر. سوعان قاراي تەك ۇيات اتتاتپايدى. ىڭكارلىكتى يبا جەڭەدى. ءناپسىنى اقىل بيلەيدى. ءتاننىڭ تىلەۋىن جاننىڭ تۇلەۋى جاسقاپ-توقتاتادى.
قىزىق!
جوق، قىزىق ەندى باستالدى: قاراڭعىدا قارسى ەسىكتى قالاي اشقانىن الماستىڭ ءوزى دە اڭداي الماي قالدى...
21
— قوش كەلدىڭدەر!"
وسى ەكى ءسوز وتپەن جازىلىپتى. ۋنيۆەرسيتەت ماڭدايىندا ويناپ تۇر: سونە قالىن، ىلە-شالا قايتا جانادى، جىمىڭ قاعادى.
بۇل ۇيگە كىرگەن-شىققاندار سونداي كوپ ەدى. ۇزىن اق كولوننادا اراسىنداعى بەس ۇلكەن ەسىكتە تىنىم جوق. ورتاداعىسى ءبىر توپ ادام تىزبەگىن ىشكە سۇيرەپ، ءتىپتى اشىق قالعان.
ءۇشىنشى ەتاجداعى ۇلكەن زالدىڭ تەرەزەلەرىنەن ۆالسكە باسقان دجاز وركەستردىڭ كوپ ىرعاقتى، قۋاتتى ءۇنى ەستىلەدى.
— ۋنيۆەرسيتەت بيلەپ تۇر، — دەدى ساشا.
تايمان ۇندەگەن جوق، ماقۇلداپ باس يزەدى دە قويدى. وركەستر ءۇنى مۇنى دا سەزىمگە بولەگەن، اياعىن مۋزىكا ىرعاعىمەن جۇمساق باسىپ، ءسال تەڭسەلە ءجۇرىپ كەلەدى.
ساشا دوسىنىڭ قاننەن-قاپەرسىز، كوڭىلدى قالپىنا سۇيسىنە قارادى:
— سەن دە بيلەپ كەلەسىڭ!
بۇلار اسفالتتى الاڭمەن ۋنيۆەرسيتەت الدىنا جەتكەندە، وڭ جاق قاناتتى وراعىتىپ ءوتىپ، قايقى بەل قارا "زيم" توقتادى. ودان رەكتور مەن پروفەسسور ساپاروۆ ءتۇسىپ، بيىك باسپالداققا كوتەرىلدى.
ساشا مەن تايمانعا رەكتور باس يزەپ وتە بەرگەن ەدى، ساپاروۆ توقىما قياق قالپاعىن جوعارى كوتەرىپ تۇرا قاپ، ءسال ءدىرىلدى قوڭىر داۋسىمەن:
— سالەمەتسىزدەر مە، — دەپ رايلانا امانداستى.
اق جىبەك كوستيۋمىنىڭ شالعايىن تولقىتا كەشكى باياۋ جەل جەلپىدى. ءاجىمدى جۇزىندە سەزىمتال سەرگەكتىك، كىسىلىكتى كىسىگە ءتان وزگەشە ءبىر جىلى مەيىرباندىق بار ەدى...
22
...زال ءىشى شيراق قيمىلمەن تەگىس دوڭگەلەنىپ، شىر كوبەلەك ءۇيىرىلىپ كەتكەن، ءۆالستىڭ اياعى ەكەن. وركەستر قۇبىلمالى كوپ ءۇنىن باس پەن باريتونعا دەندەتىپ، جىڭىلاي سامعاپ ءبىراز تۇردى دا، جالپاق جەز بارابانىن شاڭ-شۇڭ ەتكىزىپ تىنا قالدى.
ساحناداعى مۋزىكانتتاردىڭ الدىنا ايبار شىقتى:
— وتىز مينۋت ءۇزىلىس. ءۇزىلىس كەزىندە ۆەستيبيۋلدە ۆيكتورينا وينالادى. ۇزىلىستەن كەيىن تومەندە، كلۋبتا "سوۆەت ستۋدەنتتەرىنىڭ مورالدىق بەينەسى" دەگەن تاقىرىپتا ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى لەكسيا وقيدى. سودان سوڭ ءتۇرلى-تۇستى فيلم كورسەتىلەدى.
جۇرت لاپ قويىپ، زالدان شىعا باستادى. مۇندا جاڭا عانا كىرىپ، شەت جاقتا تۇرعان ساشا مەن تايمان دا ەسىككە بەتتەدى.
— كەش كەلىپپىز-اۋ، — دەدى تايمان.
ساشا وكىنگەن جوق:
— قالعان قىزىعى دا جەتەدى.
سول جاق قاناتتان تولىق دەنەسىن اۋىر قوزعاپ، پروفەسسور مۋسين كەلە جاتتى. دالىزدەگى ستۋدەنتتەر ىعىسا تۇرىپ، ارالارىنان جول اشتى. پروفەسسور جالتىر باسىن اق ورامالمەن قايتا-قايتا سيپالاپ، تومەنگى ەتاجعا تۇسە بەردى.
قارسى بەتتە، مىناۋ ساتىلار بىتكەن جەردە قابىرعامەن قابىرعا بوپ، توبەگە تىرەلگەن ۇلكەن شار اينا تۇر. پروفەسسوردىڭ الدىنداعى سول اينادان تاعى ءبىر مۋسين شىعىپ، بۇعان قارسى ءجۇردى. ول دا جوعارىدان ءتۇسىپ كەلەدى. ونىڭ دا ۇستىندە اق كوستيۋم، ءبىر قولىندا بۇلاڭداعان جۋان سارى پورتفەل. ول دا ءتورتباق دەنەسىن ارەڭ قوزعاپ، مىناۋ نە ىستەسە سونى ىستەيدى.
ءمۋسيننىڭ ءبىر ادەتى پورتفەل ۇستاعان قولىن جارتىلاي العا سوزىپ جۇرەتىن، سوندا پروفەسسور پورتفەلىن الدەكىمگە "ءما، ال مىنانى" دەپ ۇسىنىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى دە، ال پورتفەل بۇلاڭداعاندا ونىڭ مانجامدى مىعىم ۋىسىنان قۇتىلۋعا بۇلقىنعان جاندى نارسە سياقتانىپ، يەسىن ىلگەرى سىلكىپ، جۇلقىپ-جۇلقىپ قالاتىن. ءدال وسى ەرسى قيمىلدى اناۋ ايناداعى مۋسين دە اۋدارماي قايتالاپ، مىنانى كەلەمەجدەگەندەي بولادى.
پروفەسسور ارت جاقتا قاپتاعان كوپ ستۋدەنتتى اينادان كورگەن. سونىڭ ىشىنەن وزىنە تاياۋ كەلە جاتقان تايماندى تانىپ، يىعىنىڭ ۇستىنەن قارادى:
— ءا... داۋرەنوۆ، بەرى ءجۇر، قاشان كەلدىڭ؟
ادەتتەگى پاڭ مىنەزى، كوزىنىڭ قيىعىن عانا تىگىپ، باياۋ سويلەيدى.
— بۇگىن، — دەدى تايمان وعان قاتارلاسا بەرىپ.
پروفەسسور كوزىنىڭ قيىعىن ەندى ايناداعى وزىنە اۋداردى.
تەرشىگەن بەتىن تايمانعا بۇرا بەرىپ، ايناعا قيعاشتاي قارادى. وڭ جاق شىقشىتىڭدا سيرەك تۇكتى كىشكەنە قارا قالى بار ەدى، سوعان قادالدى. ءوز بويىنان بۇرىن بايقاماعان ءبىر اسىلدىق تاۋىپ، سونى ءدال وسى ارادا اڭعارىپ قالعانداي، بۇعاعىن يەگىمەن قىسا جيىرىپ، جىمىڭ ەتتى. وزگەنى ۇمىتىپ، ءوزىن عانا قىزىقتاعانداي، مىنا شاكىرت بالاعا مۇلدە ەنجار، سەلقوس قالدى.
ەندى بىردە، كوزىن ءالى دە اينادان الماعان قالپى:
— بۇگىن بولعاندا... ءدال وسى بۇگىن بە؟.. — دەدى.
تايمان ۇندەمەدى: "ءدال بۇگىن"، "ءدال ەمەس بۇگىن"... بۇگىننىڭ نەشە ءتۇرى بار، بۇل وعان جاۋاپ تابا المادى. اناۋ بولسا، مۇنى بايقاعان دا جوق، ەلەگەن دە جوق. ءتىپتى شىمىرىگەر ەمەس: وزىنشە شاكىرتپەن سويلەسكەنىم، حال بىلگەنىم دەيتىن شىعار... اينا تۇبىنەن بۇرىلار جەردە دە وزىنە قىرىنداپ قاراپ كەتىپ بارا جاتىر. تەك اينا ارتتا قالىپ، ەكىنشى مۋسين كوزدەن تاسا بولعاندا عانا ءۇزىپ العانداي، داۋسىن وقىس كوتەرىپ:
— ەرتەڭ ءبىرىنشى سەنتيابر عوي، سەمەستر باستالادى عوي، — دەپ قالدى.
پروفەسسور بۇل ءسوزىنىڭ ورايىنا دا شاكىرت بالانىڭ جاۋابىن كۇتكەن جوق، كوزى مەن كوڭىلى باسقادا بولدى.
بۇلاردىڭ جانىمەن جوعارى قاراي ەكى-ۇش ايەل ءوتىپ بارا جاتتى. ورتاداعىسى مۋسين ىستەيتىن كافەدرانىڭ لابورانتكاسى، سىمباتتى تاتار ايەل زيفا بولاتىن. ۇستىندە ساۋىققا، سەرۋەنگە كيەتىن شۇبالعان قارا ماقپال كويلەگى بار. ومىراۋىنداعى اسىل تاستار بيىكتەن، كوپ ليۋسترادان توگىلگەن ەلەكتر جارىعىنا شاعىلىسىپ، جالت-جۇلت ەتەدى.
زيفا كوزىن ويناقشىتىپ، پروفەسسورعا كۇلە سالەمدەسىپ ءوتتى. مىناۋ دا قولىن كەۋدەسىنە اپارا ءسال ەڭكەيىپ ەزۋ تارتىپ، قىرتىستانا جيىرىلعان بۇعاعىنا يەگىن كومىپ، پاڭدانا قاراپ قالدى.
تومەنگى قابات تا جوعارىداعىداي قاپتاعان قالىڭ ستۋدەنت: ۆەستيبيۋلدى، ۇزىن كوريدوردىڭ ەكى قاناتىن تۇگەل كەرنەپ، سەندەي سوعىلىسادى.
— بۇگىنگى كەشتەرىڭ جاڭا جىل تويىنان ءبىر دە كەم ەمەس ەكەن، — دەپ مۋسين تولىق دەنەسىن تۇگەل سىلكىپ، ماعىناسىز ىرق-ىرق كۇلدى. ۇنىندە بولماشى مىسقىل بار.
تايمان بۇعان ءمان بەرگەن جوق:
— جاڭا وقۋ جىلى ستۋدەنتتەر ءۇشىن جانا جىل ەكەنى راس قوي...
شىعار ەسىككە تايانا بەرە مۋسين توقتاي قالىپ، كىشكەنە مۇرنىنىڭ ورتاسىنا سىرعىعان پەنسنەسىن كوتەرىپ كيدى. سودان سوڭ ەتى تولىق، قىسقا ساۋساقتارىن تايمانعا ۇسىندى. جاڭا كەزدەسكەن جەردە امانداسقان جوق ەدى، ەندى قول قىسىپ قوشتاسىپ تۇر.
تايمان:
— ساۋ بولىڭىز، — دەدى دە، كەيىن بۇرىلدى.
بۇل كەزدەسۋدە نە ءمان بارىن، بۇل سويلەسۋدە نە ءپاتۋا بارىن پروفەسسور دا اڭعارعان جوق، ستۋدەنت تە بىلە المادى. ەڭ بولماسا ول ءبىر اۋىز سوزبەن وندىرىستە وتكەن پراكتيكا جايىن دا سۇراعان جوق.
مۋسين كەتە بەردى، تايمان قالا بەردى.
23
ۆيكتورينا جاڭا باستالعان. داۋلەتوۆ شۆەيسار ستولىنىڭ قاسىڭداعى ءبىر بيىكتەۋ ساتىعا شىعىپ اپ، قولىنداعى ءبىر پاراق قاعازدى ۇشى سۇيىرلەۋ قۋارىڭقى ۇلكەن مۇرنىمەن تەسىپ جىبەرەتىندەي، كوزىن سۇزە، ۇڭىلە قاراپ الدى دا، ماڭدايىن جابا قالعان دۋدار شاشىن كەيىن سەرپە شۇلعىدى:
— ءۇش رومانىنىڭ اتى دا "و" ارپىنەن باستالاتىن قاي جازۋشى؟
دۋىلداسقان، كوڭىلدى ستۋدەنتتەر ءبىر ساتكە تىنا قالىستى. الگى جازۋشىنى اركىم-اق تابۋعا اسىعىپ، وزدەرى وقىعان روماندارىن ەسكە تۇسىرە باستادى. ساشا دا كوزىن اجىمدەندىرە قىسىپ، بالۋان ساۋساقتارىن بۇگە ساناپ، ويلانىپ قالعان ەدى، ىلە-شالا:
— گونچاروۆ، — دەپ گۇج ەتە ءتۇستى.
داۋلەتوۆ قاسىڭداعى ءبىر ستۋدەنتكە، قارلىعا شىعاتىن قىجىلداق داۋسىمەن:
— جازىپ قوي. ءبىرىنشى سۇراقتى سەمەنوۆ تاپتى، — دەدى دە، قاعازىنا قايتا ەڭكەيدى.
— "ەگەر جاۋ بەرىلمەسە، ونى قۇرتار بولار" دەگەندى ايتقان كىم؟
جۇرت دۋ ەتە قالىستى:
— گوركيي.
— الەكسەي ماكسيموۆيچ گوركيي.
— مۇنى ءبارى بىلەدى. جازبا! — دەدى داۋلەتوۆ قاسىڭداعىعا. قاعازىنا قايتا ءۇڭىلدى...
ساشا دا قايتا گۇجىلدەدى:
— الگىندى كىم بىلمەيدى دەپ تۇرسىڭ؟ وپ-وڭاي. وسىنداي ۆيكتورينا بولا ما؟
داۋلەتوۆ مۇرنىن قاعازعا تۇيرەگەن قالپى، ساشاعا قيعاش قاراپ، كوزىمەن ءبىر اتىپ قالدى.
وسى كەزدە جوعارىدان تۇسكەن ايبار كوپ اراسىنان كيمەلەي سىعىلىسىپ ءوتىپ، تايمانعا كەلدى دە:
— سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەپ جەتەلەي جونەلدى. — ءجۇر، توعىزىنشى اۋديتورياعا بارايىق!
— وندا نە كەرەمەت بار؟
— ناعىز كوڭىلدى جەر — سول! ءان مەن ءبيدىڭ ءبارى سوندا، — دەدى ايبار. ءوزى اسا سەرپىندى ءجۇر. — زاۋرەنى كەردىڭ بە؟
— وسى جەردە ەدى عوي.
زاۋرە بۇلاردان ەكى-اق ادىمداي جەردە، داۋلەتوۆكە تاياۋ ءتۇر ەدى، كوتەرىڭكى شىققان ايبار داۋسىن ەستىپ، بىرەر ادامنىڭ تاساسىنان بەرى شىقتى:
— نەمەنە، ايبارچيك؟
ايبار رايىن كەنەت بۇزىپ الىپ، جان-جاعىنا قۋىستانا قارادى دا، زاۋرەدەن تىكسىنىپ سۇرادى:
— نەگە "چيك" دەيسىڭ مەنى؟
زاۋرە نازىك ءۇنىن مولدىرەتە سىقىلىقتاپ كۇلدى:
— ەركەلەتكەنىم عوي.
ايبار دا ىزالى مىرس ەتتى:
— ھە، سوندا مەنىڭ ساعان بوپە بولعانىم با، الدە...
— ويھ، كەشىر! سەن كومسومولسكيي ۆوجاك ەكەنسىڭ-اۋ، قاپ، جۇرتتان ۇيات بولدى-اۋ! — دەپ، قىز ونى ءسال كەكەتە قىلىمسىپ، بەلىن بۇرالاڭداتىپ كەپ، يىعىنا قولىن سالدى: — ايبارچۋك، شولدە-دى-م!..
ايبار مۇنىڭ "چۋگىن" دە ونشا ۇناتا قويعان جوق:
— ەندى وپ-وڭاي حوحول بوپ شىعا كەلدىم بە؟ جاقسى!.. تايمان، سەن ءسال كۇتە تۇر، مەن زاۋرەگە ليموناد ىشكىزىپ كەلەيىن.
— ءجۇر، مەن دە بارايىن.
زاۋرە ەرنىن بۇلتيتىپ، قىلتىڭ ەتە ءتۇستى:
— ويھ، قۇرىسىن، كىسى كوپ قوي وندا.
— ەندى قايتەمىز؟ — دەپ داعداردى تايمان.
— وندا سەندەر كەزەككە تۇرا بەرىڭدەر، — دەدى قىز. — مەن قولدارىڭ ليمونادقا جەتكەن شامادا بارارمىن.
ايبار مەن تايمان وعان كوپ ىشىندە قارسىلاسا بەرۋدىڭ امالىن تاپپاي، بۋفەتكە كەلىپ، كەزەككە تۇردى. بۋفەتتەگى ادامدار زاۋرە ايتقانداي كوپ ەمەس ەكەن، بۇلار كەشىكپەي ليموناد الدى دا، زاۋرەنى كۇتتى.
زاۋرە كوپپەن بىرگە ۆيكتورينانىڭ بىر-ەكى سۇراعىن شەشكەن سوڭ ايبارلارعا بارماق بوپ شەتتەي بەرگەن؛ داۋلەتوۆ جۇرتقا ۆيكتورينا سۇراقتارىن وقىپ، ءجىپسىز بايلانىپ تۇرعان قالپى، قىزدى كوزىنىڭ قيىعىمەن شىعارىپ سالدى.
بۋفەتكە بارار جولداعى بوس كوريدورعا كوكتەن تۇسكەنى، كەردەن شىققانى بەلگىسىز، كەسكىن-كەيپى بولماسا، قيمىل-قۇبىلىسىنىڭ ءبارى داۋلەتوۆتەن اۋماعان ءبىر ويناقى جىگىت پايدا بولا كەتتى. قىزدىڭ تاڭدانا سەرپىلىپ، دىرىلدەي كوتەرىلگەن كىرپىك ۇشتارىنان ۇشقىن شاشىراعانداي بولدى: بۇل جىگىت وسى كەشكە كەن-مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنان كەلىپ جۇرگەن زاۋرەنىڭ بايىرعى تانىسى ەدى:
— ويھ، گورنياك، سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟
"گورنياك" باستى ءبىر شۇلعىپ، تىزەسىن ءسال بۇگە، قولىن شالت سىلتەپ قاپ، قىزعا ريەۆەرانس جاسادى دا، ءسوزدى تۋرا ولەڭمەن باستادى:
يا پومنيۋ چۋدنوە مگنوۆەنە،
پەرەدو منوي ياۆيلاس تى،
كاك ميمولەتنوە ۆيدەنە،
كاك گەنيي چيستوي كراسوتى.
زاۋرە قاتتى سىقىلىقتاپ، ەركىن دە ەركە كۇلدى.
شاراپقا ماساڭ سال جىگىت، ءوزى دە قۇددى شامپان شارابىنداي بىج-بىج قايناپ، قارسى الدىنداعى سۇلۋ قىزعا لىقسىپ، شاپشىپ قاپ، تاسىپ توگىلىپ تۇر:
— ارمىسىڭ سۇلۋ!
جىگىت تىلىنە ورالعان قارا ءسوز وسى-اق بولدى. سونى ايتتى دا، قىز قولىن سىلكىلەي قىسىپ، ەندى قىز جىبەكتىڭ تولەگەنىنشە باياۋ اندەتە جونەلدى:
...اققۋىم ايدىن كولدە-ە-ە جەكە جۇزگە-ە-ەن
كوڭىلىمدە كولەڭكەم جوق سەنەن وزگە-ە-اۋ...
ءاقسۇ-ۇ-ۇڭ-قا-ا-ا-ارى-ى-ىم...
— قويشى ەندى، — دەپ زاۋرە جىگىت ءانىن قايىرماسىنان ءبولىپ توقتاتتى: — قايدا شىرقاپ باراسىڭ ءوزىڭ؟
— نەسى بار؟ بىرگە وقىدىق، بىرگە وستىك. ءيا، ەلدەن قاشان كەلدىڭ؟
— جاقىندا. ءوزىڭ قايدا دەمالدىڭ بيىل؟ ەلدەي كورە المادىم.
— وي، اققۋىم، مەنى قويشى. مەنىكى جەر مەن كوكتىڭ اراسىنداعى قاناتتى ءومىر عوي، — دەپ، جىگىت جانە ءبىر شالقىپ بارا جاتتى دا، ءوزىن ءوزى ىركىپ: — ماماشا، پاپاشا مۇزداي قاراكوك، ەسەن-امان با ەكەن؟ پاپاشاڭ — ءبىزدىڭ سۇيىكتى بەكەڭ سول بۇرىنعىشا، ورس-تىڭ ناچالنيگى مە؟
— ءيا، سولاي!
— ماماشا قالاي، تەاتردا ما؟ باياعى بەدەرى تايعان جوق پا بەتىنەن؟ وي، اپاي ءبىر نازدى ادام عوي، شىركىن! — دەپ، جىگىت الگى ءبىر ءوزى باستىرمالاتا قويعان سۇراعىنا جاۋاپ كۇتپەستەن سۇڭقىلداي بەردى. — ەسىڭدە مە، زاۋرەش، اپاي دجۋلەتتانىڭ ءرولىن ويناپ شىققان ءتۇنى بەكەڭ كەپ ءبارىمىزدى ماشيناسىنا سالىپ اپ، كولحوزعا تارتتىق قوي. وي، شىركىن، سونداعى سەلپو باستىعىنىڭ ۇيىندە وتكەن ساۋىق-سايران-اي!.. اپىراي-اي، مەن سوندا بەكەڭدى سەنىڭ پاپاڭ ەمەس، تۋرا رومەونىڭ ءوزى مە دەپ قالىپ ەم!
ومىردە ەشكىم بەتىن قاقپاعان زاۋرە ءوز باسىنان وتكەن سان قىزىقتاردىڭ ءبىرىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ءۇنسىز جىميىپ تۇردى. جىگىت ءسوزى تاۋسىلار ەمەس:
— پاپاڭ مەن ماماڭ سەنى "جالعىز قىزىم" دەپ، جىبەككە وراي بەرەتىن. تەك سونىسى عانا ارتىقتاۋ.
— نەگە؟
— ويباي-اۋ، سەنىڭ ءوزىڭ جىبەكسىڭ، جىبەكتى جىبەككە وراعاننان نە شىعادى؟ — دەپ، جىگىت ءوزى دە كۇلدى، زاۋرەنى دە كۇلدىردى.
بۋفەتتەن شىعىپ بۇلاردىڭ قاسىنا كەلگەن ايبار ءجۇزى سۋىقتاۋ ەدى، ءبىراق بەيتانىس الدەكىم الدىندا سىر بىلدىرمەدى:
— رۇقسات بولسا، ءبىز مىنا كىسىنى كۇتىپ ءتۇر ەدىك، — دەپ، زاۋرەنى قولتىقتاپ اكەتە بەردى.
جىگىت ساعىمى تاراعان قياقتى شوقىداي ءۇرپيىپ قالدى دا قويدى: ەندى مۇندا الگىبىر ولەڭ دە، ولەڭدەي بوستان شابىت تا، الگىبىر ءان دە، اندەي شالقىعان كوڭىل دە جوق ەدى.
...ايبار مەن تايماننىڭ ورتاسىندا زاۋرە، بۋفەتتەن تەز شىقتى. گورنياك جىگىت قالعان ورنىندا ءالى تۇر ەكەن، ەندى كىدىرۋدىڭ ورايىن تاپپاي، مىنا ۇشەۋىنە اساۋ ودىرايىپ ءبىر كوز تىكتى دە، ءارى كەتتى.
ءبىر تاڭ قالارلىق نارسە: ايبار كوڭىلدى قالپىن ءتىپتى وزگەرتپەدى. كىم بىلەدى، بۇل اسپيرانت ءوزى سۇيگەن قىزدىڭ الگى سياقتى قىلىعىن سەزبەي مە، الدە سەزە تۇرسا دا وعان دەگەن رەنىشىن ىشكى ءبىر تۇكپىرگە جاسىرىپ تاستادى ما، نەمەسە ءتىپتى اقىلدىنىڭ كەڭدىگى دەگەننىڭ ءوزى وسى ما؟ جالعىز-اق، ايتەۋىر، بۇل جىگىتتى اقىلسىز دەۋگە اۋىز بارمايدى...
تايمان باستاپقى نيەتپەن "توعىزىنشى اۋديتورياعا بارايىق" دەدى. زاۋرە "ۆيكتوريناعا قاتىسايىق" دەدى. ايبار ەكەۋىنىڭ دە قالاۋلارىنا سالىپ، قالىس كەلە جاتتى دا، بىردە ءوزى تايمانمەن بىرگە كەتپەك ەكەنىن ايتتى. ءبىر بۇيىردەن ساشا گۇج ەتتى:
— ۋح، شايتاندار، بۋفەتتەن شىقتىڭدار عوي! ەندى قايدا كەتتىڭدەر؟ توعىزىنشى اۋديتورياعا دەيسىڭدەر مە؟ زاۋرە نەگە بارمايدى؟ ا سولاي ما؟.. سوز بار ما، مەن دە كەتتىم سەندەرمەن بىرگە... ءبىراق الدىمەن بۋفەتكە كىرىپ شىعام... بارا بەرىڭدەر، مەن ءقازىر سولداتشا...
ساشا بۋفەتكە قاراي ورداڭداي جونەلدى.
24
توعىزىنشى اۋديتوريا شىنىندا دا كوڭىلدى ەكەن. ۇلى بار، قىزى بار — وتىز شاقتى ستۋدەنت ءان شىرقاپ جاتىر. جۇرتتىڭ جۋان ورتاسىندا ارىنعازى وتىر.
ارىنعازى گارمونشى جىگىت بولاتىن. سۇيەكتەرى جالتىراعان ۇلكەن اق اككوردەوندى الدىنا العاندا، كىشكەنە ارىنعازىنىڭ تەك باسى عانا قىلتيىپ قالادى. تامپىك مۇرنىن ءبىر تارتىپ، قۇيقىلجىتا جونەلگەندە ماڭىنداعى جۇرتتى تۇگەل تەبىرەنتەدى. اككوردەونعا سالۋعا قالعاندا ارىنعازى ءۇشىن "ەي، ۋحنەمىڭ" نە، "ۆالس-بوستونىڭ" نە، "سارىارقاڭ" نە، "سارجايلاۋىڭ" نە، ءبارى ءبىر، بىرىنە ىركىلمەيدى. ءوزى كەرەمەت ساۋىقشىل، كەش بولسا بولمەسىندە بوس كەرەۋەتى عانا تۇرادى. كەشە ءتۇن ورتاسىندا كەپ، كونەتوز قارا شالبارىن ماتراسىنىڭ استىنا سۋ بۇركىپ سالىپ، ساسكە تۇسكە دەيىن جانباستاپ جاتقان ارىنعازى بۇگىن كۇن باتا تاعى جوعالادى دا كەتەدى: فيلارمونيا ما، وپەرا تەاترى ما، مادەنيەت پاركى مە، ايتەۋىر قايدا ءان، قايدا بي بار، ارىنعازى سوندا جۇرەدى.
بۇل كىشكەنە سارىنىڭ بويىندا ءبىر-اق ءمىن بار: ساباققا سامارقاۋ. سوندىقتان بۇعان اقىلشىلار دا، ۇرسۋشىلار دا كوپ. ارىنعازى ءبارىن تىڭدايدى، تەك وزىمەن بۇرىن بىرگە جاتقان سىرلاسى الماسقا عانا بولماشى قارسىلىق كورسەتەتىن:
— وسى سەن جونىڭە جۇرسەڭ قايتەدى؟ مەندە نەڭ بار؟ اناۋ قاباعىن ءتۇيىپ قاپ، شاپ بەرەدى:
— نەم جوق!
مىناۋ تىرسيىپ، توسىرقاي قاراپ از تۇرادى دا، جايباراقات بۇرىلىپ كەتەدى:
— وي، قويشى، تۇيەسى جوعالماعاننىڭ ءبارى ەستى دەپ... الماس ۇلكەندىگىن بۇلداي ما، الدە ءوزىن تىڭداماعاسىن رەنجي مە، ايتەۋىر قويماي قادالا تۇسەدى:
— جوك-اق، نەگە جوعالادى دەيمىن سەنىڭ "تۇيەڭ"؟..
— ءتۇۋ، الماس، — دەپ، ارىنعازى مۇرنىن ءبىر تارتادى دا:
— سەنىڭ وڭدىرىپ جۇرگەنىڭ دە بەلگىلى عوي! — دەگەندى ەستىلەر-ەستىلمەس قىپ مۇرنىنىڭ استىنان ءبىر مىڭگىرلەپ الىپ، سودان سوڭ قاسارا تۇسەدى: — جوق، ال بولدى، نەڭ بار، جوق!..
— ءسوز بە ەكەن سول، جوق بولسا تابۋ كەرەك! سەن كوپتەن بولىنبە، ءبىلدىڭ بە! بىرگە ىزدەيىك، تابامىز سوندا.
— وي، قويشى، — دەپ كەرەۋەتىنە جاتا كەتەدى ارىنعازى، — "بىرەۋدىڭ جوعىن بىرەۋ ولەڭ ايتىپ ءجۇرىپ ىزدەيدى..."
الماس ارىنعازىنىڭ جاتتاندى ماقالدارىن جاڭا ەستىپ وتىرعانداي قارق-قارق كۇلەدى. ارىنعازى كۇرەك ءتىسىن كورسەتىپ، قوسىلا جىميادى. سونىمەن ەكەۋىنىڭ تالاسى دا بىتەتىن.
ال، دەكان بولسا ۇرسادى. اسىرەسە، سەمينار كەزىندە كوبىرەك ۇرسادى. ونى تىڭداماسقا امال جوق.
بىر-ەكى رەت كومسومول كوميتەتىنە ايبار شاقىرىپ اپ، اقىل ايتتى. اقىر-اياعىندا ءبىر ءتۇرلى مۇنى اياعانداي، ءتىپتى ءوتىندى دە:
— كىشكەنە شيراڭقىراساڭ قايتەدى. بۇل ونى اياعانداي:
— ءيا، شيراڭقىرايىن، — دەپ كۇرسىنە كەلىسكەن. ءبىراق، ءازىر شيراڭقىراعان ارىنعازى جوق. وتكەن سەمەستردى تۇگەل ورتامەن ءبىتىردى. قىسقى سەسسيادا سوپروماتتى ءتىپتى قۇلاپ بارىپ، ارەڭ تاپسىرعان. جانە ونىسىنا ءوزى كوپ قىنجىلا دا قويمايدى. وسى ءپاندى العاشقى تاپسىرا الماي كەلگەن بەتىندە الماس:
— سوپروماتتان نە الدىڭ؟ — دەپ سۇراعاندا، بۇل ءجۇزىن دە قۇبىلتپاستان:
— سوڭعى بۋىنى... — دەدى.
الماس تۇسىنبەي قالدى.
— ا-ا؟
— "مات" دەگەنىم عوي!
الماس كۇلەرىن دە، اشۋلانارىن دا بىلمەدى... بۇگىندە ارىنعازىنىڭ بولمەسىندە الماس جوق، قۇلاعى تىنىش، باسى بوس، ءوزىن كادىمگىدەي ەركىن سەزىنىپ ءجۇر.
ورتا باعانى ارىنعازى ءوز مەنشىگىندەي كورەدى. ەمتيحان ءوتىپ جاتقان اۋديتوريانىڭ ەسىگىن اقىرىن اشىپ، جىلىسىپ شىعا بەرگەندە سىرتتاعىلار:
— تاعى ورتا ما؟ — دەپ رەنىشپەن سويلەسە، بۇل ءتىپتى دە شىمىرىكپەيدى، تۇك سەزبەيتىندەي دەل-سال قالپى، توبەگە قارايدى:
— ءيا، ءوزىمنىڭ ورتام.
— باسە، — دەپ جولداستارى تاعى تىكسىنىپ قالادى.
ارىنعازى وعان دا ءمىز باقپايدى:
— وسى دا جارايدى. بۇرىنعى دەتدوم بالاسىمىن، ءبارىبىر ستيپەنديا تولەيدى، نەسىنە قىنجىلاسىڭدار، — دەيدى دە، قولىن ءبىر سىلتەپ، مۇرنىن ءبىر تارتىپ، جۇرە بەرەدى.
بۇعان وزىمەن بىرگە وقيتىڭداردىڭ ءبىرقاتارى كۇلەدى، ءبىرقاتارى ىزا بولادى. ال، ارىنعازى كۇلكىنى دە، ىزانى دا ەلەڭ قىلمايدى.
ءبىرىنشى ساباققا ول ىلعي كەشىگىپ كەلەدى. كەشىكپەگەنىنىڭ وزىندە العاشقى لەكسياعا كەلە جاتقان وقىتۋشىمەن ەسىك الدىندا ءتۇيىسىپ، اناۋ:
— كىرىڭىز، — دەپ جول بەرسە، بۇل دا شالقايا قاپ:
— جوق، ءسىز كىرىڭىز، — دەپ سۇڭق-سۇڭق ەتىپ، سىي كورسەتكەنسىپ تۇرعانى. اقىرى وقىتۋشىدان كەيىن كىرىپ، ەسىكتى ءوزى جابادى. ورىندارىنان تۇگەل تۇرىپ سالەمدەسكەن ستۋدەنتتەرگە وقىتۋشىمەن بىرگە بۇل دا باس يزەپ كەلە جاتادى.
ءبىراق مۇنىسى سيرەك. كوبىنە بىلاي بولادى: سەگىزدەن جارتى ساعاتتاي كەتكەن شامادا اۋديتوريا ەسىگى ەكى-ۇش رەت اشىلىپ-جابىلىپ تۇرادى. بۇل كەلىپ تۇرعان ارىنعازى ەكەنىن ستۋدەنتتەردىڭ ءبارى بىلەدى. الدەكىمدەر ءار جەردەن مىرس-مىرس ەتەدى. لەكسياعا بەرىلگەن وقىتۋشى ەسىكتىڭ نەگە قوزعالاتىنىن بىلە بەرمەيدى. مۇندايدا ارىنعازىنىڭ دا امالى قۇرىپ، ءۇزىلىستى كۇتەدى.
ال، پروفەسسور ساپاروۆ بولسا، اشەيىندەگى قاتىگەزدىگىنىڭ قايدا ەكەنى ءمالىمسىز، ەسىك ءبىر تىرس ەتكەندە-اق:
— اھ، ءوزىمىزدىڭ اندرەيسىڭ عوي، كەل، كىر، — دەپ كۇلىپ تۇرادى.
پروفەسسوردىڭ بۇكىل مىنەزىنە قايشى قىلىعىن كورگەن ستۋدەنتتەر تاڭ قالادى: "بۇ كىسىنىڭ مۇنداي ءتوزىمى دە بار ەكەن عوي!.."
ارىنعازى سىپ بەرىپ كىرىپ، ارتقى جاققا بۇلتىڭداپ بارىپ، بۇعا قالادى. جەلكەسىن كىنا باسقانداي قۇنىسا ءمۇلايىمسي قويعان ارىنعازىنىڭ موينى جوق، قۇلاعىنىڭ تۇسىندا ەكى يىعى عانا تۇرادى...
پروفەسسور لەكسياسىن جالعاي بەرەدى.
جولداستارىنىڭ ونى "پروفەسسور ساپاروۆتىڭ دوسى" دەپ اتاۋى دا الگىگە بايلانىستى ەدى.
مىنە، سول ارىنعازى ءوزىن قورشاعان جۇرت ورتاسىندا، اككوردەوننىڭ باۋىن يىعىنا ءىلىپ اپ، قۇلاشتاي سوزىپ، جىڭىلاتىپ وتىر. كىشكەنە دومالاق مۇرنىنىڭ تاناۋىن دەلديتىپ، تۇمسىعىن كوتەرىپ قويىپتى.
ءبىر قاراعاندا، ارىنعازى قۇشاعىنا سىيماي، قۇلاشىن ءدىر-دىر كەرىپ كەتكەن سەرىپپەلى اككوردەوندى كۇشپەن جيىپ، اشەيىن الەك بوپ وتىرعان ءتارىزدى. ءبىراق جۇزىنە كوز توقتاتساڭ بۇل كەيدە ۇيقىداي تىمىق، دۇنيەگە ءىش پىستىرعانداي دەل-سال، سەلقوس جۇرەتىن، ءيا بولماسا ءجونسىز ەسەرلەنىپ، قىلتىڭداي بەرەتىن ارىنعازى ەمەس، وسى اۋديتوريادا ءوزى تولقىتىپ وتىرعان اسەم ۇنگە قالقىپ بيلەگەن وزگەلەرمەن بىرگە ءوزى دە بالقىپ، ساۋىق گۇلىنە اينالىپ، ءبىر ءتۇرلى باپپەن جايقالىپ كەتكەن.
تايمان ايباردى ءتۇرتتى:
— مىناۋ وت قوي بۇگىن.
ايبار دا ەلبىرەي قوشتادى:
— ويباي، ماسقارا...
اككوردەون ءۇنى ءسال تىنىپ، شەت جاقتاعى بي باسىلىپ ەدى، جۇرت جاپىرلاسىپ، ارىنعازىعا ۇسىنىستار جاۋىپ كەتتى:
— قازاق ءۆالسىن تارت!
— عاليا بانۋ...
— جوق، جوق. جاستار گيمنىن ايتالىق.
بۇل تۇستا ارىنعازى يەگىن اككوردەونعا سوعا باس شۇلعىپ قاپ قومدانا قوزعالدى دا، قاناتىن جازا بەرە كىلت توقتادى:
— بۇل ءاندى ءناديا باستاسا عانا تارتامىن.
ايبار كۇلە، قۇلشىنا ماقۇلدادى:
— دۇرىس-اق!
— و كىم؟ — دەدى تايمان.
ايبار جاپىرلاسقان كوپپەن بىرگە ءناديانىڭ ورتاعا شىعۋىن قول سوعا سۇراپ تۇرعان قالپى، تايمانعا ەكىۇشتى جاۋاپ بەردى:
— تاماشا!.. التىن تاباققا كۇمىس تەڭگە توگىلىپ كەتكەندەي ءبىر عاجاپ سىڭعىر ەستيسىڭ ءقازىر.
تايمان مۇندايدى كورگەن ەمەس (ونى ايباردىڭ كورۋى دە ءشۇبالى نارسە)، دەگەنمەن "التىن، كۇمىس، سىڭعىر" دەگەن سوزدەر ؛ اسەر ەتتى: بۇل دا سەرپىلىپ، العا ۇمسىنا بەرگەن، كوزىنە كوپ اراسىنان شىعىپ، بەرى بەتتەگەن ءبىر جاپ-جاس قىز ءتۇستى. ءتۇزۋ اياعىنداعى لاكتى ءتۋفليىنىڭ بيىك وكشەسىمەن سىرلى ەدەندى تىق-تىق باسىپ، ورتاعا كەلدى. تىزەسىنەن ءسال تومەن تۇسەتىن قاراكوك ماساتى كويلەگىنىڭ كوتەرىڭكى كەۋدەسىندە كىشكەنە اق كوگەرشىن ۇشىپ بارادى. ەگەر وسى ءبىر اقكوگەرشىن شىنىمەن قالىقتاپ، قىزدىڭ مامىقتاي ۇلبىرەپ، ومىراۋىنان قارىس كوتەرىلگەن جۇپ-جۇمىر اپپاق تاماعىنا بارسا، ءتۇسىن تانىتپاي جوعالىپ كەتەر ەدى...
— ال، ەندى كور عاجاپتى، — دەپ ايبار الاقانىن قۇشىرلانا ىسقىلادى.
تايمان دا قىز قيمىلىن باعىپ، قادالا قاراپ تۇرعان، ايبارعا الدەبىر ءۇمىتتى كەسكىنمەن كەنەت جالت بۇرىلىپ، قۋلانا سۇرادى:
— بۇ كىسى كىم دەدىڭ؟
— ءناديا نابييەۆا.
— قايداعى نابييەۆا؟
— بيىل گەوفاكقا كەپ ءتۇستى.
— ايبار-اۋ، — دەپ، تايمان ريزالىق پىشىنمەن شاتتانا كۇلدى. شۇعىل قۇلپىرا قالعان سەرگەك جۇزىندە ادەتتەن تىس ىڭكارلىك وتى جىلت ەتتى. — وسى سەن بىلگىشسىڭ!.. قايدان بىلەسىڭ؟..
— كەشە دە كەش وتكىزىلدى، ۋنيۆەرسيتەتكە جاڭا تۇسكەندەرمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرعانبىز. سوندا بىرگە بولدىق.
— قايدا؟ ۋ
— جاتاقۇيدە... — دەي بەردى دە، ايبار ادەتتەن تىس وسىنشا شۇقشيعان تايمانعا جىميا قارادى: — سەن ءوزىڭ... نەمەنە؟..
تايمان وقىس قىزارا قاپ، ءجۇزىن تايعىزىپ اكەتتى.
ءناديا يىعىنا ەكى-ۇش ءيىرىم تولقىپ تۇسكەن قويۋ قارا شاشىن سالالى ساۋساقتارىمەن جيىپ اپ، جەلكەسىنە اپارعان: ليۋسترا استىڭدا قۇلىن كۇلتە جىلت-جىلت، جەلپ-جەلپ ەتكەندەي بولدى. قىز اجارى العاشقى بەتتە باتىل، اشىق، جايدارى ەدى. ءبىراق تاماعىن ءسال كەنەپ قاپ، ءان باستار جەردە ازداپ قىسىلعانى بايقالدى: يبامەن كۇلىمدەگەن اق جۇزىندە جۇقا قىزعىلت تولقىن جۇگىرىپ ءوتتى. ەندى بىردە بويىن تەز بيلەپ اپ، ۇزىن كىرپىكتەرىن دىرىلدەتە بەرە، ءموپ-مولدىر قارا كوزىن ءسال تۇنجىراتىپ، قوڭىراۋلى اشىق سىڭعىر داۋسىمەن ىركىلىسسىز باستاپ كەتتى:
دەتي رازنىح نارودوۆ،
مى مەچتويۋ و ميرە جيۆەم...
تايمان بەتىندە ويناقى لەپ پە، الدە ەركە قىتىق پا، ايتەۋىر ءبىر نازىك اعىس شىمىر-شىمىر ەتتى. بويىن قىزدىڭ اسەرلى، ناقىستى اۋەزى تەز بيلەپ الىپ ەدى.
قاسىڭدا ايبار، بۇعان الدەنەنى اپتىعا سىبىرلاپ تۇر. تايمان وعان قۇلاق تۇرگەندەي بولعانمەن مۇلدە بەيتاراپ: "عاجاپ ءانشى... نەگە كونسەرۆاتورياعا..." دەگەن سوزدەردى ۇزدىك-ۇزدىك ەستيدى. ودان ارعىسىن ۇعىپ، پايىمداپ تۇرعان جوق. بار ىقىلاسى انگە اۋعان: اسقاق سارىن اسەم ءان. باسقا ەمەس، تەك وسى قىز ايتقاندىقتان وسىنداي اسەرلى، وسىنداي تەرەڭ... تەك وسى قىز ايتقاندىقتان عانا تايمان كوكەيىنە مولدىرەپ، سىلدىراپ قۇيىلاتىن ءتارىزدى. قابەن سياقتىلار كوشەدە كەلە جاتىپ تا، شاحمات ويناپ وتىرىپ تا اۋزىن تومپيتا "ترايرارالاپ"، جاقسى كورەم دەپ ابدەن جاسىتىپ، جالاڭداتىپ العان ءان ەدى. بۇگىن ءوز اۋەنىن تاۋىپ، وزگە ءبىر سونى ماعىنامەن، جاس اجارمەن قايتا باستالىپ تۇر: ءقازىر بۇل جاڭا جىگەرگە، قايرات-كۇشكە تولى سىرلى ساز، دوستىق ءانى. جالىن اتقان، ۇشقىن شاشقان جاس ءومىردىڭ ايبارلى، ءور ءۇنى. اسپاندى سىندىرا شاتىرلاپ، بۇلتتان ىرعىپ قالىپ، جەر دۇنيەنى جارق ەتكىزگەن ناجاعايداي وتكىرلىگى جانە بار...
تايمان قۇلشىنا سەرپىلىپ، ۇشقىنداپ الىپ، وسى ءبىر مارشتى ءاننىڭ العاشقى شۋماعىن كوز الدىنداعى اق ديدارلى جاس قىزبەن بىرگە ىشتەي سامعاپ تۇردى دا، قايىرماسىنا كەلگەندە كوپپەن قوسىلىپ، ونىڭ اياق جاعىن بار داۋسىمەن شىرقاي كوتەردى:
پەسنيۋ درۋجبى زاپيەۆايۋت
مولودەج، مولودەج، مولودەج...
ءاننىڭ ورتا تۇسىنداعى قايىرمادا ەلدەن ەرەك ءبىر جۋان باس داۋىس ءبارىن جايپاپ، ءدۇر ەتە تۇسكەن ەدى. تايمان جالت قاراپ بارىپ ساشانى، ءوزىنىڭ ساشاسىن كوردى. ۇستىندە پوگونسىز سولدات كيىمى، ءدال ءبىر ساپتا تۇرعانداي قازديىپ، بۇل دا باسىپ تۇر. دوسىنىڭ نارتتانىپ، بال-بۇل جانعان جايدارى ءجۇزى تايمانعا كۇندەگىدەن دە ەرەكشە ىستىق سۇيكىمدى كورىنىپ كەتتى. اندەتكەن كۇيى، اياعىن مارش ىرعاعىمەن الىپ، ساشانىڭ جانىنا كەلدى. كەۋدەسىن ارمانداي ءبىر اسەرلى قۋانىش بيلەدى. بويى كۇلكىدەي جەڭىل، لەپىرە قالىپتى. ساشانى قۇشاقتاي اپ، جابىسا سۇيگىسى كەلگەن، جۇرتتان ۇيالىپ، كۇشپەن ىركىلدى. بار تاپقانى سول سۇيىكتى دوسىمەن ءيىن تىرەسە قاتارلاسىپ اپ، ونىڭ قولىن بار پارمەنىمەن، جۇرت كوزىنەن جاسىرا قىسىپ، قۇر سىرەسە بەردى.
ساشانىڭ دا بار زەيىنى اندە، ءوزى دە اندەتكەن، تايمانعا تەك كۇلىمدەي كوز تاستاعانى بولماسا، ەشتەڭە تۇسىنە قويعان جوق...
25
...ستۋدەنتتەر جاتاققا ءتۇن ورتاسى اۋا قايتتى.
اۆگۋستىڭ اقىرعى ايلى تۇنىندە ءاسفالتتى كەڭ كوشە كوڭىلدى جاستار ۇنىنە جاڭعىرىقتى.
جوعارى ورلەي سوزىلعان ءتۇزۋ كوشەنىڭ سوناۋ شەتى بىردەن بىرگە جىڭىشكەرىپ بارىپ، اي استىڭدا كولبەي كوسىلگەن قارلى تاۋعا تىرەلەدى. تروتۋار بويى تىزىلە وسكەن قالىڭ اعاش، ءتۇن قوينىندا ماۋجىراپ، مالىنىپ تۇر. كەي-كەيدە تاۋدان كەلگەن سالقىن لەپكە ءدىر ەتە قاپ، جاسىل جاپىراقتارىن اقىرىن سىبىرلاتا، ايلى ءتۇننىڭ ادەمى ءبىر سىرىن شەرتەدى.
ارىقتاردا مولدىرەگەن تاۋ سۋى اسپان جۇلدىزىنىڭ ءبىر تىزبەگىن بەتىندە ويناتىپ، الدەنەگە سىقىلىقتاپ كۇلىپ جاتىر.
پارككە جونەلگەن سوڭعى ترامۆاي وسى كوشەنى ورتا تۇسىنان كەسىپ ءوتتى. تاۋ جاقتان زىرلاپ كەلە جاتقان جەڭىل ماشينا باياۋلاي قاپ، لەك-لەك ستۋدەنتتەر اراسىنان جول سۇراپ، قازداي قاڭقىلدايدى.
تومەنگى جاقتان، الدەقايدا الىستان ەمىس-ەمىس پاروۆوز ءۇنى قۇلاققا كەلەدى.
وڭ قولداعى كولدەنەڭ كوشەمەن تورت-بەس ادام كەتىپ بارا جاتىر، ۇستەرىندە جۇمىس كيىمدەرى: زاۆودتان، ەكىنشى سمەنادان قايتقاندار بولۋعا ءتيىس. ەلەكتر باعانىنىڭ تۇبىندە وشارىلا قاپ، كوپ ستۋدەنتتىڭ كوشەمەن جاڭعىرىقتىرا دۋ كۇلگەن الدىڭعى ءبىر توبىنا قارايدى: وسى توپقا وزدەرى دە قوسىلا كۇلگىسى كەلەتىن سياقتى، تاڭدانبايدى، تاماشالاپ قارايدى...
ستۋدەنتتەردىڭ ءبىرقاتارى رەكتوردىڭ لەكسياسىن ماقتايدى. بىرەۋلەرى وعان قارسى شىعىپ، ءبىراز جەرىنىڭ جالاڭ مورال ەكەنىن دالەلدەمەك بولادى.
— ءوزى مورال جونىندە بولعان سوڭ مورال بولماي ءقايتسىن؟ — دەپ قارسىلاسادى ءبىر ستۋدەنت.
— جو-و-وق، — دەپ سوزادى ءوزىمشىل بىلگىشتەردىڭ ءبىرى، — مورال جونىندە مورال وقۋعا بولمايدى. ايتالىق، مورال دەگەن — ۇعىم... ال، مورال وقۋ...
— قويشى، سەن-اق وسى... — دەپ، بىرەۋ ءتوزىمىن تاۋىسىپ اپ، قولىن شورت سىلتەپ قالدى دا، كوپتەن سىتىلىپ شىعىپ، جاتاققا قاراي قۋتىڭداپ، جالعىز تارتتى.
مىنا ءبىر توپ جاڭا عانا وزدەرى كورىپ شىققان ءفيلمدى اڭگىمەلەيدى. بۇلاردىڭ دا پىكىرى ءارتاراپ:
— ماعان ءفيلمنىڭ ءتۇسى ۇنادى.
— جىگىتتەن گورى قىز جاقسى وينايدى ەكەن.
— جوق، سەن ۇقپاپسىڭ، جىگىتتىڭ ويىنى جاقسى.
— مەنىڭشە، — دەدى بىرەۋ، — مەنىڭشە، ەكەۋىنىڭ اراسىندا تىكەندەي قادالىپ جۇرگەن ءۇشىنشى سۋبەكت بار ما، سونىڭ قۋلىعى عاجاپ! شەبەر وينايدى.
بۇل توپتىڭ ىشىندە تايمان، ساشا، ارىنعازى، داۋلەتوۆ كەلە جاتقان. سوڭعى ءسوزدى داۋلەتوۆ قوشتاپ:
— حي-حي-حي... دۇرىس ايتاسىڭ، شەبەر وينايدى ءيتتىڭ بالاسى، — دەپ ءماز بولا بەرگەن، باعانادان بەرى ءۇنسىز كەلە جاتقان ارىنعازى:
— مەن ءبىرىن دە ۇناتقانىم جوق، — دەپ سالدى.
— نەگە؟ — دەدى داۋلەتوۆ.
— قويشى سول شەتەل ءفيلمىن. نە بار سوندا؟ قۇر ەرمەك، جەڭىل ەرمەك. جالعان ماحاببات!
— دۇپ-دۇرىس! — دەپ قۇپتادى تايمان. ادەتتەگى بايسالدى قالپى شۇعىل وزگەرىس تاپقان. ءجۇزى جادىراپ، ايتىس-تارتىس ىزدەگەندەي وزىنە ءبىر وقىس مىنەز پايدا بولىپتى: — نەعىلعان شەبەرلىك؟ ترافارەت! شابلون! شتامپ!
تايمان وسى سوزدەردى ءبىر ءتۇرلى ادۋىنداپ، جوق جەردەن اشۋلانىپ، قىزىنىپ ايتىپ ەدى.
— سەن وپىرەمدەمە، تايمان، — دەپ داۋلەتوۆ شاپ ەتە ءتۇستى، — كومپلەكت عوي، نەسى بار!
— كونفليكت دە، — دەپ تۇزەتتى ساشا.
— ءيا، ءيا، ايتپاقشى، كونفليكت...
— ال، نە، قانداي كونفليكت؟ — دەپ سۇرادى تايمان.
داۋلەتوۆ اشۋلانا باستادى:
— اللا-اۋ، سەنىڭ مۇنىڭ قالاي، تايمان؟ ءبىر مىنەز تاپقان ەكەنسىڭ ءوزىڭ... اپ-ادەمى بوپ كەلە جاتىپ، اياق استىنان... قابەنشە شورشىپ...
— جوق، سەن جاۋاپ بەرشى ماعان! كونفليكت دەيسىڭ، قانداي كونفليكت سەنىڭ كورىپ جۇرگەنىڭ؟
— تفۋ، بروس تى پوجالۋيستا! — دەپ شىتىنعان داۋلەتوۆتىڭ كوزى اي جارىعىندا اعاراڭداپ قالدى. — مەن كونفليكتىنى بىلمەيدى دەپ پە ەڭ، ءجۇدا! ەكى جىگىتتىڭ قىزعا تالاسۋى كونفليكت ەمەي نە؟
— جارايسىڭ، ءبىلدىڭ! ادەبيەتتەن تۇك حابارىڭ جوق... — دەپ، تايمان ارىنعازىنى قارىنان ۇستاپ، بۇرىلا بەردى. — وسى دا ءوزىن مادەنيەتتىمىن، ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتىمىن، وقىعان ازاماتپىن دەيدى-اۋ، ادەبيەت وقىمايتىن ادامنىڭ ءسوزى قۇرىسىن، ول — بەيشارا!
داۋلەتوۆ دىرىلدەپ، بۋلىعىپ:
— دۋر-راك، — دەگەن ءسوزىن كومەيىندە تۇنشىقتىردى دا، بۇرىلىپ كەتە باردى.
ارىنعازى بۇل سوزدەردىڭ بىرىنە قوسىلعان جوق. ءبىر مۇيىستەن تاۋلىك بويى اشىق تۇراتىن گاسترونومنىڭ وتىن كورىپ، تايمانعا سىبىر ەتتى:
— نان الا كەتەتىن ەكەن. تايمان ەرىكسىز جۇمساردى:
— قولىڭنان گارمونىڭ تۇسسە، تاماق ىزدەيسىڭ-اۋ سەن!
— ويىندى قويشى، جىرتىق ءبىر سومىڭ بار ما؟ ساشا بۇلاردىڭ سوڭىنان كۇلە گۇجىلدەپ كەلەدى:
— وي، ەر-اي! سەن بۇگىن بار ۇستامدىلىعىڭنان ءبىر-اق ايىرىلعانبىسىڭ، تايمان؟
26
الدىڭعى توپتىڭ جاتاقحاناعا تايانا بەرگەن ءبىر شەتىندە ايبار مەن زاۋرە كەلە جاتقان-دى. سىرتتاي قاراعاندا جاراسىمدى، ءساندى: قولتىقتاسقان قوس ءورىم. ءبىراق بۇل ەكەۋىنىڭ ارالارى ءۇنسىز، وندەرى سىنىق، كوڭىلدەرى قوڭىرقاي ەدى.
زاۋرەنىڭ ارا-تۇرا جەڭىل قىلىقتارمەن قۇبىلىپ قالاتىنى بولماسا، ايبار جانىندا كوبىنە جابىڭقى، ءتىپتى سول جىگىتكە اپ-اشىق مىندەتسىگەندەي تۇيىق، تۇنجىر جۇرەتىنى ابدەن ادەتكە اينالىپ العان مىنەز بولاتىن. ءوز باسىنىڭ وز ۇعىمىنداعى ارتىقشا باعالىلىعىنا توياتى كوپ پە، الدە قىز كوكىرەگىنىڭ البىرت ورلىگى باسىم با نەمەسە سان قياعا شارق ۇرعان كوڭىل شىركىننىڭ ايباردان تابار توقتام-تياناعى از با؟ كىم ءبىلسىن!..
ال، ايبار بولسا، ءارقاشان وسى قىزدىڭ بابىن تابۋدى ويلايتىن، سونىڭ كوڭىل حوشىن كوزدەيتىن: استام ايتقانىن كوتەرەتىن، ەركە قىلىعىنا باعىناتىن، ءتىپتى كەيدە كۇتپەگەن جەردەن بۇرق ەتە ءتۇسىپ، جىگىتتىڭ كىرشىكسىز نيەتىنە قىلاۋ تۇرعىزعانداي، ايدىندى، تۇنىق جانىن لايلار توزاڭ ۇشىرعانداي تۇتەپ وتەتىن قىز اشۋىن دا كوپ شىمىرىكپەي كەشىرەتىن. ءبىر عاجابى — ايبار بۇگىن سول قۇلقىنان جاڭىلىپ قالىپتى: جابىرقاۋ، جۇدەۋ، كوڭىلىندە قاياۋ بار. ونىسىن جاسىرا دا المادى.
— زاۋرەش، سەن مەنى... شىنىمەن ۇنامسىز كورەسىڭ-اۋ!.. نە بىلگەنىڭ بار، سوعان كوزىم جەتتى عوي مەنىڭ...
وسى ءبىر سىرت بوياۋى سولعىن عانا ءقارادۇرسىن ءسوزدى ايبار ءبىر ءتۇرلى قينالا تىتىرەنىپ قاپ، الدەقانداي ءزابىر-جاپا شەككەندەي، ءوز حالىنە دەگەن اششى ىزامەن كۇيزەلە ايتقان. ءبىراق زاۋرە ونىڭ بايىبىنا بارعان جوق، كۇندەگى ەركە تايتىك مىنەزىنە باعىپ:
— ويپىرم-اي، ەندى ءقايتتىڭ؟ قيىن بولدى-اۋ ەندى... — دەپ، سىلق-سىلق كۇلدى. — نەگە كوزىڭ جەتىپ ەدى سو سەكىلدى؟..
— جوق، سەن كۇلمە، زاۋرەشى شىن ايتام.
— كۇلمەي، جىلايىن با؟
— راس! — دەپ كۇرسىندى ايبار. مۇنىڭ كوڭىل كۇيىن قىز سىقىلىعى وزگەرتە الماعان-دى. — راس، سەن جىلامايسىڭ.
— قىزىق ەكەن.
— دۇرىس ايتاسىڭ، قىزىق، سەن جىلاي بىلمەيسىڭ...
زاۋرە كۇلكى ءىزىن ەزۋىندە عانا قالدىرىپ:
— نەگە! سەن نە ايتىپ كەلەسىڭ وسى؟.. — دەپ تاڭداندى.
ايبار دەمىن ىشكە تارتىپ، سەزىممەن دىرىلدەي سويلەدى:
— مەن سەنى سۇيەم عوي! ال، ءسۇيۋ دەگەن...
— ءيا، ءسۇيۋ دەگەن؟.. — دەپ، زاۋرە كوزىنە قايتادان كۇلكى ءاجىمىن قاپتاتتى. بۇل ويناقىلىق — نازدى ەركەلىك ەمەس، ەرسى جالاڭدىق، اپ-اشىق جايداقتىق ەدى. ايبار وقىس شوشىنىپ، قىزعا سۋىق قارادى:
— ءجا!.. جوق، ءتىپتى وسىنىڭنىڭ ءوزى جاقسى!
— نە جاقسى؟
— مەنى وزىڭنەن سۋىتساڭ، ول — ماعان ىستەگەن جاقسىلىعىڭ.
ايبار ازداپ اشۋلانعانمەن الىسقا ۇزاماي، ارقان قازىعىنا قايتىپ ورالارىنا، ءوزىن اينالا بەرەتىنىنە زاۋرە كوزى كامىل جەتەتىن ءتارىزدى ەدى. سوندىقتان، ونىڭ مىنا سوزدەرىنىڭ بارىنە زاۋرە ءاشيىن ءبىر وتكىنشى قىلىققا سايىپ، سامارقاۋ قابىلداپ، ءجوندى ءمان بەرمەي كەلەدى. سۇيگەن قىزىنىڭ مۇنداي سايازدىعىنا بۇرىپ ايبار دا ءمان بەرمەيتىن، جوق، ءتىپتى سونى سەزبەيتىن دە كورمەيتىن. بار جايدى ءقازىر ءبىر-اق اڭعارعانداي، سەرىگىن ادامنان گورى اعاشقا ۇقساتىپ، توبەسىنەن سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي تىتىرەنىپ كەتتى. رەنىشتى ويعا تۇسپەيتىن پالە جوق. ايبار "وگىزدى مۇيىزىنەن" دەگەندەي تۇپ-تۋرا تۇڭىلە:
— سەن ومىردە ءبىر جىگىتتى سۇيەسىڭ بە، الدە... — دەپ قالدى. سودان سوڭ وزىنە زاۋرەنىڭ كىرپىگىن قادالتا شوشىتىپ قويىپ، ىزامەن زىركىلدەي جونەلدى: — ەلدە بۇرىن بەس ايەل العان بايلار بولعان دەسەدى، ءبىراق بۇل شىندىقتى كەرىسىنشە كىم ەستىپ-بىلگەن!.. مەنىڭ سەزىمىمدى سەرپىپ تاستاعانىڭ جەتپەي مە؟ ءوزىڭدى ءوزىڭ نەگە تاپتاپ وتەسىڭ؟!
زاۋرە قاتتى زابىرلەنىپ، جىلاپ جىبەردى. ايبار دا كەنەت ىقىلىق اتقانداي، دەمىن ءۇزىپ-ۇزىپ، قاتتى بۋلىعىپ قالدى: ىزا-وكىنىش ەكەنى، وكسۋ ەكەنى بەلگىسىز.
سودان ەكەۋى دە جىم-جىرت، ىشتەي تىعىلىپ، ءتىل قاتىسپاستان كەلە جاتتى. ءبىراق، قولتىقتاسقان قالپى، قولدارىن بىر-بىرىنەن تارتىپ اجىراتقان جوق. باياۋ باسىپ قاتار ءجۇرىپ كەلەدى. سىرتتاي قاراعاندا جاراسىمدى، ءساندى: قولتىقتاسقان قوس ءورىم.
ءبىر كەزدە تايمانعا اشۋلانىپ، ىلگەرى قاراي ىسقىرا اياڭداعان داۋلەتوۆ بۇلاردى تانىپ، قايىرىلىپ تۇرا قاپ، كوزىن جىلتىراتا باستاعان؛ ايبار وعان شۇعىل قاباق ءتۇيىپ:
— كەت! — دەدى.
اناۋ سەلك ەتىپ، ايبار سوزبەن ەمەس، تۋرا ماڭدايدان تاياقپەن ۇرعانداي شالقايىپ قالدى. زاۋرە ءدال وسى تۇستا عانا ايبارعا اۋزىن بۇلتيتىپ:
— ونىڭ نە؟ نەگە كەت دەيسىڭ سەن! — دەپ شاپ ەتىپ، اراشا تۇسكەن.
ايبار زاۋرەگە عانا ەمەس، داۋلەتوۆكە دە ىشتەي قاتال تۇجىرىمى بارداي، مۇلدە ءجۇزىن جىلىتپاستان، الگى ءسوزىن قايتالاپ، قاتتىراق ايتتى:
— كەت!..
27
جەر سولق ەتە ءتۇستى.
تايمان باسىن جاستىقتان جۇلىپ الىپ، كوزىن اشتى.
— قانداي ۇيقىشىلسىڭ! مەنىڭ گيرىم بولماعاندا ويانار ءتۇرىڭ جوق، — دەپ، ساشا كۇلىپ تۇر. بەلىنەن جوعارعى جاعى جالاڭاش، بۇلشىق ەتتەر بىرگە كۇلگەندەي، سوم دەنەدە بۇلت-بۇلت وينايدى.
جاڭا عانا ساشانىڭ قولىنان تۇسكەن، ءارقايسىسى ءبىر-بىر پۇتتىق ەكى گير تۇتقاسىن ءتۇيىستىرىپ، ەدەندە جاتىر. ساشا بەينە سيرك بالۋاندارىنداي، سول ەكى گيردى تاعى جۇلقي بەرىپ اپ، ش ىر ۇيىرگەلى شۇيلىگىپ ءبىر تۇردى دا:
— ھا، جەتەدى! — دەپ قولىن سىلتەپ، تايمانعا كەلدى. — تۇر! ساعات ون بولدى.
تايمان سولقىلداق سەرىپپەلى كەرەۋەتىن سىقىرلاتا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، اياقكيىمىن ىزدەي باستادى. تۇندە جاتاردا وقىعان تۋرگەنيەۆتىڭ "العاشقى ماحابباتى" كەرەۋەت ۇستىنەن سىرعىپ جەرگە ءتۇسىپتى؛ شاپشاڭ كوتەرىپ اپ، باس جاقتا، توردەگى ساشانىڭ كەرەۋەتىمەن ەكى ارادا تۇرعان كىتاپ تولى ەتاجەركاعا قويا سالدى.
ساشا كىتاپتىڭ سىرتىن كورىپ، قالجىڭداي سويلەدى:
— توقتا! مىناۋىڭ كادىك ەكەن، تۋىسقان. "العاشقى ماحاببات" قوي...
تايمان بۇل كىتاپتى بۇرىن دا وقىعان. ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تۇندە ۋنيۆەرسيتەتتەگى كەشتەن كەلگەن سوڭ تاعى ءبىر قاراعىسى كەپ، ساشا جاستىققا باسى تيە بەرە قورىلعا باسسا دا، بۇل كوپكە دەيىن ۇيىقتاماي، مسە ۆولدەماردىڭ ءار قىلىعىن قىزىعا قابىلداپ، اسا ىستىق سەزىممەن بەرىلە وقىعانى راس.
— جاقسى كىتاپ. وقي بەرگىم كەلەدى.
— ءيا، ءيا... مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم دا سول سەنىڭ وقي بەرگىڭ كەلەتىنى، — دەپ ساشا سۇلگىسىن، سابىنىن، ءتىس جۋعىشىن الىپ، شىعۋعا بەتتەدى. — جالعىز-اق، جاقسى كىتاپتى جاتىپ وقيتىنىڭ جامان.
ساشا ويانعالى ءبىراز بولعان، توسەگى ۇقىپپەن جيناۋلى تۇر. تەرەزەنىڭ جەلدەتكىشى اشىق، ەرتەڭگى تۇنىق اۋا كوك جىبەك پەردەنى تولقىتا جەلپيدى.
كەش جاتىپ، تاڭ بىلىنە مىزعىعانىنا قاراماستان تايمان ءوز بويىن جەڭىل، شيراق سەزىنەدى. كوڭىلىندە الدەنەگە رازىلىق، قۋانىش بار. ازعانا ءلۇپىلى بولماسا، سونشالىق ءبىر جايلى، جارقىن قۋانىش. ادام ۇزاق اڭساعان شۇعىلالى ءساتىن، جاقسىلىق ساعاتىن كۇتكەن دە، بۇگىن بە، الدە ەرتەڭ بە، ايتەۋىر تاياۋ قالعان ءبىر ەرەكشە شاتتى، ادەمى قۇبىلىستى كۇتكەن دە وسىنداي ءۇمىت سەزىمىنە بولەنەتىن. مۇندايدا ادامنىڭ بويىمەن قابات ويى سەرگىپ، قيالى سامعاپ، ءورىسى كەڭىپ، وسىناۋ تىرشىلىك دۇنيەسىنە ىقىلاس-پەيىلى ارتادى. تايماندا دا وسىنداي ءبىر جاي بار.
ول كەرەۋەت ۇستىنەن ىرعىپ ءتۇسىپ، گاردەروبتى اشتى دا، كيىنە باستادى؛ كيىنە ءجۇرىپ ىڭىرسىپ ءان سالدى. ءسوزى جوق، وزىنە اسا ۇنايتىن ءبىر ءاننىڭ ەركە نازىك سازى عانا — سونى باياۋ تولقىنىپ ايتادى. ىرعاعىن ءوزى عانا ىشتەي قۇپيا ءتۇسىنىپ، ۇنىمەن ەمەس، جانىمەن شىرقاپ ايتادى. كوڭىلىنىڭ وسى كۇيى ءوزىن ەكى كىسىلىك شاعىن بولمەدەن لەزدە ويشا شىعارىپ اكەتكەن؛ الدە ءبىر بالا قۇراقتى كول جاعاسىندا ما، الدە سول كولدىڭ شاعالالى ايدىنىندا ما، ايتپەسە سول كولگە قيالاي تونگەن جاسىل تەرەكتىڭ كەشكى كولەڭكەسىندە مە... ايتەۋىر ءوزىن ءسال عانا ساتكە سونداي ءبىر جەردە جالعىز جۇرگەندەي سەزىنىپ قالدى. ءبىر قۇبىلمالى سەزىم! اياۋلى اسىلىن كۇتىپ، اڭساپ جۇرگەندەي. جانە وسى اڭساۋدىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى راقات ءتارىزدى...
ەسىكتەن ادۋىنداپ كىرە بەرگەن ساشا تايماننىڭ سەلت ەتكەنىن بايقاعان جوق، جالاڭاش جاۋىرىنىن سۇلگىمەن ىسقىلاپ، جۋان داۋسىمەن تۇندە ۋنيۆەرسيتەتتە ايتىلعان ءان اۋەنىن "رراي-رراي-رراي-رراي-راي-را-ا-اي-راي!" دەپ گۇجىلدەي سوزىپ، بولمەنى باسىنا كوتەرىپ ءجۇر. تايمان ابدىراپ، كيىمشەڭ قالپى، كەرەۋەتىنە شالقالاپ جاتا كەتتى. تەرەزەنىڭ جوعارعى جاعىنان تورعىنداي ۇلبىرەپ، كوگىلدىر ءارى ءموپ-مولدىر اسپان كورىنەدى. تايمان ودان كوز توقتاتار نۇكتە تاپپاي، كوڭىلىندەگى ادەمى تولقىندى قۇبىلمالى كۇيدى ءۇزىپ الدى. كەنەت ەنجارلىق پايدا بولدى: ويىن تۇتقىنداعان ءبىر ەرەكشە قىمبات نارسە بار ما، ءيا بولماسا ءبىر قىمبات نارسەنى مىقتاپ ۇمىتىپ، ەندى قانشا ويلاسا دا ەسىنە تۇسىرە الماي ما، — ءبىر ءتۇرلى اۋرە-سارساڭ...
ساشا كەلىپ، قولىنان جۇلقىپ تۇرعىزدى:
— نە بولعان ساعان؟ — ونىڭ بەتىنە تاڭدانا ءۇڭىلىپ: — ءوزىڭ كۇلەسىڭ، ال كوزىڭ جاساۋرايدى، بۇ نەمەنە ءوزى؟.. جانە مىناۋىڭ نە، تويعا باراتىڭداي كيىنىپ اپسىڭ... جۋىنباۋشى ما ەدىڭ؟ — دەپ قارقىلداي كۇلدى.
تايمان ءوز ءحالىنىڭ ەرسىلىگىن ەندى ۇعىپ، ساشامەن قوسىلا كۇلگەن؛ جۇرەگى جىنى قۋانىشپەن جانە ءبىر ءلۇپ ەتىپ الدەنەگە الىپ ۇشتى دا، ىزىنشە باياۋ ساعىنىشپەن قىستىعىپ، تاعى دا ءيىر مەزەت راقات مۇڭعا باتقانداي بولدى...
28
اسحانانىڭ تورگى جاعىنان تاماقتانىپ، بەرى بەتتەگەن ساشا مەن تايماندى داۋلەتوۆ كورىپ، قاسىڭداعى بىرەۋگە:
— وسى ەكەۋىنىڭ-اق جۇبى جازىلمايدى، ءجۇدا، — دەپ مىڭگىر ەتتى. بۇلاردىڭ بىرەسە تارازىعا نان ولشەپ جاتقان ساتۋشى ايەلگە، بىرەسە ستۋدەنتتەرگە تاماق تاسىپ جۇرگەن اق الجاپقىشتى داياشى ايەلدەرگە بارلاي قاراپ، ماڭىزدانا سىزداپ، ۇلكەن ءىس ءبىتىرىپ تۇرعانداي، بۋفەت قويماسىنا جانتايا شىنتاق سۇيەگەندەرىنە ءبىراز بولعان-دى.
داۋلەتوۆ جۇرتتىڭ ادەتتە "ءىسى ۋاق، ءىشى تار" دەسەتىن جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى. ءىسى ۋاقتىق ونشا كەسەلدى ەمەس. ونى كوپتىڭ اۋقىمى جوندەۋى مۇمكىن. ەڭ جەڭىلى — ونداي ادامدى جۇرت كۇلكى ەتەدى، ول تۋرالى تالاي اڭىز، انەكدوت شىعارادى. وسىلار كەلىپ، الگىنىڭ ەسى بار ادام بولسا، ءوزى جونىندە ويلانۋىنا، ءتىپتى وزىنشە جوندەلۋىنە جول اشادى. ال، ءىشى تارلىق — ءقاۋىپتى نارسە. بىرەۋدىڭ باعالى جاعىن كورە الماۋ، بىرەۋدىڭ جەتىستىگىنە ءىشى قۇيۋ، بارماعىن تىستەۋ — اسقىنعان اۋرۋ. ودان جازىلۋ قيىن. ەندى كەپ، وسى ءىشى تارلىققا ءىسى ۋاقتىق قوسىلسا، ول ادام وڭباۋى مۇمكىن: تۇپكە سول جەتەدى.
ومىردە جامان ادام بولا ما؟ بىرەۋلەر بولادى دەسەدى. ەندى بىرەۋلەر وعان قارسى شىعىپ، ادامنىڭ جامانى بولمايدى، ال، مىنەز-قۇلىقتىڭ جامانى بولاتىنى ءسوزسىز دەيدى. الدىڭعىسى دۇرىس. سوڭعىسى — ارىپشىلدىك! ەندى نە دەۋگە بولادى: ادامدى مىنەزىنەن اجىراتىپ الىپ كورىڭىز!..
ارينە، ءىسى ۋاقتىق، ءىشى تارلىق سياقتى جاعىمسىز قۇلىقتار جاتپاۋى مۇمكىن، ءبىراز ادامعا ءپاش بولادى. ءبىراق جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي بىلىنە بەرمەيدى. ويتكەنى، مۇندايلار كوبىنە جادىگوي ءارى سۇمقاي كەلەدى. ءوز بويىنداعى دارمەنسىزدىكتى سونىمەن جابا جاسىرماق بولادى. جادىگويلىگىن ءىسى تۇسكەن ادامنىڭ الدىندا، نەمەسە ءوزى باعىنىشتى باستىق الدىندا ىستەيدى. سۇمقايلىعى كىسى تاڭدامايدى، ءار جەردە-اق، ءار ادىمىندا ىلەسە جۇرەدى. قۇلقى سولاي بولعان سوڭ با، ايتەۋىر داۋلەتوۆتى ستۋدەنتتەردىڭ كوبى جەك كورەدى. دوستارى نەكەن-ساياق. ءبىراق ءبىر عاجابى — الگىنىڭ ەسەسىنە بۇل پروفەسسورلاردىڭ كوبىنە ۇنايدى. مۋسين سياقتىلار مۇنى ءتىپتى قولپاشتاپ قويادى.
ءدال وسى داۋلەتوۆ رەكتورعا دا ۇنايتىن سياقتى. مۇنى ءبىر جولى تايمان رەنىشپەن اڭعارىپ، ىشتەي كوڭىلسىز ويعا قالدى: "وزىنە كوزسىز تابىنا بەرگەندى كەيبىر جاپ-جاقسى باستىقتار دا جەك كورمەيتىنى مە، قالاي؟!"
ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمي قوعامىنىڭ ءبىر ماجىلىسىنە جازۋشىلار شاقىرىلدى. مۇنى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى تايمان ەدى. ول رەكتوردىڭ بوس ۋاقىتىن تاۋىپ، ءماجىلىس بولاتىن كۇنى ادەيى باردى دا:
— ءبىزدىڭ بۇگىنگى ماجىلىسىمىزگە ءسىز دە قاتىسىڭىز، — دەپ ۇسىنىس جاسادى. رەكتوردىڭ سوڭعى بىرەر جىل ىشىندە ستۋدەنتتەر باس قوسقان عىلىمي ماجىلىستەردىڭ قاندايىنا بولسا دا ءبىر دە ءبىر رەت كەلمەۋىنە تايمان ىشتەي قارسى ەدى. ەگەر بۇل جولى دا "قولىم تيمەيدى" دەسە، ايتار رەنىشى دايار بولاتىن.
رەكتورعا پروفكوم جۇمىسىمەن داۋلەتوۆ تە كەلىپ وتىرعان. تايمان بۇگىن كەشكە ۋنيۆەرسيتەتكە جازۋشىلار كەلەتىنىن ايتقاندا، اناۋ دا ورنىنان ءبىر كوتەرىلىپ، بۇيىردەن قوسىلدى:
— بۇعان ءبىز كىرىسكەلى قاشان! مەن گرۋپپا پروفورگتەرىنىڭ بارىنە ەسكەرتىپ، ستۋدەنتتەردى نەعۇرلىم كوپ قاتىستىرۋدى تاپسىردىم. سەن دە ايتقان بولارسىڭ، داۋرەنوۆ، ءبىزدىڭ فاكۋلتەت تۇگەل كەلەدى عوي.
تايمانعا داۋلەتوۆتىڭ مىنا مىنەزى الدەنەنىڭ ءايلا-تاسىلى ءتارىزدى كورىندى: وتىرىك ايتىپ وتىر، اياق استىنان بەدەل كوزدەپ وتىر. ءتىپتى تۇرىنە دەيىن وزگەرىپ، بەيتانىس بىرەۋگە ۇقساي قالىپتى.
— جازۋشىلارمەن كەزدەسۋگە ستۋدەنتتەردىڭ ءبارى قۇشتار، حابارلاندىرۋ بار، ارنايى شاقىرتۋسىز-اق كەلەدى، — دەدى تايمان.
رەكتور ويلانىپ وتىردى: جۇمىسى كوپ ەدى. ارينە، تايمان ونى دا جاقسى بىلەدى. ءبىراق مىناۋ دا سول كوپ جۇمىستىڭ ءبىرى ەمەس پە؟
— جاقسى، بارايىن، — دەدى رەكتور. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تايمانعا سالقىن قارادى.
داۋلەتوۆ كۇتپەگەن جەردەن، ۇشىپ تۇرىپ، قۋانا قۇنجىڭداپ:
— سىزگە راقمەت، اقساقال! سىزدەي ۇلكەن ادامنىڭ توبە كورسەتىپ شىعۋىنىڭ ءوزى كىشكەنە ۇيىرمە ءۇشىن ويداي بەدەل عوي، — دەپ قالدى.
تايماننىڭ ۇياتتان بەتى دۋىلدادى. قاتتى ىڭعايسىزدانىپ، قاباعىن شىتتى. داۋلەتوۆتى ونشا ۇنامدى ادام دەپ تانىماسا دا، ودان ءدال مىناداي تىم جالاڭاش جادىگويلىكتى كۇتپەپ ەدى. رەكتور كوزىن سۇزەر دە سىناي قارار، جاي سويلەر دە قاتتى ايتار دەپ قىسىلدى.
ءبىراق تايماننىڭ مىقتاپ تاڭ قالعانى — رەكتور الگىگە رەنىش ايتپاق تۇگىل، بايسالدى قالپىن دا بۇزباستان، تولىق دەنەسىن اقىرىن قوزعاپ، تەلەفون ترۋبكاسىن ۇستاي بەردى...
رەكتوردان شىققان بەتتە تايمان ىزامەن قايناپ، داۋلەتوۆكە:
— سەنىڭ ءىسىڭ قۇرىسىن، ۇنامايدى ماعان! — دەپ جۇلىپ العانداي تۇيلىگە ءتىل قاتتى.
كوزىن قىزارتا شاتىناپ، وقتاي قادالىپ، اناۋ دا كۇيىپ-پىستى:
— مەن ساعان ۇناۋ ءۇشىن جۇرگەنىم جوق، ءجۇدا، ءبىلدىڭ ءبا؟ ءتىلىڭدى تارتا سويلە!
— ال، جاڭا نەگە ۇناۋعا تىرىستىڭ؟
داۋلەتوۆ نە ىستەۋدىڭ بابىن تاپپاي:
— قوي، اينالايىن!.. — دەپ تاناۋىن جيىرىپ، اۋزىن قيسايتتى دا جۇرە بەردى. سودان بەرى تايمانمەن دۇردەاراز. ونىڭ ۇستىنە تايماننىڭ تۇندەگى مىنەزى دە جامالىپ، جاباس كوكىرەگىنە دىق بوپ ۇيالاعان-دى.
داۋلەتوۆتىڭ مىنا تۇرىسى دا كاسىپ ەمەس كاسىپ. اسحانا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىز جوق، ءبىراق داۋلەتوۆتە كۇدىك بار: اناۋ ءبىر كۇنى مۇنىڭ پروفكوم پرەدسەداتەلى ەكەنىن تانىماي ۇرىسىپ قالعان جۋان اسپاز ستۋدەنتتەردىڭ اقشاسىنا بەرىلەتىن تاماقتىڭ تەڭ جارتىسىن جەپ جاتقانداي كورىنەدى. "سول قوزىقارىندى ءبىر قورقىتسام" دەگەن نيەتپەن، بۇگىن قاسىنا ءۇشىنشى جاتاقحاناداعى ستۋدەنتتىك سوۆەتتىڭ باستىعىن ادەيى ەرتىپ، پروفكوم اتىنان اسحاناعا "قوعامدىق باقىلاۋ" جاساپ تۇرعان جايى بار ەدى.
وسى اراعا كەلگەننەن بەرى داۋلەتوۆ بىر-ەكى داياشى ايەلدى ادەيى توقتاتىپ اپ، قولدارىنداعى كوتلەت سالىنعان تارەلكالارعا ءتونىپ-تونىپ قالعان. ءبىراق بىرەۋىنە:
— مىنا كوتلەت نەگە قاپ-قارا؟ — دەگەننەن باسقا سىن تاعا العان جوق.
وعان داياشى ايەل رەنجىپ قالدى:
— ءوزىنىڭ ءتۇسى ەمەس پە؟ ايتالىق، ءسىز نەگە قاپ-قاراسىز؟
داۋلەتوۆ قيپاقتاپ، جان-جاعىنا قاراپ ەدى، ءدال قاسىڭدا كومپوت ءىشىپ جاتقان ارىنعازى ساقىلداپ كۇلىپ وتىر.
— وي، جازعان، سەندەردىڭ قامدارىڭ عوي ىستەپ جۇرگەنىم، — دەدى دە، داۋلەتوۆ كەيىن سەرپىلىپ شىعىپ، بۋفەت قويماسىنا قايتا سۇيەندى.
ەسىكتەن كىرگەن حريستوفور اعاي تايماندارعا داۋلەتوۆتىڭ تۇسىنان قارسى جولىقتى. ونىڭ ۇسىنعان قولىن تايمان قىستى دا، ساشا سالەمىن الماستان تەرىس اينالىپ كەتتى. كومەندانت بۇگىن دە ماساڭداۋ، الابۇرتىپ، توبەسىنەن بۋ بۇرقىراعانداي قىزارا ءبورتىپ ءجۇر.
ساشا داۋلەتوۆكە:
— جاباس! وسىلاردى ءبىر جونگە سالۋ سەنىڭ جۇمىسىڭ عوي. مىنا ماسكۇنەمدى نەگە قۋىپ جىبەرمەيسىڭ، كىسى جەتپەي ءجۇر مە؟ — دەپ، بارىنە ەستىرتە، اپ-اشىق ايتتى.
— حريستوفور اعايدى ما؟ نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ، ەسىڭ دۇرىس پا؟ — دەپ داۋلەتوۆ ساشاعا ءزىلسىز قارسىلىق ەتىپ، حريستوفورعا بۇرىلا جىميدى: — ازداپ ىشەتىنىن ايتپاساڭ، عاجاپ ادام عوي بۇل كىسى. نە تىلەسەڭ، ءبارىن قوش كورەدى؛ حريستوفور اعايداي كومەندانتتى قايدان تابارسىڭ؟
— ءبىرىن ورىنداماعان سوڭ، قوش كورگەنى ءقۇرسىن، — دەپ، تايمان ساشانى قوشتادى.
ساشا ءتۇنجىراي بەردى:
— جاباس، سەنىڭ دە، مىناۋ قىزىلمۇرىننىڭ دا بىتىرەر دانەمەلەرىڭ جوق، جالپى ارلانۋلارىڭ كەرەك قوي!..
تايمان مەن ساشا اسىن ءىشىپ بولعان ارىنعازىنى ەرتىپ اپ، ۇشەۋى سىرتقا شىقتى. ساشا: "داۋلەتوۆكە دە ايتامىز با، قايتەمىز؟" — دەگەن. تايمان قارسى بولدى.
— و نە نارسە؟ — دەدى ارىنعازى تايمانعا.
— مىنا ساشا ەكەۋمىزدە ءبىر وي بار، سەن قالاي قارار ەكەنسىڭ؟
— قانداي وي؟
— قابەن كەلمەي جاتىر. اۋرۋ-ساۋىن بىلمەيمىز. ءقازىر ساشا ەكەۋمىز دەكانعا بارىپ، قابەننىڭ ماماسى تۇرعان جەرگە تەلەگرامما بەرگىزەمىز.
— و، ونىڭ نەسى بار؟ دۇرىس-اق.
— دۇرىسى دۇرىس قوي. باسقا ءبىر ماسەلە بار ەدى، — دەپ ساشا كيىپ اكەتتى.
— قانداي ماسەلە؟
— قابەنگە ازداپ اقشا سالساق دەپ ەدىك، — دەدى تايمان. — مەن بىلەم، ەمبىدەن اۋلىنا اقشاسىز كەتكەن.
— ە، ونىڭ نەسى بار؟ دۇرىس-اق.
— دۇرىسى دۇرىس قوي، — دەپ ساشا وزدەرىنىڭ قايتالاما لەبىزدەرىنە كۇلە سويلەدى. — باسقا ءبىر ماسەلە بار ەدى...
— قانداي ماسەلە؟ — دەپ، ارىنعازى دا الدەنەنى دولبارمەن توپشىلاپ، كۇرەكتىسىن كورسەتتى.
ساشا كۇلكىسىن تيىپ:
— ءازىل وز الدىنا، — دەدى. — ءازىل ءوز الدىنا، وزدەرىمىز ۇيىمداسىپ، ءبىراز اقشا جيناساق دەپ ەدىك.
— وزدەرىمىز بولعاندا كىمدەر؟ — دەپ، ارىنعازى قاباعىن ءتۇيىپ الدى. — قابەن كەلگەن سوڭ تاس-تالقانىمىزدى شىعارىپ جۇرمەسىن.
تايمان تۇسىنە قالدى:
— جو-وق، سەن قورىقپاي-اق قوي. ءبىز ءبىر جۇرتتان جىلۋ جينار دەيسىڭ بە؟ مىنە، وسى ۇشەۋىمىز، سودان سوڭ الماس ءبىر ءجۇز سوم تاپسا، تورت-بەس ءجۇز سوم جولىنا جەتەدى.
ارىنعازى ازداپ قينالا قۇپتادى.
— اقشاسى قۇرعىر ازعانتاي ەدى، دەگەنمەن قايتەمىز، قابەن دەگەندە جان قالا ما مەندە... جۇرىڭدەر، الماس ءقازىر ءبىزدىڭ بولمەدە مەنى كۇتىپ وتىر. تەز جينالىقتا، مولنيروۆات ەتەلىك.
ساشا ارىنعازىنى قۇشاقتاي اپ، باۋىرىنا جوق قىپ جىبەردى.
ۇشەۋى ارىنعازىنىڭ بولمەسىنە كىردى. ءبىر ستۋدەنتپەن شاحمات ويناپ وتىرعان الماستىڭ قولىن الىپ جاتىپ:
قارا ورنىڭا قايتىپ ورالىپ سوعا بەرەسىڭ-اۋ، — دەدى تايمان، — مۇنىڭ تەرىس ەمەس.
— ەندى قايتەيىن؟ امانسىڭدار ما؟.. لەكسياعا بارمايمىز
با؟
— بارامىز! — دەدى تايمان. — سەن ءبىر ءجۇز سوم تاپشى!
— نە ءۇشىن.
— كەرەگى بار.
— اپىرم-اي، قالتامدا جوق ەدى، — دەپ، ءسال داعدارا قالعان الماستىڭ ويىنا ماعريپا ساپ ەتە ءتۇستى. بۇرىن ماعريپادان اقشا سۇراپ كورگەن جەرى جوق، ءبىراق قالاي ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر سول ايەلدىڭ قالتاسىندا بارى بولسا بۇعان ىرىكپەي ۇسىنارىنا، ءوزىنىڭ قالاي دا الاتىنىنا كوزى كامىل جەتتى. — تابام، تابام، ءسوزسىز تاۋىپ بەرەم، — دەپ، الماس كوڭىلدەنە قوزعالاقتاي بەردى، — تەك نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن ايت!
29
ۇزىنشا، شاعىن كابينەتتىڭ تورىندە دوسەنت ارمانوۆ وتىر. ول باياۋ اشىلا بەرە جابىلماي قالعان ەسىككە قادالادى، ءبىر ءتۇرلى سىزداپ، تۇيلىگىپ قارايدى.
ارمانوۆ قاتىگەز، اشۋشاڭ ادام. قانسىزداۋ دوڭگەلەك جۇزىندە كۇلكى ءىزى سيرەك بىلىنەدى. ىلعي قوڭىرايىپ، وزگەشە ءبىر سۇسپەن جۇرەدى. كوڭىلىنە ۇناماعانعا كىربىڭىن تەز بىلدىرەدى. ءقازىر دە شاپشاڭ شاتىناپ:
— پروفەسسور، نە كىرىڭىز، نە جابىڭىز ەسىكتى، — دەي جازداپ بارىپ، ءوزىن زورعا ىركىپ قالدى.
ەسىكتەن الدىمەن ءبۇيىرى اينالعان جۋان سارى پورتفەل كىردى؛ كوز ورنىنا قوس اينەگىن كۇنمەن ويناتقان تولىق دەنەلى ءتورتباق ادام اشەكەيلى تاياعىمەن تۇكتى كىلەمدى اندا-ساندا ءبىر نۇقىپ، پورتفەل جەتەگىنە جالقاۋ ەرەدى. جۋان پورتفەل جۋان يەسىن وسى كابينەتكە كۇشپەن كىرگىزگەندەي، بۇلقىنا سۇيرەپ، ارەڭ جەتەلەپ اكەپ، ستول جانىنداعى جۇمساق كرەسلوعا جىعا سالدى دا، ەندى بىردە تاعى دا سول يەسىنشە تىڭقيىپ، ستول شەتىندە تۇردى.
ارمانوۆ سارى پورتفەلدى قالامىمەن ءتۇرتىپ، ەرىكسىز ەزۋ تارتتى:
— مىنادا نە بار، پروفەسسور؟
پروفەسسور كوزىنەن پەنسنەسىن، باسىنان قالپاعىن الىپ، تەرشىگەن جالتىر شەكەسىن، ماڭدايىن سۇرتكىلەپ جاتقان. كوتەرىلىپ باسىلعان كەڭ كەۋدەسىن قىسقا موينىمەن بىرگە بۇرىپ، ارمانوۆقا سازارا قارادى. بوياۋى وڭعان شۇڭىرەك كوزى پەنسنەسىز تىم سولعىن، جانسىز كورىنەدى ەكەن، دەگەنمەن ەمىس-ەمىس رەنىش بەلگىسىن اڭعارتقانداي بولدى:
— مۇندا پروفەسسور مۋسين بار!
ارمانوۆ مىرس ەتتى دە، ءۇنسىز قالدى. مۋسين دە تولىق دەنەسىن تەگىس سىلكىپ، ىرق-ىرق كۇلدى. تاۋىپ ايتتىم دا توقتاتتىم دەگەندەي ريزالىقپەن كۇلدى.
مۋسين ارمانوۆتىڭ ەندىگى ءسوزىن كۇتكەن جوق، ءجۇزىن كەنەت سۋىتىپ، پورتفەلىن سارت-سۇرت ەتكىزىپ اشتى دا، قالىڭدىعى ءتورت ەلىدەي قارا پاپكانى سۋىرىپ اپ، ستول ۇستىنە تاستاي بەردى:
— مىنە، دوكتورلىق ديسسەرتاسيام، مىنە! بۇعان كوميسسيا قۇرىپ دۇرلىگەتىن تۇك تە جوق. سىلكىلەپ بولدىڭدار عوي مەنى... ءما، ءوزىڭ قاراپ كور. قارا دا، قالاعان بايلاۋىڭدى ايت جانە اياما مەنى، قولىڭنان ەكى كەلسە ءبىرىن قىل! تىنىڭدارشى ءسويتىپ، تەك تىنىم بەرىڭدەرشى ماعان...
پروفەسسور مۋسين ەكى يىنىنەن دەم الىپ، ىشقىنا سويلەپ، بۋلىعىپ وتىر.
— ءسىز نەگە كوتەرىلدىڭىز؟
— ە، قايتەيىن ەندى، كۇنىنە ءۇش شاقىراسىڭدار. پارتكومنان شىققانىم سول ەدى، ىزىنشە دەكان كەلسىن دەپ جاتىر دەيدى.
— جوق، ءسىز اشۋلانباڭىز. پارتكوم كوميسسيا قۇرسا نەسى بار، ءىستىڭ انىعىن بىلۋگە، سىزگە كومەككە كەلگەنى ەمەس پە؟ ءبىراق بۇل باسقا ماسەلە، — دەپ، ارمانوۆ ديسسەرتاسيانى وزىنە قايتا ۇسىندى، — مىنانى سالىپ قويىڭىز. مەن ءسىزدى بۇل ءۇشىن شاقىرتقانىم جوق.
مۋسين پەنسنەسىن جارق ەتكىزدى:
— ەندى نە ءۇشىن! تاعى نە اقىل ايتپاقسىڭ؟
30
بيىلعىداي ۇلكەن كونكۋرس ۋنيۆەرسيتەت ومىرىندە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن-دى: ءبىر ورىنعا ۇشتەن كەم ارىز تۇسكەن فاكۋلتەت جوق. ال، گەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ءبىر ورنىنا بەس ادامنان كەلدى.
گەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى دوسەنت ارمانوۆ قابىلداۋ سىنى باستالار الدىندا فاكۋلتەت بويىنشا ەمتيحان الاتىن ون سەگىز ەكزامەناتوردى ارنايى شاقىرتىپ الىپ، جارتى ساعات ءماجىلىس وتكىزگەن. جينالىستا سويلەگەندە، نە لەكسيا وقىعاندا دوسەنتتىڭ ءبىر نارسەنى مىقتاپ ويلانعانداي، نەمەسە الدان توسىن سوققان قاتتى جەلدەن جاسقانعانداي ادەيى قىسىلا كىرتيىپ تۇراتىن قوي كوزى كىسىگە تۇسپەيتىن. الدىنداعى ستول ۇستىندە، نە مىنبەدە نە كافەدرادا ءبىر جاپىراق قاعاز جاتادى. وندا ايتار ويىنىڭ پۋنكتتەپ جازىلعان جوبا-جوسپارى عانا. كوزى شىعاندا ءبىر جىلت ەتىپ سوعان تۇسەدى دە، قايتادان زىمىراپ بارىپ، قارسى قابىرعانىڭ جوعارعى جاعىنداعى ءبىر نۇكتەگە قادالىپ قالادى. سول كۇيىمەن سويلەي بەرەدى، سويلەي بەرەدى. توسىن كوزگە دوسەنتتىڭ ايتار ءسوزى ءوزى قادالعان قابىرعانىڭ جوعارعى جەرىندە جازۋلى تۇرعانداي كورىنىپ، كەيبىر سەزىمتالدار كەيىن بۇرىلىن تا قالاتىن. ال دوسەنت بولسا ءالى سول جەرگە قادالىن، ءار ءسوزىن ناشتەپ، ءالى سويلەپ تۇرار ەدى.
مۇندا دا سول، ءار ءسوزىن شىڭىلداعان جىڭىشكە داۋسىمەن ماڭدايشاعا شەگەلەپ جاتقانداي، نىعىزداپ تۇرىپ، كابينەت تورىنەن بيىك قاراپ، قىسقا سويلەدى:
— بىزگە كەرەگى ءجۇز ەلۋ ادام. ارىز بەرگەندەر سانى — جەتى ءجۇز التى ادام. ونىڭ ىشىندە ورتا مەكتەپتى التىن مەدالمەن بىتىرگەن ون ءبىر ادام سىناقسىز قابىلدانادى...
وسىدان سوڭ دەكان ءاربىر ەكزامەناتوردىڭ ءىسى زور ماڭىزدى مەملەكەتتىك ءىس ەكەنىن، مۇندايدا مەيلىنشە ءادىل بولۋ كەرەكتىگىن ايتتى. الگى جەتى ءجۇز دەگەننىڭ قۇر سيفر ەمەس، ادام ەكەنىن، ال ادام تاعدىرىنا اسا جاۋاپتى قاراۋ كەرەكتىگىن ايتتى.
— مەن تاعى دا ايتامىن، قاتتى ايتامىن، قايتا-قايتا ايتامىن، — دەدى دەكان ءسوزىن اياقتاپ. — تامىر-تانىستىق، ىلىك-شاتىستىق دەگەننىڭ ەلەسى دە كورىنبەيتىن بولسىن!
ول كوزىن ماڭدايشادان ەندى عانا الىپ، كوپكە قارادى:
— مەن بولدىم. سۇراق بار ما؟.. جوق بولسا، مۇمكىن، پىكىر ايتارسىزدار؟..
ارمانوۆ ورنىنا وتىردى.
— مەندە ەكى ءسوز بار ەدى، — دەپ، تىزەسىندەگى جۋان پورتفەلىن اۋناتا تاستاپ، ديۆاننان پروفەسسور مۋسين كوتەرىلدى. باعانادان بەرى دەكاندى تۇقىرا تىڭداپ، قىبىرسىز وتىرعان. — قاتتى ايتقانىڭ جون، قايتا-قايتا ايتقانىڭ ءجون، جولداس ارمانوۆ! ءبىراق مۇنداعىلاردىڭ بالا-شاعا ەمەس ەكەنىن ەسكەرمەۋىڭ جون ەمەس، جولداس ارمانوۆ! — كەڭ يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ قۇنىستىرا بەرە، ارمانوۆقا الاقانىن جايا ۇمسىندى: — ە، تامىر-تانىستىق دەيسىڭ، ىلىك-شاتىستىق دەيسىڭ، — بۇ نە بۇل... كىمگە ايتىپ وتىرسىڭ مۇنى؟ الدە ءبىز ۋنيۆەرسيتەتكە وسى تۇسەتىندەرمەن بىرگە بۇگىن كەلگەندەرمىز بە؟ — مۇرنىنىڭ ۇشىنا قاراي سىرعىعان پەنسنەسىن كوتەرە كيىپ، كابينەت ىشىندەگىلەرگە جاعالاي قارادى: — ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە ءبىر ادامداي سەنىم جۇكتەي الاتىن بولساق كەرەك...
پروفەسسوردىڭ بۇل ءسوزىن ءبىراز ادام اشىق ماقۇلداپ، باس يزەسىپ وتىردى. جالعىز-اق كوپ ىشىنەن بىرەۋ (باستىققا جاققىش قۋلاردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك) ءمۋسيننىڭ ءسوزىن بولە، ارمانوۆقا:
— جوق-اۋ، بىلاي عوي دەيىم، ءسىز عوي دەكانسىز، دەكان بولعان سوڭ ايتۋعا ءتيىسسىز. ال، اعاي، سىزدىكى... قانشا دەگەنمەن... — دەپ جاسقانشاقتاۋ قارسىلاسا بەرىپ ەدى، دەكان وقىس شىتىنىپ، قولىڭداعى قالامىمەن ستولدى تىقىلداتتى:
— ءجا، كىم... سەن قويا تۇر! مەنى قورعاماي-اق قوي، پروفەسسوردىكى دۇرىس. — سودان سوڭ سويلەي وتىرا تومەن قاراپ، الدىنداعى ەكزامەناتورلار ءتىزىمىنىڭ ىشىنەن جاڭاعى كىسىنىڭ فاميلياسىن تاۋىپ تۇسىنا سۇراق قويدى. — راس-اق، ءبىزدىڭ بارىمىزگە دە زور سەنىم جۇكتەلگەن. ءبارىمىز بىرىگىپ اقتايمىز سونى. دۇرىس پا، پروفەسسور؟
مۋسين ەندى رايلاندى:
— دۇرىس.
— دۇرىس بولسا، ءماجىلىس جابىق.
31
...ءبىراق مۋسين دۇرىس ىستەمەدى.
ايبار گەولوگيا فاكۋلتەتىنە تۇسەتىندەردەن ەمتيحان الىپ جاتىر.
بىرەۋلەر ريزا بوپ شىعادى:
— ءادىل ادام. بىلگەنىڭە عانا قويادى.
— كىسى تانىعىش-اق.
بىرەۋلەر رەنجىپ شىعادى.
— تۇرىنە قاراساڭ جاپ-جاي، مىنەزى قانداي قاتتى ءوزىنىڭ!
— باعاعا ساراڭ-اق ەكەن.
— جىلميىپ وتىرىپ، جامان قويا سالادى.
ايبار اۋديتوريا ىشىندە، بۇل سوزدەردىڭ ءبىرىن دە بىلمەيدى، بىلسە دە ەلەمەس ەدى، قارسى الدىنداعى بالا جىگىتتىڭ سۋرەتى جاپسىرىلعان كىشكەنە قاعازداعى فاميليانى اجىراتا الماي، ەجىكتەپ قالدى:
— شاي... جوق، قالاي دەيدى؟ شانانوۆ پا، شاپانوۆ پا؟
— جوق، اعاي، تاپالوۆ بولار.
— ا، سولاي ما؟ — دەپ، ول از كىدىردى دە، مىڭگىرلەي سويلەدى: — نە دەگەن سالاقتىق! قابىلداۋ كوميسسياسىنداعىلار جازدى ما؟ وسىنداي دا جازۋ بولادى ەكەن: "ت" شالقالاپ ءتۇسىپتى، ال مىناۋ "پ" مەن "ل" بىرىنەن ءبىرىن ايىرعىسىز، اشەيىن ەكى يرەك قانا.
ول ءوز ويىن كوپكە بىلدىرمەي وتىرا المايدى؛ الگى قاعازدى اۋديتوريا ىشىندەگى قالعان ءتورت بالاعا تۇگەل كورسەتتى:
— جىگىتتەر، مىناداي مادەنيەتسىزدىكتەن ساق بولىڭدار، ءار ءارىپتىڭ جۇرتقا ءمالىم، ۇكىمەت بەكىتكەن بەلگىسى بار، ونى دۇرىس جازۋ كەرەك. ساۋاتتىلىق سودان باستالادى.
ايبار قاعازداعى "فيزيكا" دەگەن ءسوزدىڭ تۇسىنا ادەمىلەپ انىق ەتىپ: "17.08.50"، "جاقسى" دەپ جازدى دا، قاتارىنا قول قويدى: سافين.
ازىرلەنىپ وتىرگانداردىڭ ءبىرى جاۋاپ بەرۋگە كەلدى. تاپالوۆ شىققان ەسىكتەن باسقا ءبىر بالا كىردى دە، جاۋتاڭداپ تۇرىپ ءى الدى. ايبار الدىنداعىلارعا قارادى:
— جاڭا سوڭى بىزدەر دەگەن جوق پا ەدىڭدەر؟
— ءبىز بۇ جىگىتتى تاپسىرىپ كەتكەن بولار دەپ ويلاعانبىز. الفاۆيت بويىنشا الدا ەدى.
— جارايدى، كەل، بيلەت ال!
بالا ستول جانىنا كەلدى. ستول ۇستىندەگى ۇزىنشا اق بيلەتتەر سىرتىن عانا توسادى. ءىشى جۇمباق. "قايسىسى نە سۇراعالى جاتىر ەكەن؟". بالا قاباعىن قىرتىستاپ، كوزىن جىپىلىقتاتىپ، كوپ تۇردى.
— الا عوي بىرەۋىن.
بالا ساسقالاقتاپ ايبارعا قارادى. دەنەسىندە ازداعان ءدىرىل بار. جۇمۋلى الاقانىندا مىناۋ بيلەتتىڭ قارىمىنداي، شيىرشىقتالعان قاعاز؛ سىپ ەتىپ ايبارعا ۇسىندى.
— بۇ نە؟
جاڭا عانا جۇمساق وتىرعان ايبار ءجۇزىن تەز سۋىتىپ الدى، بالاعا سەزىكتەنە قاراپ، تاعى سۇرادى:
— بۇل نە؟
بالادا ءۇن جوق.
— بۇ نە دەيمىن؟
— اعاي بەرىپ ەدى.
— ا-ا!.. كىم اعاي ول؟
— مۋسين اعاي.
— ؟
ايبار ورنىنان تۇردى. كىمگە رەنجىرىن بىلمەدى. ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ ءجۇرىپ كەتتى.
بالا دا نە ىستەرىن بىلمەي تۇر.
ايبار كەنەت توكتاي قاپ، داۋسىن زورعا باياۋلاتتى:
— جاقسى، سەن ساسپاي-اق قوي. قاعازدى قالتاڭا سال، اعايىڭنىڭ وزىنە قايتارارسىڭ. ال، ەمتيحان تاپسىرۋعا كەلگەن بولساڭ، بيلەت ال.
بالا الدىنان لاقتىرىلعان تاسكەسەكتەن باسىن قورعاعانداي يەگىمەن يىعىن تۇرتە كىلت بۇعىپ، جالت بۇرىلدى دا، شىعىپ كەتتى.
32
...ءبىراق مۋسين دۇرىس ىستەمەدى.
سول كۇنى كەشتە ءوزى باسقاراتىن جالپى گەولوگيا كافەدراسىنا كەلدى. كابينەتتە لابورانتى زيفا عانا وتىر. توردەگى ستولىنا قاراي جۇرگەن پروفەسسورعا كۇلىمدەي كوز تاستاپ، قوزعالاقتاپ قالدى. بۇل دا جىميا ءسۇزىلدى: پەنسنەسىنىڭ ۇستىنەن جالت ويناعانداي ەدى.
— زيفاش، قالعان بالالاردى وسىندا شاقىرا قويشى.
— ولار قايدا ەدى؟
— تومەنگى اۋديتوريالاردىڭ بىرىندە بولار. باعانا ەمتيحاندى سو جاقتا الىپ ەدىم.
زيفا مۋسينگە جاقىنداپ كەلدى:
— ءسىزدى كورمەگەنىمە ءۇش كۇن بولدى.
— راس-اق. ءۇش كۇن بويى ەمتيحان قابىلداۋمەن ءجۇرمىن. بولاشاق گەولوگتەردى ماتەماتيكا سىنىنان ءوزىم وتكىزىپ، ءوزىم ىرىكتەپ الايىن دەپ كەلىسىم بەرە قويىپ ەدىم، بالە بولدى...
زيفا تاعى دا جاقىنداي ءتۇسىپ، مۋسين وتىرعان ستولعا شىنتاقتاي ەڭكەيدى. ءمۋسيننىڭ دەنەسى شىمىر ەتتى.
— جاكە، — دەدى زيفا، — مەنىڭ ءبىر ءسىڭىلىم تۇسپەك ەدى، الدىڭىزعا كەلەر، بىردەڭە ەتىپ...
مۋسين قالامىن الىپ، ءبىر جاپىراق قاعازعا جازباق بولدى:
— فاميلياسى قالاي؟
— مەنىكى شە؟
— ءا، جارايدى. شاقىرا قويشى بالالاردى، قالعانىن وسىندا الايىن. بۇگىن بىتىرەمىن.
زيفا ەسىككە قاراي كەتە بەرگەن، مۋسين توقتاتىپ الدى:
— ايتقانداي، ءوزىڭ وسىندا بولاسىن عوي؟
— جوق، كەتەم.
پروفەسسوردىڭ پەنسنەسىنەن تاعى جالت وينادى:
— مەنى كۇتە تۇرسايشى، بىرگە قايتارمىز.
زيفا ەسىكتەن كۇلىپ شىقتى.
تەلەفون سىلدىرادى. مۋسين ترۋبكانى الدى:
— بۇ كىم؟ سافين؟ ءا-ا... ايبارمىسىڭ، ءوزىمىزدىڭ بالا ەكەنسىڭ عوي، جاقسىمىسىڭ، قالقام؟ ءيا، ءيا، مەن ەدىم. ىح- ىح-ىح!.. قايتەيىن، قازاق بالاسى عوي! — ايبار قاتاڭداۋ كەتكەن بولسا كەرەك. ءمۋسيننىڭ قاباعى قالىڭداي باستادى. كۇلكىسى دە كىلت تيىلىپ، دەنەسىنىڭ سەلكىلدەۋى دە باسىلا قالدى. ترۋبكانى ءۇنسىز، ۇزاق تىڭدادى. اقىر اياعىندا: — ءاي، بالا، سەن شولتاڭداما ءبۇيتىپ. كورگەنبىز سەندەي شولاق بەلسەندىنى، ھا؟! ءاي، ۇيرەتەيىن دەپ پە ەڭ مەنى؟ جەتتى! — دەپ، ترۋبكانى تاسىر ەتكىزىپ قويا سالدى دا، ەسىكتەن كىرە بەرگەن زيفاعا قارادى:
— نەشە بالا قالعان ەكەن؟
— ون شاقتى.
— كىرسىن. ۇشەۋدەن كىرسىن!.
33
...ارمانوۆقا كەپ تىرەلىپ جۇرگەن الگىبىر ۇرىستىڭ اياعى ەدى.
— سىزگە ايتار ەشتەڭە دە جوق، — دەپ ارمانوۆ شىنىمەن قينالدى، — سىزگە نە ايتۋعا بولادى؟ اقىل ايتۋعا بولمايدى، قۇر ۇرىس-كەرىستەن تاعى ەشتەڭە شىقپايدى.
مۋسين مىسقىلداي كۇلدى.
— سوندا نە ىستەمەكپىز؟
ارمانوۆ ويلانا تۇنجىراپ وتىردى:
— مەنىڭشە... بىلمەيمىن. قيىن بوپ تۇر...
— ھا-ا! نە دەيدى؟!
— دەيتىنىم سول، ءسىزدىڭ بارىنە بەيتاراپ قۇلقىڭىز، ابدەن بويىڭىزعا سىڭگەن ليبەراليزم...
مۋسين ارعى جاعىن تىڭداعان جوق؛ ىزامەن كۇيىپ، پورتفەلىن سارت-سۇرت جاۋىپ اپ، سونىڭ جەتەگىندە دەدەكتەي جونەلدى. ەسىكتەن اتىلا شىعام دەگەندە جۋان پورتفەل ارعى جاقتان بەرى كىرگەلى كەلە جاتقان ساشاعا سوعىلدى دا، جەرگە تورس ەتە ءتۇستى. ساشا پىلدەي ماڭقيىپ ورنىنان تاپجىلماي تاڭدانا بەرگەن؛ پروفەسسوردىڭ پورتفەلىن تايمان كوتەرىپ اپەردى. مۋسين ساسىپ قاپ، نە سەمەنوۆتان كەشىرىم سۇراۋدىڭ رەتىن تاپپاي، نە داۋرەنوۆكە راقمەت ايتۋدى قاپەلىمدە قاپەرىنە الا الماي، امانداسقانى ما، الدە "وسىلارىڭ دۇرىس" دەگەنى مە، ايتەۋىر جالتىر توبەسىن ەكەۋىنە ەكى جارق ەتكىزدى دە تومپاڭداي بەردى. ادىمى اشۋلانىپ اشىلادى.
تايمان مەن ساشا دەكاننىڭ تۇتەگەن كەسكىنىنەن دولبارلاپ، مۋسين ەكەۋىنىڭ رەنجىسكەنىن اڭعاردى.
— نە جۇمىسپەن كەلدىڭدەر؟ — دەپ، دەكان سۋىقتاۋ سۇرادى.
بۇلار ماشينكاعا باسىلعان تەلەگراممانىڭ تەكستىن ۇسىنىپ، ارمانوۆقا قول قويعىزدى. قابەننىڭ ادرەسىنە سول تەلەگراممانى جولداپ، وعان قوسا اقشا سالاتىندارىن ايتتى. دەكان تەز جىلىدى:
— دۇرىس ىستەپ جۇرسىڭدەر، ۇيىمشىل جىگىتسىڭدەر. وتە جاقسى! بۇلارىڭ ءوز دوستارىڭا عانا ەمەس، بىزگە دە كومەك، قولقابىس. مىسالى، مەن قازىرگە دەيىن ورازوۆتىڭ قاي ورىندا ەكەنىن بىلگەنىم جوق. وسىندا دەپ ءجۇرمىن...
مۇنان كەيىن ارمانوۆ ەكى ستۋدەنتتەن بيىلعى پراكتيكالارىنىڭ جايىن سۇرادى. ەكەۋى دە جاقسى وتكىزگەندەرىن ايتتى. اقپارلارىن كافەدراعا كەشىكپەي دايىنداپ تاپسىراتىڭدارىن، ال، گەولوگيالىق كارتالارى دايىن ەكەندەرىن ايتتى. دەكان رايلانا تىڭداپ وتىرعان؛ جالعىز-اق بۇل ەكەۋىنەن ءمۋسيننىڭ ەمبىدە پراكتيكانتتاردىڭ باسى-قاسىڭدا بولماعانىن ەستىگەندە شۇعىل سۇستانىپ، قاباق ءتۇيىپ قالدى. تايمان، بۇل تۇستا ءبىراز شەشىلىپ، مۋسين جونىندەگى ءوز پىكىرىن ايتىپ، ونى ساشا قوشتاي بەرگەندە، ارمانوۆ ءوزىنىڭ پروفەسسورعا دەگەن الگى اشۋىن بۇلاردان كوزبە-كوز جاسىرىپ، سىرتتاي سالعىرت قانا:
— جاقسى، جىگىتتەر، بۇل ءوز ويلارىڭىز عوي... — دەپ ساعاتىنا قارادى. — كوپشىلىگى بەلگىلى پىكىرلەر. مۇمكىن، كەيىن تىڭداپ كورەرمىز، ءقازىر مەنىڭ ۋاقىتىم بولماي وتىر، رەكتوراتقا اسىعىپ وتىرمىن. باسقا شارۋالارىڭ جوق پا ەدى؟
ەكەۋى دە دەكانعا وزدەرىن قوشتاتا الماي، كابينەتتەن قىنجىلىڭقىراپ شىقتى.
34
گەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىنداعى تۇڭعىش لەكسيانى پروفەسسور ساپاروۆ وقىدى.
جاسى ەلۋدەن از-اق اساتىن پروفەسسور ساپاروۆ ەرتە قارتايعان: سۇلۋ شوقشا ساقالىنان باسقا بەت-جۇزىنىڭ ءبارى ءاجىم. كوزى قات-قابات جيىرىلعان قىرتىستار اراسىنان ارەڭ سىعىرايىپ كورىنەدى. ءبىراق كوزىلدىرىك كيمەيدى. ءاجىمىن قولىمەن جازىپ تاراتاتىڭداي، كەڭ ماڭدايىن اق بۋرىل شاشىنا قاراي ءجيى سيپاپ، دەم الماستان سويلەپ تۇردى. اۋديتوريا ەسىگىنەن سويلەپ كىرگەن، سودان لەكسيا ۋاقىتى بىتكەسىن دە سويلەپ شىعىپ بارا جاتتى.
بەس مينۋت ءۇزىلىس كەزىندە پروفەسسور دەكاناتقا بارمادى. قولعا ۇستار جەرى ءوزى سياقتى ءبىر ساقالدى كىسىگە ۇقساعان ادەمى ترۋبكاسىن تەمەكىگە سىقاپ اپ، ءدالىزدىڭ ءبىر شەتىندەگى اشىق تەرەزە الدىنا بارىپ تۇردى. كوزى ەشكىمگە تۇسپەيدى، اياعىنىڭ باسىنا قاراپ، ويلانىپ تۇردى؛ قاشاننان ءوزى شۇعىلدانىپ جۇرگەن ءبىر ۇلكەن زەرتتەۋىنىڭ جالعاسىن ويلاعانداي.
كىرۋگە قوڭىراۋ سوعىلعاندا ترۋبكاسىن شۇعىل سوندىرە بەرە جالت بۇرىلىپ، الگىدە عانا ءوزى شىققان اۋديتوريا ەسىگىن كايتا اشتى دا:
— سونىمەن، وسى كۇنگى گەولوگيانىڭ عىلىم رەتىندە قالىپتاسا باستاۋى ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى... — دەپ، باعانا اياقتالماي قالعان پىكىرىن جالعاستىرا كىرىپ كەلە جاتتى.
بۇل پروفەسسوردىڭ ءوزى وقيتىن تەوريالىق كۋرسىنىڭ كىرىسپەسى ەدى.
ءناديا الدىڭعى قاتاردا وتىرىپ، پروفەسسوردى بار ىقىلاسىمەن تىڭدادى. ونىڭ اۋزىنان شىققاندى تۇگەل جازىپ العىسى-اق كەلەدى، ءبىراق ۇلگىرۋ قيىن.
كەڭ اۋديتوريادا پروفەسسوردىڭ مايدا قوڭىر داۋسى وكتەمدىك ەتەدى، باسقا قاتقىل دىبىس جوق. جىم-جىرت تىنىشتىق. تەك كەيبىر قاتتى باسىپ جازاتىڭداردىڭ قالامۇشتارىنىڭ قاعاز بەتىندەگى ءالسىز شيقىلدارى عانا ەستىلەدى.
پروفەسسور سۇلۋ ءسۇيىر ساقالىن يەگىمەن قوزعاپ، ۇزبەستەن سويلەپ تۇر. اندا-ساندا كەۋدەسىن كەرە دەم الىپ بارىپ، ءسال توقتايدى. الدىندا، كافەدرا ۇستىندە بىلعارى پاپكا، ءۇش-تورت توم، بىر-ەكى داپتەر جاتىر. داپتەر ۇستىنە ساقالىن قاداپ، "شال-ترۋبكا" جاتىر. ال، پروفەسسور سويلەپ تۇر.
ول داپتەرگە دە، كىتاپقا دا قاراعان جوق. ءاجىم باسقان اقىلدى كوزىمەن اۋديتوريادا ءوزىن تىڭداپ وتىرعان الپىس ستۋدەنتتى شولا سويلەپ تۇر. كوزى ەشكىمگە توقتامايدى: قاراعان سياقتى، ءبىراق كورگەن سياقتى ەمەس.
ءناديا ءبىر نارسەگە تاڭ قالدى: وسى پروفەسسور قانشا قاعازعا قاراماي سويلەسە دە، ءسوزى سونشالىق جيناقى، سونشالىق ماعىنالى. جانە ويلانباي اعىتىپ، لەكىتە سويلەيدى، ءبارىن الگىدە دالىزدە تۇرىپ، بەس مينۋت ىشىندە ويلاپ، جۇيەلەپ العانداي.
ءبىلىمدار كىسى!..
ءناديا پروفەسسور ساپاروۆ جونىندەگى جاقسى ويىن ەكىنشى ءۇزىلىس كەزىندە ناعيماعا ايتتى. ناعيمامەن بۇگىن وسىندا تانىسقان بەتتەگى ءوزىنىڭ ءوزى تۋرالى ايتقان ءبىراز بايلاۋىنان باس تارتا جازداعانداي ەدى.
— مەن ەندى موسكۆانى ارمانداۋدى قويا تۇرسام دەيمىن.
— باسە، — دەپ قۇپتادى ناعيما، — "الىستان اربالاعانشا، جاقىننان دوربالا" دەگەن، سەنىڭ مۇناي ينستيتۋتىنا تۇسە المادىم دەگەن وكىنىشىڭدى مەن دە ونشا ورىندى كورگەن جوق ەدىم.
— راس، — دەپ رايلانىپ تۇردى ءناديا. — ساپاروۆ عۇلاما عالىم. دەگەنمەن، مەن ينجەنەرلىك ماماندىقتى جاقسى كورەم.
— ونىڭا كىم قارسى، بولساڭ بولارسىڭ.
— قالايشا؟ گەوفاك گەولوگتار عانا دايىندايدى عوي.
— مۇمكىن، موسكۆاعا جىبەرگەن حاتتارىڭنان ءجون جاۋاپ كەلەر دەگەنىم عوي.
— اھ، ءيا؟ مۇمكىن... قويشى، مەيلى، مەن ەندى ارىلەسە سول مۇناي ينستيتۋتى قابىلداماسا دا قايعىرمايمىن.
ءناديا ۋنيۆەرسيتەتكە سۇيسىنە، ءاربىر جاڭا لەكتوردى زور ۇمىتپەن، اسىعا كۇتتى.
— ەكىنشى لەكسيا كىمدىكى ەدى؟
ناعيما اۋديتورياعا جۇگىرىپ كىرىپ، ءبىر داپتەرىنىڭ مۇقاباسىنا كوشىرىلگەن ساباق كەستەسىن الىپ شىقتى:
— ەكىنشى لەكسيا... ەكىنشى لەكسيا مۋسيندىكى.
— ول كىسى دە پروفەسسور ما؟
— پروفەسسور.
35
اۋديتوريا ەسىگىنەن بۋاز پورتفەل بۇلت ەتتى دە، ىزىنشە اق جىبەك شالباردىڭ ءبىر بالاعى مەن اق كەنەپ بوتينكا كىردى. بۇلاردان ءسال كەيىن كورىنگەن سارعىش قياق قالپاقتىڭ استىڭداعى ءتورتباق ادام ءۇنسىز جىميىپ، كۇلىپ كەلە جاتتى.
ءناديانىڭ جانىندا وتىرعان ناعيما كۇڭك ەتتى:
— مىنا كىسىنىكى نە كۇلكى؟
ءنادياعا بۇل كۇلكى توسىن اسەر تۋعىزا قويعان جوق: نەسى بار، مۇمكىن ءوز ءىسىن قۋانا اتقارىپ جۇرەتىن ادال، اقجارقىن، نەمەسە ستۋدەنتتەر كوللەكتيۆىن قاتتى ۇناتاتىن كوپشىل، مەيىربان، نە ءوز تەرەڭىنە ءوزى ريزا، سوندىقتان كەيدە سىرت سەبەپسىز-اق جادىراپ كۇلىپ العاندى جاقسى كورەتىن ادام، ءيا بولماسا جاي كوڭىلشەك-اق بولسىن، ونىڭ نە ەرسىلىگى بار؟! ءار ادامنىڭ وزىنە ءتان وزگەشەلىگى بولماي ما؟ اركىم وزگەدەن سونىمەن اجىراتىلماي ما؟
ادام دەگەنىڭىز ءبىر اۆتوزاۆودتان شىققان، ءقازىر قالالارىمىزدىڭ كەڭ كوشەسىندە قاپتاپ جۇرگەن ءبىر ماركالى جەڭىل ماشينالار ەمەس. ادام دەگەنىڭىز وسى قالاداعىلاردىڭ كوبى كۇنگە قالقا ەتىپ، باسىنا كيىپ جۇرگەن ءبىر تەكتەس، سارعىش قياق قالپاق ەمەس. ونداي قالپاقتىڭ ءبىرى مىنە، مىنا كىسىنىڭ دە باسىندا ءجۇر.
— ناعيما، كەستەڭدى قاراشى، مىنا كىسىنى كىم دەپ ەدىڭ جاڭا؟
— پروفەسسور مۋسين، — دەپ سىبىرلادى ناعيما.
دۇرىس-اق. نەسى بار، ءوزى پروفەسسور! بويى تاپال دەمەسەڭىز ءوڭى ونشا كەلىسسىز ەمەس. ال، ناعيماعا كەرەگى وسى بولسا، مىنە كۇلكىسىن دە تيدى. ءبىراق تىم تەز وزگەرەدى ەكەن: ورىندارىنان ءدۇر سىلكىنە تۇرا كەپ، قايتا وتىرىپ جاتقان ستۋدەنتتەرگە بۇل كىسى ەندى پەنسنە ۇستىنەن سۇزىلە، اسا پاڭ قاراپ قالدى. مىنە، ول لەكسيا وقيتىن كافەدرا جانىنا كەلىپ، جالتىر باسىن جارق ەتكىزە قالپاعىن الدى دا، قوياتىن تازا جەر ىزدەدى. كافەدرا تۇرعان ستول ۇستىندە بورلار جاتقان. مۋسين ستول ءۇستىن اقىرىن ۇرلەپ ەدى، اق سەلدىر توزاڭ لاپ بەرىپ، پروفەسسوردىڭ قارسى الدىندا وتىرعان بىر-ەكى ستۋدەنتتى وقىس شالقايتىپ قالدى.
— كەشىرەرسىزدەر، — دەپ مۋسين جۇپ-جۇمساق قانا باس ءمدى، ءبىراق قىزىق: بۇل تۇستا پاڭ ءتۇرىن بۇزىپ، ءجۇزىن جىلىتقان جوق، كوز قيىعىن كوپ ستۋدەنتتىڭ اراسىندا الگىدە عانا كەلىپ وتىرعان ءبىر كەكسە ايەلگە قاداي بەردى.
پروفەسسوردىڭ ويىنا نە تۇسكەنىن كىم ءبىلسىن، كەۋدەسىن كەنەت كۇرسىنە بوساتتى دا، جۋان پورتفەلدى سارت-سۇرت اشتى. ودان بىرەر سارعىش داپتەر، ءبىر پاراق اق قاعاز الدى. اق قاعازدى ستولعا جايىپ، ونىڭ ۇستىنە قالپاعىن قويدى. سودان سوڭ مۋسين اق بەشپەتىنىڭ قالتاسىنان قول ورامال الىپ، سونىڭ بەدەرلى بۇرىشىمەن تەرشىگەن ماڭدايىن، ەزۋىن، مۇرنىنىڭ ۇشىن ءسۇرتتى.
— كەشىرەرسىزدەر، ادەتتە ءوزى ءبىرىنشى كىرگەن اۋديتورياعا چەكتور ءوزىن تانىستىرادى، — دەپ پروفەسسور الگى ايەلگە جانە ءبىر قارادى.
ءناديا ويلادى: "ءوزىن تانىستىرۋ شارت پا ەكەن؟"
— مەن مۋسين دەگەن پروفەسسورمىن، — دەپ، ەندى بۇل الگى ايەلگە تۇيىلىڭكىرەي كوز تاستاپ، قۋىستانا سويلەدى: — ءوزى دە ايتقان بولار، الگىدە عانا مەنىڭ الدىمدا بولعان كىسى دە پروفەسسور...
بىرەۋلەر ءار جەردەن:
— و كىسى ءوز اتىن ايتقان جوق.
— ەسىكتەن اتتاي بەرە لەكسيا باستادى.
— ھە-ھە-ھە، ج-جاقسى-اق ءوزى!..
ەندى بىرەۋلەر مۇرنىمەن مىڭگىرلەپ:
— ول كىسى ءوزىن لەكسياسىمەن تانىتتى، — دەستى. پروفەسسور بۇل سوزدەردىڭ ءبىرىن دە ەستىگەن جوق. ءبىراق وسى سوزدەردىڭ ءبارىن ەستىگەندەي الدەنەگە اشۋلانعانى بايقالادى. ايەلگە ەندى وقتى كوزبەن قارادى...
مۋسين لەكسياعا كوبىنە ازىرلىكسىز كەلەتىن. ونىڭ تۇرلىشە سەبەبى بار: ءبىر وقۋ ورنىندا ءبىر پاننەن تالاي جىل تابان اۋدارماستان ساباق بەرۋ كەيدە ەرىكسىز زەرىكتىرەتىن بولسا كەرەك. سودان سوڭ بۇل اناۋ-مىناۋ ەمەس، پروفەسسور عوي! الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان، نەمەسە جارقىراتىپ اشىپ تاستاي قويعان عىلىمدىق جاڭالىعى بولماعانمەن، ءبىر باسىنا جەتەرلىك جاتتاندىلارى بار. ارىلەسە، ستۋدەنتتەرگە سونى ايتسا دا جەتەتىن سياقتى. اقىر اياعىندا، قانشا دەگەنمەن، جىلىسىپ ءوتىپ جاتقان جىلدار دا تەك كەتپەيدى، تاستى مۇجىگەن تولقىن سياقتى ەمەس پە؟ مۋسين قانشا قاسقيىپ باقسا دا قايراتىن شايىپ، جۇقارتىپ كەلە جاتقانداي ما، قالاي؟.. ارمانوۆ دەگەندەرىڭ كۇنى كەشە بۇ كىسىنىڭ وزىنەن وقىعان بالا ەدى. بۇل قانشا شالقالاعانمەن اناۋ قويار ەمەس؛ بۇگىندە اقىل ايتىپ ءجۇر. ۋنيۆەرسيتەتتەگى عىلىمي كونفەرەنسيالاردا ەكەۋى قاتار بايانداما جاساي قالسا، ارمانوۆ باتىل سويلەپ، مىنبەدە ەركىن تۇرادى. اۋديتوريانى تۇگەل ءوزى ۇيرەتىپ تۇرعانداي. مۋسين بولسا، كىمنىڭ قاي جاعىنان شىعام دەپ، كىبىرتىكتەي بەرەدى، شامادان تىس ساقتىقتا زياندى بولسا كەرەك...
ستۋدەنتتەر اراسىنا كەلگەندە ارمانوۆ سياقتىلاردىڭ قاعازى سىتىرلاپ تۇرادى، كىتاپتىڭ جاڭا پاراقتارى سياقتى. ال، ءمۋسيننىڭ الدىندا بۇدان ون جىل بۇرىنعى سارعىش داپتەرلەر جاتادى. ارمانوۆتار ستۋدەنتتەرگە ايتارىن ويدان وتكىزەدى؛ مۋسين ءۇشىن الگى سارعىش داپتەر بەتىن پەنسنەمەن ءبىر ءسۇزىپ شىقسا ءبىتىپ جاتقان ءتارىزدى.
مىنا عاجاپتى قاراڭىز: الگىبىر بەيتانىس ايەل باسىن تۇقىرىپ اپ، الدەنەنى ايداقتاتا جازىپ وتىر. اۋديتوريادا ادام اۋزى اشىلسا بولدى، ايەل قولى جورعالاي جونەلەدى.
ءبىر ستۋدەنت ورنىنان تۇرىپ، الدىڭعى قاتارداعى بوس ورىندى نۇسقاپ:
— اعاي، اناۋ جەرگە وتىرايىن با؟ — دەپ ەدى، ايەل مۇنى دا جازىپ الدى.
الگى بالانىڭ ءتۇرى ارمانوۆ سياقتى ەكەن. ءمۋسيننىڭ قارادان قاراپ تۇرىپ ۇناتپاي قالعانى:
— نەمەنە، ورنىڭنان سۋ شىقتى ما؟
بالا قاباعىن ءتۇيىپ الدى. مۇنىسى ارمانوۆتان ءتىپتى اينىمايدى.
— جولداس مۋسين، مەن تەك رۇقسات سۇراپ تۇرمىن عوي. مۇمكىن بولماسا قويدىق.
مۋسين مىقتاپ شامداندى: "ارمانوۆ اتاۋلىنىڭ ءبارى الىسىپ ولەدى، — دەپ ويلادى، — ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسپەي جاتىپ سۇيرەڭدەپ، پالە ىزدەۋىن قاراشى!". ال، شىنىندا بۇل بالانىڭ ءتۇسى ۇقساعانى بولماسا، ارمانوۆقا مۇلدە جاقىندىعى جوق.
— نەمەنە، — دەدى مۋسين تاعى دا، — جولداس دەپ، نەمەنە، مەنىمەن اسىق ويناپ پا ەدىڭ؟
ستۋدەنت مىڭگىرلەپ، وتىرا كەتتى:
— قىزىق. ادامدار اسىق ويناپ قانا جولداس بولا ما ەكەن؟
مىنە عاجاپ: ايەل وسى سوزدەرگە دەيىن جازىپ الدى.
مۋسين سەزە قويدى: "ءا-ا... بۇل ستەنوگرافيستكا بولدى. ءقايبىر دۇرىس نيەتپەن كەلگەن دەيسىڭ، بۇلدىرۋگە كەلگەن عوي. وي، انت ۇرعان ارمانوۆ-اي! ادەيى جىبەرىپ وتىر..."
پروفەسسوردىڭ بۇگىنگى لەكسياسى سارعىش داپتەرىندە جازۋلى، ءازىر بولاتىن. ءبىراق جىلدار بويعى قالىپتاسقان ءسوزى ءبىر ىزبەن، ءدال بىلتىرعى قالپىنان اۋماي، وزگەرمەي ايتىلاتىن. وتكەن جىلى دا ءبىرىنشى لەكسياعا ستەنوگرافيستكا كىرىپ، ارتىنان كوپ جانجالعا سول سەبەپ بولعان. ارمانوۆتار مۇنىڭ لەكسياسىن "دوگما" دەپ سىناعان. ەندى، مىنە، ستەنوگرافيستكا تاعى كەلىپ وتىر. ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ تەرگەۋگە الماق!..
مۋسين ىزا بولدى. ءقازىر بارىپ ارمانوۆتى ءتۇتىپ جىبەرگىسى كەلدى. قولى دىرىلدەپ، پورتفەلىن جيناي باستادى:
— بالالار، كەشىرەرسىزدەر، ەسىمنەن تارس شىعىپ كەتە جازداعانىن كوردىڭ بە، مەنىڭ ءبىر اسپيرانتام ءقازىر ديسسەراسيا قورعاماق ەكەن-اۋ...
— بۇدان نە ءتۇسىندىڭ؟ — دەپ، ناعيما ءناديادان تاڭدانا ۇرادى. — بۇلدىراتىپ، تۇتىندەتتى دە كەتە بەردى، مۇنىسى نەسى؟ جوعارعى كۋرستاعى بىرەۋلەر وسى كىسىنى "سىرتى ءبۇتىن، ءتۇتىن" دەسەدى ەكەن، قانداي تاپقان وزدەرى...
...ءناديا جاۋاپ ورنىنا ىشتەي بايلاۋ جاسادى: "ستۋدەنتتەر تىڭداۋشى عانا ەمەس، سىناۋشى دا عوي!"
36
— الماس، قايدان كەلەسىڭ؟
— كورىپ تۇرسىڭ عوي.
راس، كورىپ تۇر: الماس مونشادان كەلەدى. ال، "قايدان كەلەسىڭدى" تالاي ايتقانىن ارىنعازىنىڭ ءوزى دە اڭداماي قالدى.
— ارىن، ءيىسسۋىڭ بار ما؟ ازداپ شاشىما شاشا كەتەيىن دەپ، ادەيى بۇرىلىپ كەلەمىن.
ارىنعازى، اسىلى "بەرە عويعا" بار بولعانمەن، "الا عويعا" كەلگەندە ىلعي قينالىپ قالاتىن:
— جوق، بولمايدى.
— ءا، وندا شەش اياعىڭداعىنى.
شوي تابان سارى بوتينكا ارىنعازىنى وپ-وڭاي توپ ەتكىزىپ، جالاڭ اياق تاستاپ كەتەتىندەي سىقىر-سىقىر ەتىپ قالدى. اياعىنداعىسى الماستىڭ بوتينكاسى ەكەنى ارىنعازىنىڭ ويىنا ءدال وسى ارادا ءتۇستى.
— ويباي، شاشا عوي!..
الماس كەڭكىلدەي كۇلىپ، كەتىپ بارا جاتىر.
— وندا سەن دە كيە بەر؛ بارا بەر، ازىرشە سەنىكى سول بوتينكا.
كۇن كەشكىرگەن: قىزعىلت ساۋلە بيىك تەرەكتەردىڭ ۇشار باسىندا عانا قالدى.
ارىنعازى پارككە اسىقتى. كولگە بارىپ، قايىقپەن ءجۇزىپ سەيىلىپ قايتپاق ەدى. وندا باسقا دا ستۋدەنتتەر كەلمەك: تايمان، ساشا، قابەن — ءبارى دە بۇگىن سول جەردە كوڭىلدى سەرۋەن قۇرماق بولاتىن. دەمالىس كۇندى پاركتە، كولدە وتكىزۋ سوڭعى كەزدە ستۋدەنتتەردىڭ ادەتىنە اينالعان. ارىنعازى ارتىنا قايىرىلىپ قاراپ، الماسقا "سەن دە ءجۇر" دەگىسى كەلدى دە، بوتينكاسىز قالام با دەگەن كۇدىگى بار بولعىر تاعى ەسىنە ءتۇسىپ، اۋزىن جيىپ الدى.
پارك ءىشى سەرۋەندەگەن، ادەمى كيىمدى ادامدارعا تولى ەدى. كوپشىلىگى ەرلى-زايىپتىلار، ەكەۋ-ەكەۋدەن قىدىرادى.
زووپارككە باراتىن كەڭ اللەيادا توبەلەرىندە كوگەرشىندەرىن قاپتاتىپ، وڭكەي ءبىر جاسوسپىرىمدەر — مەكتەپ وقۋشىلارى ءجۇر. كوبىنىڭ موينىندا جەلبىرەگەن پيونەر گالستۋگى جاڭا عانا جانعان ەلەكتر نۇرىنا مالىنىپ، القىزىل تارتادى.
سوناۋ كىسىلەر قورشالاعان ورتا تۇستان كوڭىلدى مۋزىكا، اسەم ءان شالقيدى.
ارىنعازى بۇلاردىڭ بىرىنە الاڭداماستان، كولگە قاراي توتە جونەلگىسى كەلدى. كولگە اسفالت اللەيالارمەن بارۋ ءۇشىن تورت-بەس يرەك دوعا جاساي ءجۇرۋ كەرەك. بۇل — ۇزاق جول. ونىڭ ۇستىنە اللەيالاردا جاي باسقان سەرۋەنشىلەر اراسىن بۇزا-جارا جۇلقىنا اياڭداپ بارا جاتۋ ەرسىرەك تە بولاتىن.
ارىنعازى كولگە تۋرا تارتتى. قارا كولەڭكەدە، قويۋ اعاش اراسىندا جايقالعان كوك شالعىندى تىزەدەن كەشىپ كەلەدى.
جۇپار ءيىستى قالىڭ نۋ كەشكى سامالدى تەك ارىنعازى بەتىنە عانا جەلپىپ، جاپىرىلا مايىسىپ، ۇستىنەن ەتكىزەدى دە، قايتا دىرىلدەي كوتەرىلىپ، كەي جەرى شۇلعىپ قالىپ جاتادى.
وڭ بۇيىردەن سارقىراپ، تومەن جوسىلعان تاۋ وزەنىنىڭ دىبىسى قۇلاققا كەلەدى. سول قاناتتا قولمەن تىزگەندەي ادەمى اق قايىڭدار سامساپ، العا جىلجىعانداي. ارىنعازىمەن بىرگە جۇرگەندەي بولادى. مىنا ءبىر اشىق الاڭ — ويپاڭ جەر ساپ-سالقىن. بۇل ماڭدا قىبىر ەتكەن جان جوق؛ پاركتىڭ ءبىر ۇمىت قالعانداي قيمىلسىز القابى، جانسىز قۋىسى ەدى. ويىندا دانەڭە جوق، ادىمداي اياڭداپ كەلە جاتقان ارىنعازىنىڭ جۇرەگى كەنەت سۋ ەتە قالدى.
الىستاعى ەلەكتر جارىعى اعاش اراسىنان ارەڭ جەتىپ، ءۇستىن ءالسىز بوزارتقان مىنا ءبىر شوق بۇتانىڭ كولەڭكە جاعى ارىنعازى تۇبىنە جەتە بەرگەندە شۇلعىپ-شۇلعىپ قالدى. سول تۇستىڭ ءشوبى دە ءسال جاپىرىلا ءتۇسىپ، جاي بۇلاڭدايدى.
ارىنعازى نە ىستەۋدىڭ بابىن تاپپاي، كىلت توقتاپ، بۇعا قالدى. الگى جەر تاعى دا قۇيىن ۇرعانداي ۇيتقىپ-ۇيتقىپ كەتتى. ارىنعازى بيىك سەلەۋ اراسىندا جۇرەسىنەن وتىرىپ، قۇلاق ءتۇرىپ ەدى، وزىنەن ەكى-ۇش ادىمداي عانا جەردە بىر-ەكى ادام بارىن بايقادى.
ارىنعازى ءبىر ويناقى مىنەز تاۋىپ، "ءسىرا، بۇلار عاشىقتار بولار" دەگەن ويمەن تىنىسىن ىشكە تارتىپ، ءالى وتىر. راس، قىز بەن جىگىت ەكەن، دەمدەرىن دىرىلدەي الىپ، ۇزدىگە سىبىرلاسادى. وزدەرى سونشالىق ءبىر ەسسىز قۇمارلىق قۇشاعىندا بولسا كەرەك، سول سەزىلەدى.
— جاباس... جاباس دەيمىن... ءتۇۋ، ءتىپتى... — دەپ، تۇنشىعادى قىز.
"جاباسى كىم؟ — دەپ ويلادى ارىنعازى. — داۋلەتوۆ ەمەس پە؟ قوي، ول بولماس، باسقا جاباس شىعار!"
قىز تاعى سىبىرلادى. ءدىرىلدى ۇنىندە بولماشى وكپە دە، وكىنىش تە بار، ءبىراق قارسىلىقتان قۇشتارلىق باسىم سياقتى.
— ءتۇۋ، ءتىپتى... جاباس!..
جىگىتتىڭ ەرسىلەۋ شۋىلداعان دەمى عانا ارەڭ-ارەڭ ۇزدىگىپ ەستىلەدى. مىنە، اعاش اراسى ءشوپ-شوپ ەتتى: ءسۇيىستى.
ەندى بىردە جىگىت ىنتىعىپ:
— جانىم... جانىم... — دەپ قالدى. — مەن الدامايمىن...
"ويباي، مىناۋ ءدال داۋلەتوۆتىڭ ءوزى بولدى، ءدال سونىڭ ءۇنى..."
مىنە، تاعى سىبىرلادى:
— جانىم... زاۋرەش!..
ارىنعازى سەلك ەتتى. سۇمدىق كورگەندەي شوشىپ، تۇلا بويى قالتىراپ كەتتى. اشۋمەن ايعايلاپ جىبەرگىسى كەلدى.
بۇل — اردىڭ شيرىعۋى ەدى.
ول ىلگەرى اتتاي بەرە وڭعا بۇرىلدى.
37
ساشا تايماندى — ءوزىنىڭ تەرەڭ ۇقتىم دەگەن دوسىن ۇقپاي قالا بەردى. ونىڭ ويىنشا، تايمان ۇستامدى، ورنىقتى جىگىت ەدى، بۇل جولى مۇلدە ۇستامسىز، ورنىقسىز جىگىت بولىپ كەتىپتى. ونىڭ ويىنشا، تايمان ءار نارسەگە دە ءوز تۇجىرىمى بار، شەشىمدى جىگىت ەدى، بۇل جولى تۇعىرسىز دا بۇدىرسىز قالىپتى.
پارككە كەلگەننەن كەيىن تايمان وسىلاي وزگەردى.
اۋەلى ەكەۋى جاي اڭگىمەلەسىپ، جالقاۋ باسىپ، قاتار كەلە جاتقان. الدارىنان دۇرلىگىپ، كوپ ستۋدەنت — وزدەرى بىلەتىن ستۋدەنتتەر ءوتتى. اراسىندا ايبار كەتىپ بارادى. ول مىنالارعا بۇرىلىپ:
— سەندەر بارمايسىڭدار ما؟ — دەدى.
— قايدا، بايانداماعا ما؟
— ءيا.
— قاشان باستالادى؟
— ءقازىر سەگىز جارىمدا.
— ءا، ءالى جارتى ساعات بار، ۇلگىرەمىز عوي!
سودان ەكەۋى اللەيامەن كولگە باردى. باياندامادان شىققاندا ءازىر تۇرسىن دەپ، ەكەۋى قايىققا بيلەت الىپ، كەرى بەتتەدى. ءدال وسى جەردە تايمان كەنەت وزگەردى دە كەتتى.
بۇلاردىڭ الدىنان ءوزىنىڭ بىر-ەكى سەرىك قىزىمەن ءناديا كەتىپ بارا جاتقان-دى. ونى ساشا بۇرىن كورىپ، تايمانعا سىبىر ەتتى. تايمان كىلت توقتاپ، الدەقالاي ءبىر ىڭعايسىزدىقپەن، بەتىندە قان ويناتىپ، قىزارىپ-سۇرلانا قالدى.
— وسى ءبىر باتىلدىق ىستەيتىن جەرىڭ، كەزدەسىپ قال! — دەپ ازىلدەدى ساشا. ءتىپتى شىنى دا سول ەدى.
تايمان بۇعان بىرەسە بالاشا قۋاندى: كەزدەسسەم، سويلەسسەم، سىرلاسسام دەپ قۋاندى. ىزىنشە ونى كوڭىلسىزدىك باستى: كەزدەسۋگە باتىلى بارمادى، ايدالادان ۇيالىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ بولدى.
— تاستاشى ءارى، سەنىڭ اۋزىڭ عانا تەك...
— ساشەنكا، قايتەيىن ەندى؟
— نە قايتەتىنى بار، باس سال دا جولىق!
— قويشى...
— ا، نەمەنە؟ نەسى بار؟
تايمان نە دەرگە بىلمەدى:
— ءبىر ءتۇرلى... ۇيالامىن...
ساشا داۋسىن كوتەرىپ، قارقىلداپ كۇلدى. تايمان مۇنىڭ كۇلكىسىنەن دە قىسىلىپ بارادى: "ءناديا ەستىپ قويسا ۇيات-اۋ!"
وسىدان كەيىن قىزىق قۇبىلىستار باستالدى. تايمان ءوزىن ءوزى بيلەۋدەن قالدى، ءوز سەزىمىمەن ءوزى الەك بولدى. وڭاشادا ويناقتاپ، بالاشا جەڭىلتەكتەنىپ، باس جوق، اياق جوق، ساشانى قۇشاقتاي الدى. بار ىقىلاسىمەن بەرىلىپ، دوسىن جاڭا كورگەندەي جابىسادى.
— قويشى، تايمان، مەن ناديا ەمەسپىن عوي ساعان.
تايمان بۇعان دا كادىمگىدەي قىزارىپ، ۇيالىپ قالادى. ەندى جۇباۋسىراپ، كوزى جاساۋراپ، مۇڭايا سويلەيدى:
— ءناديا الىستا عوي، قول جەتپەيدى عوي وعان.
— وح، تاپقان ەكەنسىڭ! جانىندا كەلە جاتىپ جانىڭدى ۇقتىرا الماي...
— راس... مەن ءبىر ءتۇرلى...
— قويشى، سەنىڭ ءسۇيۋ سەزىمىڭ قىزىق ەكەن. ەسكى ماحاببات! تۋرگەنيەۆتى كوپ وقۋشى ەدىڭ. ءبىراق مسە ۆولدەمار دا بۇلاي ەتكەن جوق. ول زينايداعا جەتىپ-اق باراتىن.
ءناديا قاننەن-قاپەرسىز، اشىق سىڭعىر داۋسىمەن جايدارى كۇلىپ، دوستارىمەن اڭگىمەلەسىپ بارادى. ءدال جانىندا جانىپ-كۇيگەن ماحاببات كەلە جاتقانىن قايدان ءبىلسىن؟!
— ءجۇر وندا، — دەدى ساشا دوسىن قايراپ، — بارىپ امانداسايىق!
تايمان تارتىنۋعا ساشانىڭ اشۋىنان جاسقانىپ، ءۇنسىز باعىندى. ول ءوزىن سونشالىق ءبىر ىڭعايسىز حالدە سەزىنەدى. گالستۋگى قيسايىپ كەتكەندەي كورىنىپ، سونى تۇزەي بەردى. كوستيۋمىنىڭ جەڭى دە كۇندەگىدەن قىسقارىپ قالعانداي؛ شاشى دا جەلبىرەپ، ماڭدايىن جابا بەرەدى. باسىندا سامالاداي جايناپ شام جانعان بيىك باعان تۇبىنەن ءوتىپ ەدى، اسفالت ۇستىندە كولەڭكەسى دە تىربيىپ، تىم ۇسقىنسىز كورىندى: ءتالتيىپ، ءار جاعىنا ءبىر بۇلت ەتىپ، دومالانىپ، اياعىنا باسىلا بەرەدى. جۇرەگى ءلۇپ-لۇپ سوعىپ، ويناپ كەتتى. قاستارىنان وتە بەرگەن سەرۋەنشىلەر ادەيى وسىعان قاراپ، مۇنىڭ سيىقسىزدىعىن كىنالاپ بارا جاتقانداي. انە ءبىر كەكسە قاتىن ارتىنا بۇرىلىپ تۇرىپ قارايدى، و نەسى ەكەن؟ تايماندى كۇلكى عىپ بارا ما، نەمەنە؟..
— قويشى، ساشەنكا، وتىنەمىن، بارمايىقشى! — دەپ قالدى تايمان.
— تفۋ، سەن نە؟
— ال، ال ءجۇر، بارايىق، اشۋلانباشى تەك!..
ءبىراق بۇل كەزدە ءناديالار اشىق الاڭعا جينالعان كوپ ادامداردىڭ شەتىنە جەتىپ، باياندامانىڭ باستالۋىن كۇتكەن.
— ەندى، ارينە، ىڭعايسىز، — دەدى ساشا.
تايماننىڭ جۇرەگى جاڭا ورنىقتى. ەش نارسەنى بايىپپەن ويلاۋعا دا شاماسى جوق، ءتىپتى وسى پارككە كەلگەنىنىڭ وزىنە ءبىر وكىنىپ، ءبىر قۋاندى. وكىنىشى — ناديامەن كەزدەسىپ قالماسام يگى ەدى دەگەن كۇدىك، قۋانىشى — ناديامەن كەزدەسىپ قالسام يگى ەدى دەگەن ءۇمىت...
38
كول جاعاسى مامىقتاي جۇمساق كوك مايسا بولاتىن. قابەنگە سول ءابۇيىر بولدى، ايتپەسە كوزىلدىرىكتەن ايىرىلىپ ەدى. سوندا دا سەنبەي، مۇرنىنىڭ ۇشىنان ۇشىپ تۇسكەن كوزىلدىرىگىن جەردەن شاپشاڭ كوتەرىپ الىپ، ەلەكتر نۇرىنا كۇندىزگىدەي جارقىراعان اللەياعا جۇگىرىپ شىقتى. امالسىز كوزىلدىرىك كيەتىندەرگە بەلگىلى بولار، وسى ءبىر از مينۋتتەر قابەنگە كوز الدىنداعى دۇنيەنى تۇگەل تۇمانداندىرىپ جىبەردى. ماڭىنىڭ ءبارى بۇدان قاشا جونەلگەندەي، قالىڭ اعاش ۇيلىعا مۇنارتىپ، ادامدارعا دەيىن ور جەردەن كولەڭكەدەي قاراڭداپ قالدى. قابەن اللەيا ەزۋىندەگى ءبىر باعان تۇبىندە قوس اينەكتى، ونىڭ ءمۇيىز سابىن قايتا-قايتا اۋدارىستىرا قاراپ، ابىگەر بولدى. ايتەۋىر ءبۇتىن ەكەن. كوزىلدىرىك مۇرنىنىڭ ۇشىنا قايتا قونىپ، بۇعان تايانا بەرگەن ارىنعازىنى تارتىپ قالعانداي، قارسى الدىنا اكەلدى. اناۋ كوڭىلدى، كۇلەدى:
— شىنىسى ساۋ ما ەكەن، قابەن؟
— ا-ا... ياپىر-اي، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا سوقىر بوپ قالا جازدادىم.
— وزىڭدە دە بار، ءدال ءبىر ەتىك تىگەتىندەي-اق مۇرنىڭنىڭ ۇشىنا كيەسىڭ، كوتەرىڭكىرەپ قويسايشى بىلاي!..
— ويباي، تيمە-تيمە، ادەت قوي!
— ە، ادەت بولسا... ادەتتى وزگەرتۋگە بولماۋشى ما ەدى؟.. ءوزىڭ ءپالساپاشىل-اقسىڭ، ماتەرياليست ەمەسپىسىڭ؟
— جوق، دوستىم، كەي ادەت ءومىر سۇرگىش كەلەدى. مىسالى، تەمەكى... ءيا بولماسا، ماسكۇنەمدىك... — دەپ قابەن ادەتىنە باسىپ، مىسال ىزدەپ، كوبەيتىپ بارا جاتتى.
— مىناۋىڭ نە، بۇل دا ادەت پە؟ — دەپ، ارىنعازى قابەننىڭ قولتىعىنداعى ەكى توم كىتاپتى نۇسقادى.
— جوق، بۇل ادەت ەمەس...
— ەندى نە، پاركتە سەرۋەندەپ ءجۇرىپ، كىتاپ وقىماقپىسىڭ... — ول كىتاپتاردى قولىنا الىپ قارادى: — مىناۋىڭ "انتي ديۋرينگ"، مىناۋ...
— ادەت ەمەس، ازىق قوي! ازىق، مىسالى، نان. ونى جاتاقتا جە، پاركتە جە، ءبارى ءبىر، — دەپ كۇلدى قابەن.
— سەن قاشان كەلىپ ەدىڭ مۇندا؟
— ا-ا... مەن كەلگەلى قاشان؟ تاڭەرتەڭنەن وسىندامىن. اعاش ساياسىن قۋالاپ، كىتاپ وقۋمەن ءجۇردىم.
— ايبارلاردى كوردىڭ بە؟
— الگىدە بولعان مىندا، — دەپ قابەن كولدى نۇسقادى. — ءقازىر اندا كەتكەن بولسا كەرەك. مەن دە سوندا بارام.
— قايدا؟
— ا-ا... — دەپ قابەن اڭىرىپ تۇر؛ ءسىرا، ءبىر نارسەنى ويلاپ، ءسال ءبولىنىپ كەتسە كەرەك. ازدان سوڭ تىتىرەنىپ، ەسىن ەندى جيعانداي. — ە، بىلمەۋشى مە ەدىڭ، بايانداما بار توي بۇگىن، — دەپ، شاپشاڭ ساعاتىنا قارادى. — مىنە، سەگىز جارىم. ءجۇر، ءجۇر، قاپ، باستالىپ كەتتى-اۋ...
ارىنعازى قابەننىڭ سوڭىندا جۇگىرىپ كەلە جاتىپ:
— قانداي بايانداما؟ — دەپ سۇرادى.
— قىزىق بايانداما بولسا كەرەك.
— كىمنىڭ بايانداماسى؟
— وبكومولدىڭ سەكرەتارى جاسايدى. قۇلاق تۇرسەيشى، ءقازىر ەستيسىڭ؟
— ە، يە... بىلەم، بىلەم، — دەپ ارىنعازى بۇلكىلدەگەن قالپى، ەسىنە ءتۇسىرىپ كەلەدى.
— ا-ا... ءيا، سول!
— ەستىپ ەدىم. ءبىزدىڭ ايبار دا فەستيۆالدان كەلىسىمەن ءار فاكۋلتەتتە قايتا-قايتا بايانداما جاسادى عوي، سونداي-اق بولار.
— جوق، بۇل كىسىنىكى ودان گورى قىزىعىراق بولۋعا كەرەك. ايباردان گورى مىقتىراق ادام ەمەس پە؟..
قابەن كىلت توقتاي قالىپ، ەڭكەيە بەردى.
— تاعى ءتۇسىرىپ الدىڭ با كوزىلدىرىگىڭدى؟
— جو-جوق! بالاعىمدى تەگىس سۋ عىپ الىپپىن-اۋ... قايىق ەسىپ ەدىم.
پارك ورتاسىنداعى كەڭ الاڭعا جۇرت مول جينالعان ەكەن: كوبى وڭشەڭ جاستار — ستۋدەنتتەر. ورىندىقتار تۇگەل تولى، ونى قورشالاپ، قاتار-قاتار دوڭگەلەنە ءيىرىلىپ تۇرعاندارى جانە كوپ. سوناۋ العى بەتتە جارتىلاي اشىق كۇمبەز ساحنا بار. مۇندا ادەتتە ەسترادالىق كونسەرت بولاتىن. ءقازىر قىزىل جاپقىشتى ستول، وعان جالعاس ۇلكەن مىنبە قويىلىپتى. ستولعا توستەرىن باسىن، ون شاقتى ادام وتىر. ارىنعازى ايباردى سولاردىڭ ىشىنەن كوردى. جيىن دا جاڭا باستالعان ەكەن. بايانداماشى — سۇڭعاق بويلى جاس جىگىت، — مىنبەگە شىعىپ سىلق سويلەدى. ونىڭ جاي ءۇنى قاتتى كۇشەيتكىشتەرمەن بۇكىل پاركتى تۇگەل جاڭعىرتىپ، ءار تۇكپىردە-اق كۇڭگىرلەي قايتالانىپ جاتتى.
بايانداماشى ءسوزدى بۇكىل دۇنيە جۇزىلىك فەستيۆالعا قاتىسقان ادام سانىنان باستاپ، قاي حالىقتىڭ وكىلدەرى قاتىسقانىن، قانشا كەنسەرت، قانشا كەزدەسۋلەر بولعانىن، فەستيۆال دوستىق ۇعىسۋلار جاعدايىندا وتكەنىن، بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ تاماشا ەكەندىگىن ايتتى. قابەن مەن ارىنعازى جارتى ساعاتتاي تىڭدادى. ءبىر قاراعاندا بايانداماشىنىڭ لوگيكاسى ءتۇزۋ، ءسوزى ۇستامدى، سويلەم قۇرىلىستارى دا جوندەم؛ ءبىراق ءتىپتى تارتپادى. بۇلاردىڭ كۇتكەنى بۇل ەمەس ەدى.
قابەن كىتابىن قولتىعىنا قىسا ءتۇسىپ، مىڭگىر-مىڭگىر ەتتى:
— مىناۋىڭ نە سوعىپ تۇر؟
ارىنعازى دا قوشتادى:
— شىركىن-اي، قانداي قىزىق تاقىرىپ، قانداي سۇرەڭسىز بايانداما، ا؟..
ەكەۋى جۇرت اراسىن كوزىمەن دە، اياعىمەن دە شارلاپ ءجۇرىپ، تايمان مەن ساشانى تاۋىپ الدى. بۇل ەكەۋى دە بايانداماشىعا رەنجىپ تۇر ەكەن:
— مىنادان ءبىزدىڭ ايباردىڭ بايانداماسى قىزىعىراق ەدى.
— ءتۇۋ، قانداي كوڭىلسىز ادام ەدى مىنا كىسى، مەن وبكومولدىڭ سەكرەتارى بولعانعا...
— اپ-ادەمى بوپ، ايتىپ تۇرعانىن...
قابەن ءبىر الاقانىن جايىپ جىبەرىپ، جەكىرە جونەلدى:
— كومسومولدىق ۇشقىن، وت دەگەن بولماۋشى ما ەدى؟
— ا، دوستىم، — دەدى ساشا. — كوردىڭ بە، ادام جۇرەگىنە جول تابۋ دەگەن وڭاي نارسە ەمەس!..
قابەن ىڭىرقانىپ، كۇرسىنىپ الدى:
— دوستىق... بەيبىتشىلىك... ءومىر... نە دەگەن عاجاپ سوزدەر! مىنا جولداس وسىلاردى قانداي ستاندارتقا اپارىپ تۇر.
— ءقايتسىن، ايتەۋىر كەزەكتى كوپ "شارالاردىڭ" ءبىرىن وتكىزۋ پارىز بولعان عوي، ەرتەڭ جۇمىس ىستەدىك دەۋ ءۇشىن دەلوعا تىركەۋگە كەرەك قوي، — دەپ ارىنعازى جولداستارىن ءبىر كۇلدىردى.
39
سەنتيابردىڭ ءۇشىنشى جەتىسىنەن باستاپ پروفەسسور ساپاروۆ ۋنيۆەرسيتەتتەگى قابىلداۋ ساعاتىن تاعايىندادى.
كەشە كەشتەگى سوڭعى لەكسيادان كەيىن ءتورتىنشى كۋرسكە لابورانت كىرگەن:
— بيىلعى پراكتيكادان قورىتقان اقپارلارىڭ دايىن بولار؟
— دايىن، — دەگەندى كوپ ادام ايتتى.
— پروفەسسور ساپاروۆ تاڭەرتەڭگى توعىزدان ون ەكىگە دەيىن قابىلدايدى.
— كۇن سايىن با؟
— كۇن سايىن. پروفەسسور پەتروگرافيا كافەدراسىندا بولادى، سوندا اكەلىڭدەر!
بۇعان ستۋدەنتتەر قۋانىسىپ قالدى. تايمان دا قۋاندى: اركىممەن اۋىزەكى كەلىسىپ، پالەن ساعاتتا كەل دەگەننەن وسىنداي تۇراقتى قابىلداۋ ساعاتتارى بەلگىلەنگەنى جاقسى. پروفەسسور بيىلعى وقۋ جىلىنىڭ باسىندا عىلىم اكادەمياسىندا، ونىڭ زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا باياندامالار جاساپ، ديسسەرتاسيا قورعاعان بىرنەشە ادامعا رەسمي تورەشى بولىپ جىلداعى قابىلداۋ ساعاتىنا تۇراقتاي الماي كەلگەن. ساپاروۆ ءوزى جەتەكشىلىك ەتىپ جۇرگەن ءتورتىنشى كۋرس ستۋدەنتتەرىنىڭ اقپارىن، اسىرەسە گەولوگيالىق كارتاسىن قورعاۋعا جىبەرمەس بۇرىن ءوزى تەكسەرىپ شىقپاق ەدى. ەندى مىنە، اركىم الگى ساعاتتاردا قالاعان كۇنىنە پروفەسسور تەزىنەن ءوتۋ ءۇشىن بارۋعا بولادى. وعان "نەگە كەشىگىپ ءجۇرسىڭ؟" دەپ ەشكىم ۇرىسپايدى. ايتپەسە، سالعىرتتىقتى، سالاقتىقتى سۇيمەيتىن ىسكەر پروفەسسور ءوز ايتقانىن دا قاتتى ۇستاناتىن ادام.
تايمان ساپاروۆكا اسىقتى: جاتاقحانادان جۇگىرىپ شىقتى. سوڭعى كۇندەردە كەنەت لاپ ەتىپ، بويىن باۋراپ الاتىن وقىس سەزىم تاعى تاپ بولدى.
كوشەدە تىزىلگەن قالىڭ اعاشتىڭ كولەڭكەسىمەن كۇننەن جاسىرىنا ءجۇردى. ارمان ەكەنى، ءۇمىت ەكەنى، قۋانىش ەكەنى، مۇڭ ەكەنى بەلگىسىز وقشاۋ سەزىمىن جۇرتتان دا جاسىراتىن سەكىلدى، الدىنان كەزدەسكەن كولدەنەڭ ادامدار تۋرا قاراسا، بۇل قىسىلىپ، كوزىن تايعىزىپ اكەتەدى. سۇيتە تۇرا، سولار اراسىنان ءبىر اسىل جان، بارىنەن ارتىقشا قاسيەتتى جان شىعا كەلمەس پە ەكەن دەپ، دامەلەنە، ۇرلانا قارايدى. جوق، ول كەزدەسپەدى.
تايمان ۋنيۆەرسيتەت ەسىگىن جاسقانىپ اشتى، وزىنە قارسى شىعىپ كەلە جاتقان ءبىر قىزدى الدەكىمگە ۇقساتىپ جۇرەگى ءلۇپ ەتە قالدى. جوق، ول ەمەس ەكەن. تاعى دا قىزىق سەزىم: الدەكىمدى كورگىسى دە كەلەدى، كەزدەسىپ قالا ما دەپ قىمسىنادى دا...
پەتروگرافيا كافەدراسىنا بۇرىلعان جولىندا توعىزىنشى اۋديتوريا — اناۋ كۇنگى كەشتە وزدەرى ءان سالعان اۋديتوريا قالىپ بارادى. بۇل تايمانعا اۋديتوريا اتاۋلىنىڭ بارىنەن ىستىق كورىنەدى؛ ەسىگىن اشقىسى كەلدى. ىشكى جاقتان قاتتى سويلەپ تۇرعان وقىتۋشىنىڭ داۋسى ەستىلدى: لەكسيا ءجۇرىپ جاتىر. تايمان سەلت ەتىپ، شەگىنىپ قالدى دا اينالا جاۋتاڭداپ قارادى.
40
پەتروگرافيا كافەدراسىنىڭ كابينەتى ورتادان قاتار قويىلعان ءۇش-تورت شكافپەن ءبولۋلى ەكى بولمە بولاتىن. اينەكتى شكافتاردىڭ ءىشى تولعان ءتۇرلى ءتۇستى مينەرالدار: ءبىر شاعىن قۋىستا شكاف اينەگىنەن اجىراتىپ العىسىز، شىنى تۇستەس كۆارس جىلتىرايدى. شكاف ءۇستى ايقىش-ۇيقىش تىركەسىپ جاتقان كريستالل، نەمەسە يون رەشەتكالارىنا تولى ەدى.
تورگى بولمەدە ميكروسكوپقا ءۇڭىلىپ پروفەسسور ساپاروۆتىڭ ءوزى كوبىنە جەكە وتىرادى. ال، ستۋدەنتتەردى، اسپيرانتتاردى بەرگى بولمەدە قابىلدايدى.
بۇگىن پروفەسسور ەكى-اق ادام قابىلدادى. ءبىرى — ارىنعازى. ونىڭ بيىلعى پراكتيكادا ءجۇرىپ جاساپ اكەلگەن كارتاسى ساپاروۆتى قاناعاتتاندىرا المادى. ارىنعازى كارتاعا تۇسىرگەن جەر جىنىستارىنىڭ كوبى جاي دولبار عانا، باسقا ءبىر كارتادان ويسىز كوشىرىلە سالعانداي كورىندى. كەي جىنىستىڭ قۇرامىن دۇرىس اجىراتا الماعان قاتە تۇسىنىگى دە اڭعارىلادى. دەگەنمەن، پروفەسسور ونى بۇل ءۇشىن سوككەن جوق. "مۇنىڭ قالاي، شىراعىم-اۋ؟" دەپ ءبىراز تاڭدانىپ وتىردى دا، ارىنعازىنى قولىنان جەتەلەپ، تورگى بولمەگە اپارىپ، الدىنا ميكروسكوپ قويدى:
— سەن مىنانى قارا! ميكروسكوپپەن قارا! قۇرامىندا پە بار، تۇگەل ايىرىپ شىق، — دەپ، شكافتان الگى ارىنعازى اجىراتا الماعان جىنىستىڭ ءبىر ۋىس ۇساق قيىرشىقتارىن الىپ بەردى. — اسىلى، ءوزىڭ جالقاۋ، بويكۇيەزدەۋسىڭ بەدەيمىن، ايتپەسە وسىنى بىلۋگە ابدەن بولادى، تەك وياۋ وي، ۇيقىسىز كوز كەرەك...
سودان سوڭ ساپاروۆ الدىڭعى بولمەگە قايتىپ كەپ، الەكساندر سەمەنوۆتىڭ اكەلگەن كارتاسىن قارادى. ساشا جەمنەن ارعى شۇبارقۇدىق ماڭىنداعى ءبىر بۇرعىلاۋ ۋچاستكەسىندە ءۇش ايعا جۋىق وندىرىستىك پراكتيكاسىن وتكىزىپ، ءبىر تايىز سكۆاجينانىڭ مۇنايلى گوريزونتتارىن تۇگەل قاعازعا ءتۇسىرىپ اكەلگەن. ونى پروفەسسورعا كەلمەس بۇرىن تايمان ەكەۋى تالاي تالقىعا سالىپ، تايماننىڭ كارتاسىمەن سالىستىرا تەكسەرىپ العان. تايماننىڭ گەولوگيالىق كارتاسىندا "بىرەگەي بۇرعىلاۋ" دەپ اتالاتىن تەرەڭ سكۆاجينانىڭ جەر استىڭداعى ەكى جارىم مىڭ مەترلىك قىرتىس-قاباتتارى تۇسىرىلگەن. مۇندا ساشانىڭ كارتاسىندا كورىنبەيتىن جىنىستار، گوريزونتتار كوپ. ەكەۋىنىڭ كارتاسىندا دا وسى كۇنگى جانە گەولوگيا تىلىندە "چەتۆەرتيچنىي" دەپ اتالاتىن داۋىردە پايدا بولعان جەر قاباتتارى، نەمەسە پليوسەن، ميوسەن، ەوسەن، وليگوسەن پلاستارى بور قاباتىنا دەيىن بىردەي ۇقساس؛ ءبىراق تايمان ودان ءارى تەرەڭدەپ، يۋرا، ترياستىڭ تالاي قىرتىستارىن بەلگىلەپ كورسەتتى. ءتىپتى بۇلاردان دا تەرەڭىرەك بارىپ، پەرم، كاربون قاباتتارى جايىندا بىرەر گيپوتەزا ۇسىنىپتى. مۇنى كورگەن ساشا:
— اي، وسىنىندا ءشۇبام بار، — دەگەن.
تايمان وزىنىكىن مىعىم دالەلدەيدى؛ عىلىمي توپشىلاۋلارى دا دۇرىسقا كەلەدى. سونىمەن ەكەۋى "نە دە بولسا پروفەسسور كورسىن" دەپ كەلىسكەن.
تايمان كەلگەندە پروفەسسور كافەدرانىڭ سول بەرگى بولمەسىندە ساشانىڭ كارتاسىن كوپ ەسكەرتپەسىز ماقۇلداپ، زەر سالا قابىلداپ الىپ، ەندى كەلەسى ستۋدەنتتى كۇتىپ وتىر ەكەن. بۇل كىسىنىڭ ءوزى اڭگىمەشى-اق. كىشكەنە بوس ۋاقىت تاپسا، ءىس ۇستىندە تۇنەرىڭكى ءجۇزىن تەز جىلىتىپ، قاسىڭداعىعا ۇلكەن دەمەي، كىشى دەمەي، وز ويلارىن ايتىپ، نە ءوز باسىنان وتكەن قىزىق-قىزىق جايلاردى ۇزاق سويلەپ وتىراتىن. ءقازىر دە ساشامەن ىقىلاستانا سويلەسىپ وتىر. ماڭدايىن جۇمساق الاقانىمەن ءجيى سيپاپ، ترۋبكاسىن بۇرقىراتا تارتىپ، ادەتتەگىسىنەن جادىراڭقى، جاقسى سەرپىنمەن وتىر. اڭگىمەسى ءوزىنىڭ موسكۆادا، گەولوگيا ينستيتۋتىڭدا وقىپ ءجۇرىپ، اكادەميك كارپينسكييدى تىڭداعانى جونىندە ەدى. ونى ايتۋىنا ساشانىڭ الگىبىر ازىردەگى ءبىر اۋىز ءسوزى سەبەپ بولعان-دى. ساشانىڭ پراكتيكا كەزىندەگى ىسىنە ريزا بولعان پروفەسسور:
— دۇرىس، سەمەنوۆ، ۋاقىتتى جاقسى وتكىزىپسىڭ، — دەپ، ونىڭ ءوزى قابىلداعان كارتاسىن ستول سۋىرماسىنا سالىپ جاتىپ، ءبىر يگى نيەت كورسەتكەن: — سەن، سودان سوڭ داۋرەنوۆ سياقتى ستۋدەنتتەر ماعان ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەدى. ويتكەنى سەندەردە بايسالدى، نىعىز ماقسات بار. ادام بولام، مامان بولام دەگەن جاس ءۇشىن ماقسات، دۇرىس ماقسات كەرەك، — دەپ ءبىراز وتىردى: — وسىنداعى ءبىرقاتار ستۋدەنتتەردەن انىق ماقسات اڭعارا الماي ىزا بولامىن. كەيبىرەۋلەر تەك ديپلوم السام بولعانى دەپ ويلايدى. جو-و-وق، جولداس... ونىمەن الىسقا بارمايسىڭ! ماقسات، دۇرىس ماقسات كەرەك. ادامدى العا سۇيرەيتىن — انىق ءىرى ماقسات قانا... ال، سەندەر، مەنىڭشە، شىن گەولوگ بولاسىڭدار. توقتا، شىن گەولوگ دەگەن كىم؟ — دەپ، قاباعىن تۇيە، تولعانا سويلەدى: — ول — دالا شەجىرەسى. شىركىن، دالاعا نە جەتسىن! ناعىز گەولوگكە بار-اۋ، كەڭ دالا، تاۋ-تاس، وزەن-كول بولسا بولدى، باسقا قىزىقتىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق. اتتاساڭ، سىرلاساسىڭ، ءجۇر سولاي... جالعىز-اق سىرىڭدى ەلگە ايت، ىسكە جارات!
ساشا باس يزەي ماقۇلدادى:
— دۇرىس ايتاسىز. تەك جەر سىرى تەرەڭ عوي، جەتكىزە بەرمەيدى عوي.
— وعان سوز بار ما، قازىرگى گەولوگيا لومونوسوۆ كەزىندەگى ءى گەولوگيا ەمەس. لومونوسوۆ كەزىندە ونى بىلەم دەۋگە بولار ەدى، اشىلعان سىر ازاڭ ەدى، ال ءقازىر سەن، سەن ەمەس مەن، مەن تۇگىل، كارپينسكيي ءتىرى بولسا، سول كىسىنىڭ ءوزى دە ءبارىن ءبىلدىم دەي الماس ەدى. اقىرى سول ۇلى ادام دا بىلگەنىمنەن بىلمەگەنىم كوپ دەپ كەتتى عوي. ءبىراق بۇل بىلمەۋگە پراۆو بەرە مە؟ جوق! ءبىلۋ كەرەك، بىلۋگە تالپىنۋ كەرەك!
— ءوز ويىمىز دا سول، — دەپ قوشتادى ساشا، — قايدان بىلەيىن، سوعىسپەن ءجۇرىپ ءبىراز جىلىمدى وتكىزىپ الدىم، جاس وتىزعا تاياندى، ءالى ستۋدەنتپىن.
پروفەسسوردىڭ تايمان كەلگەندە ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسى ساشانىڭ وسى پىكىرىنەن تۋعان ەدى. ەسىكتەن رۇقسات سۇراعان تايمانعا باس يزەپ، ساشانىڭ قاسىنان ورىن نۇسقادى دا، ءسوزىن ۇزبەدى:
— ...كەڭ زالدا تولىپ وتىرمىز. كوبى — ءىرى عالىمدار. ارالارىندا تەك كولسك تۇبەگىنە پراكتيكاعا بارىپ قايتقان ءبىر توپ اسپيرانت قانا بارمىز. ۆەرنادسكيي مەن ارحانگەلسكييدىڭ قىزىق باياندامالارىن تىڭدادىق. ءماجىلىستىڭ اياق جاعى ەدى، بايانداما بويىنشا سويلەگەندەر دە كوپ. ەندى كىم سويلەر ەكەن دەپ وتىرمىز. بىردە، ەكى جاعىنداعى ەكى اكادەميكتىڭ يىعىن قولىمەن تايانىپ، پرەزيديۋمدا وتىرعان كارپينسكييدىڭ ءوزى كوتەرىلدى. — ساپاروۆتىڭ وزگەشە ءبىر رايلى رەڭىنەن ۇلى عالىمعا دەگەن بار ىقىلاسى سايراپ بىلىنەدى. — ءالى ەسىمدە... الەكساندر پەتروۆيچ قىسقا سويلەدى. ال ەندى بار-اۋ، — ساپاروۆ كوزىن تاس قىپ جۇمىپ الدى: — عاجاپ سويلەدى. سونداعى ءبىر پىكىرىن ايتايىن. ەستەرىڭدە بولسىن، سول وتىز بەسىنشى جىلى، ۇمىتپاسام الەكساندر پەتروۆيچ سەكسەن سەگىز جاستا، ساقال-شاشى اپپاق اققۋ دەسە دە بولعانداي. ال، ۆەرنادسكيي، سەندەر بىلەسىڭدەر عوي، كادىمگى گەوحيميانىڭ، بيوحيميانىڭ نەگىزىن سالعان مينەرالوگ، كريستاللوگراف ۆەرنادسكيي، ۆلاديمير يۆانوۆيچ بار ەمەس پە، — ول — الپىستىڭ ۇستىندە، اكادەميك ارحانگەلسكيي دە الپىسقا كەلىپ قالعان. سولارعا قاراپ تۇرىپ الەكساندر پەتروۆيچ بىلاي دەدى؛ ءبىر وتىرىك بولماسىن، مىنانى ايتتى: "سەندەر بالاسىڭدار ءالى..." — ساپاروۆ كرەسلودا شالقايا بەرە راقاتتانا قارقىلداپ كۇلىپ الدى. ساشا مەن تايمان قوسىلا كۇلدى. — ءدال وسى: سەندەر بالاسىندار ءالى، دەدى. جەتپىستەن اسپاي كابينەتكە كىرۋلەرىڭە قارسىمىن، دالادا بولىڭدار، تاۋدى كەزىڭدەر، قۇلانشا ويناقتاپ جۇرىڭدەر، دەدى. تەڭىزدىڭ استىن ءتىلىپ قاراڭدار، كەزىپ كەتىڭدەر دۇنيەنى دەدى. مەن سەندەردەن ءوز عۇمىرىم جەتپەگەن جاڭا سىرلار كۇتەمىن دەدى...
پروفەسسور ساشاعا كوزىن كەڭ اشىپ، قادالا قارادى:
— ال، قالاي ەكەن؟.. سەن وتىزعا كەلگەنىڭدى ايتاسىڭ. الەكساندر پەتروۆيچ الپىستاعى كىسىنى بالا دەپ كەتكەن ادام. ءبىلىم جولىندا قارتتىق بولا ما ەكەن؟!
ساشا دەمىن تەرەڭ الىپ، ورنىنان ويناپ تۇرا كەلدى. كابينەتتەن ءقازىر شىعىپ، دالا كەزىپ كەتەتىن ادام ءتارىزدى.
— ءجا، قوش، مەن ەندى داۋرەنوۆپەن قالايىن، — دەپ ساشاعا قولىن ۇسىنا بەردى دە، پروفەسسور اناۋ جاقتا ارىنعازىنىڭ وتىرعانىن وسى ارادا عانا ەسكەردى. — ھوي، الگى بالانى ۇمىتىپ كەتىپپىز عوي، جۇرىڭدەر بارايىق، نە ءبىتىرىپ قويعان ەكەن.
تايمان مەن ساشا پروفەسسوردىڭ سوڭىنان ەرىپ، شكافتان ارعى ەكىنشى بولمەگە كىردى.
ارىنعازى تىم-تىرىس، ەڭسەسىن سالا ميكروسكوپقا ۇڭىلگەن قالپى، بۇلارعا سىرتىن بەرە تەرەزەگە قاراپ، ءۇنسىز وتىر. ءوز ىسىمەن ءوزى بوپ، ميكروسكوپ شىنىسىنىڭ استىڭداعى از عانا قيىرشىقتىڭ سىرىن جاپادان-جالعىز قىزىقتاعانداي، وزگە تىرشىلىكتىڭ ءبارىن ۇمىتقان. تىرپ ەتەر ەمەس، بۇلاردىڭ كىرگەنىن دە سەزبەدى، جاۋىرىنىن قايىستىرا جەلكەسىن كۇدىستەندىرىپ، ۇلكەيتكىش شىنىدان سىعالاپ قالعان.
اشىق تەرەزەدەن ەمىس-ەمىس بىلىنگەن سامال ارىنعازىنىڭ جۇپ-جۇمساق توبە شاشىن عانا جەلپىپ، ساسكە شۋاعى الدىنان ايمالايدى. ارىنعازى ميكروسكوپقا قىبىرسىز قادالادى، ادەتتەگىشە مۇرنىن دا تارتار ەمەس.
پروفەسسور ريزا بولدى. اياعىن دىبىسسىز باسىپ، ارتىنا قايرىلا سىبىرلادى:
— كوردىڭدەر مە، اۋماعان عالىم. باعانا ازداپ زەكىپ ەدىم وزىنە. تىم بالعىن عوي، الاڭعاسارلاۋ. ەندى كورىڭدەر، قادالا قالىپتى. تۇبىندە بار-اۋ، وسى مىقتى بولادى.
ءوزىن ماقتاعاندى كىم جەك كورۋشى ەدى. ساپاروۆ قانشا باياۋ سىبىرلاعانمەن ارىنعازى ەستىگەندەي-اق ەدى، ءبىراق ول ءالى سەلت ەتەر ەمەس، ماقتاي ءتۇسسىن دەپ ادەيى قىبىرسىز وتىرعانداي. ميكروسكوپتان ماڭدايىن كوتەرمەيدى.
پروفەسسور جانىنا كەلىپ، اكەلىك مەيىرىممەن ونىڭ باسىنان سيپادى:
— ال، شىراعىم، نە ءبىتىردىڭ؟
ارىنعازى بۇعان دا ءمىز باقپاعاسىن ساشا سەكەم الىپ، ونىڭ الدىنا ەڭكەيىپ ەدى، مۇرنى عانا پىسىلدايدى.
— ءماسساعان بەزگەلدەك! — دەپ قالدى ساشا. — بۇ كىسى بىتىرگەن ەكەن جۇمىستى.
— ا، — دەپ ساپاروۆ تا قولىن قالاقاي قارىعانداي تەز تارتىپ الدى، — نەمەنە، نە عىپ وتىر؟
— قاپ، قۇداي-اق... ۇيىقتاپ قاپتى.
تەاتردان ءتۇن ورتاسى اۋا قايتىپ، ۇيقىسى قانباي؛ تاڭ اتا مۇندا كەلگەن ارىنعازى تەرەزەدەن تۇسكەن شۋاققا ماۋجىراپ، قالعىپ كەتىپتى. ميكروسكوپتا كوزى ەمەس ماڭدايى تىرەۋلى تۇر. ءتىپتى جايباراقات، دەمىن كەڭ الىپ، راقاتتانا تىنىستادى.
تايمان مەن ساشا ساقىلداپ، شەك-سىلەسى قاتا كۇلدى. پروفەسسور دا ساقالىن شوشاڭ ەتكىزىپ، كوزىن اجىمدەندىرە جۇمىپ، امالسىز ەزۋ تارتتى. وسى كۇلكىدەن شوشىنعان ارىنعازى قوپاڭ ەتىپ، ماڭدايىن ستولعا سوعا جازداپ بارىپ كوزىن اشتى. ۇيالعاننان كىرەرگە ساڭىلاۋ تاپپادى. مۇرنىن ءبىر تارتىپ، كوزىمەن جەر شۇقىپ قالدى.
پروفەسسور ءجۇزىن تەز سۋىتىپ، ەزۋىن جيناپ الدى:
— قوي، مىناۋ بولمايدى ەكەن. الدىنداعىعا ءتىپتى اسەرلەنەر ەمەس، نە بولسىن ونىمەن... — الگى ءبىر كىرەر جەردە بىلدىرگەن ريزالىق نيەتىنەن دە تەز قايتتى: — مۇنداي عالىمدى كورسەمشى، مۇنداي مىقتىنى كورسەمشى... — جۇرتتان بۇرىن ءوزى بۇرىلىپ، الدىڭعى بولمەگە قاراي باسا بەردى: — ءجۇر، داۋرەنوۆ، گەوكارتاڭ قايدا ەدى؟
41
جالپى گەولوگيا كافەدراسىنىڭ وڭاشا كابينەتىنە بۇگىن تۇستەن كەيىن ءبىر توپ ستۋدەنت جينالدى. مۋسين ساپاروۆتى، ارمانوۆتى، فاكۋلتەتتىڭ جانە بىر-ەكى وقىمىستىسىن قاتىستىرا وتىرىپ، ءوز پراكتيكانتتارىنىڭ بيىل جازدا ەمبىدە — وندىرىستە وتكىزگەن ءۇش ايىنىڭ ناتيجەسىن كوپ تالقىسىنا سالىپ، سىننان وتكىزبەك ەدى.
ساشا مەن تايمان وقىتۋشىلار كەلگەنشە كوريدوردا اڭگىمەلەسىپ جۇرگەن. ءبىر بۇيىردەن قابەن كەزدەسىپ، سوڭعى كۇندەردە مىنا ەكەۋىن ابدەن جالىقتىرعان ءبىر ورىنسىز قولقاسىن قايتادان سالدى:
— مەن كەشە مىنا تايمانمەن بىرگە داۋرەن اعايدان ءۇش ءجۇز سوم الدىم، ونى ءبىلدىڭ بە، ساشا؟ اقشا كەرەك پە سەندەرگە؟ ازداپ الساڭدار قايتەدى؟
تايمان دا، ساشا دا كىلت توقتاي قاپ، تىكسىنە قاراستى دا، قابەننىڭ شىن-اق جالىنىشتى قالپىن كورىپ، ەكەۋى قاتار كۇلدى. سودان سوڭ ساشا:
— سەن ەندى قايتالاما مۇنىڭدى! — دەپ زەكىپ ايتتى.
قابەننىڭ بار شىنى الگى: ۇيىنەن بەرى شىعاردا مىنالار جىبەرگەن بەس ءجۇز سوم بەس باتپان جۇكتەي جاۋىرىنىنا تاڭىلادى دا جۇرەدى. دوستارىنىڭ قامقورلىعىنا، ىقلاس-پەيىلىنە، ارينە، قابەن ريزا، جانىمەن ريزا. ءبىراق، الگى ءبىر "جۇگىن" جەڭىلدەتكىسى كەلەدى. "بۇلار ءقايبىر بايلىعىنان اقشا اۋىستىرىپ وتىر ماعان" — دەپ ويلايدى. بارىنشا ادال، جولداسقا سالماق سالۋدى سۇيمەيتىن، ارا-قاتىناستا ازداپ پەدانتتاۋ قابەن دوستارىنىڭ الدىندا ءوزىن قارىزدار ساناپ، قاتتى قىسىلادى. ونى تايمان مەن ساشا ەرسى كورەدى، جەك كورەدى. قابەن تاعى ىڭعايسىزدىققا قالادى. سونىمەن قابەن سەزىمتالدىعى جوق جەردەن بولماشى ىرعىلجىڭ تۋدىرىپ جۇرگەن جايى بار. ال، الگىنىڭ كەرىسىنشە، داۋرەن اعايدىڭ ۋادە بويىنشا سالعان ءۇش ءجۇز سومىن مۇلدە بورىش دەپ بىلمەيدى: ونى كەيىن، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەسىن ءبىرجولا وتەرمىن دەيتىن شىعار...
ءبىر كەزدە بۇلاردىڭ قاسىنا داۋلەتوۆ كەلدى.
— موە پوچتەنيە! — دەپ، ۇشەۋىمەن دە قول الىستى. ەندى بىردە ساشا مەن تايمانعا قاراپ ورىنسىز سىزداپ، وقىس سۇراق قويدى: — كوردىڭدەر مە؟ مۋسين تۇك بىلمەيدى دەپ ويلايسىڭدار، اھ!..
تايمان ۇناتپاي قالدى:
— نە دەپ تۇر مىناۋ؟
— جارايدى، نيچە-ۆو-و!..
ساشا دا تاڭىرقاپ:
— مەن دە تۇسىنبەدىم. نە نارسە ايتىپ تۇرعانىڭ؟ — دەگەن.
داۋلەتوۆ بۇلاردى تەكە-تىرەسكە شاقىرىپ، سوزبەن سوقتىعا بەردى:
— سەندەر جۇمىستارىڭدى مۋسين-اعايعا كورسەتپەستەن ساپاروۆقا تەكسەرتىپ جۇرسىڭدەر. ونى كىم بىلمەيدى؟
— ا-ا؟.. — دەپ كوزىلدىرىگىن مۇرنىنىڭ ۇشىنان ءبىر كوتەرىپ قويىپ، قابەن دە قوسىلدى. — ال، ونىڭ نەسى بار؟
— نەسى جوق! سەندەردىڭ پراكتيكالارىڭدى باسقارعان ساپاروۆ پا، مۋسين بە؟ ايتشى ءوزىڭ! نەسى بارىن كورەسىڭدەر ءالى...
— كورسەك كورەرمىز، — دەپ قابەن كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن داۋلەتوۆكە سۇزە قاراپ قالدى، — مىنانى كورىپ تۇرسىڭدار ما، جىگىتتەر. مىناۋ جاباس جاي قىلتىڭداپ تۇرعان جوق. بۇل بارومەتر عوي، سەندەر نە بىلدىڭدەر.
تايمان مەن ساشا بۇل اراداعى سوزدەردى ەلەگىلەرى كەلمەي، بۇرىلىپ كەتە بەرگەن. قابەن توقتاتىپ الدى:
— مەن بىلسەم، ءقازىر قىپ-قىزىل توبەلەس بولادى.
— قوي! — دەدى ساشا.
— جوق، قويمايمىن، سولاي. — قابەن ەندى ساشاعا قادالدى. — توقتا! سەن ءوزىڭ توبەلەستى نە دەپ تۇسىنەسىڭ؟ ا-ا... جو-و-وق، چوستىم، توبەلەس دەگەننىڭ بايىرعى ۇعىمىن بۇتىندەي وزگەرتۋ كەرەك! توبەلەس دەگەن مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، جۇدىرىقتاسۋ، مۇرىن بۇزىپ، ءتىس سىندىرۋ سياقتى تاعىلىق ارەكەت ەمەس. توبەلەس ىستەن — قىم-قۋىت پىكىر تالاسى، قات-قابات ۇعىم تارتىسى،سايىپ كەلگەندە قاراما-قارسى كوزقاراستار سوقتىعىسى! مىنە، توبەلەس دەگەن — سول. ال، جۇدىرىق ءتۇيىپ، تۇمسىق تىرەسۋ — ءبىزدىڭ تابيعاتقا جات جابايىلىق! ونى ەستەن مۇلدە شىعارىڭدار. ول ءبىزدىڭ توبەلەسكە مازمۇن دا بەرە المايدى، ءپىشىن دە بولا المايدى.
دەگەنمەن، قابەن ايتقان "توبەلەس" بىردەن بولا قويمادى. كافەدراعا وقىمىستىلار كەلىسىمەن شاكىرتتەر ەڭبەگى تەزگە تۇسە باستادى. العاشقى سىنعا الىنعان تايماننىڭ اقپارى، گەولوگيالىق رازرەزدەرى مەن كارتاسى بولدى.
الدىمەن ول ىقشام، تۇجىرىمدى سويلەپ، ءوز پراكتيكالىق جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىن بەينە ۋنيۆەرسيتەت بىتىرەر ديپلومانتشا، كوپشىلىككە بايسالدى تانىتتى. پراكتيكانت بۇرعىلاۋ ءىسىنىڭ ءوزى ۇققان ءبىرقاتار كۇردەلى جايلارىن، جەر استىنىڭ قىرىق قىرتىس قيىن قۇبىلىستارىنىڭ سانقيلى سىر-سيپاتىن ءوزى جازداي باسى-قاسىندا بولعان ءبىر سكۆاجيناداعى پروسەسس ارقىلى ناقتىلى تۇردە جاقسى انىقتاپ شىقتى. مۇنان وزىنشە قورىتىندى جاساپ، ءوزىنىڭ كەيبىر عىلىمدىق، تەوريالىق بايىپتاۋلارىن دا دالەلدى ايتتى. بۇعان ريزالىعىن پروفەسسور ساپاروۆ قاتارىنداعى ارمانوۆقا، ودان ءارى اسىلا ۇمتىلىپ، مۋسينگە سىبىرمەن ءبىلدىرىپ وتىردى:
— اڭعاراسىڭدار ما، داۋرەنوۆ ءبىر ءتۇرلى ءبىر جاقسى دياپازون تانىتىپ تۇر-اۋ!..
بۇعان ارمانوۆ قۇپتاپ باس يزەدى دە، مۋسين ەڭكەيە تىڭداپ، شالقايا بەيتاراپ قالدى. ءوز بايلاۋىن اشقان جوق.
بۇل كەزدە تايمان ءبىر قابىرعاداعى اينەكسىز شكاف بەتىنە جەر قاباتتارىنىڭ ءوزى جاساپ اكەلگەن رازرەزدەرىن ءىلىپ قويىپ، سونىڭ ءبىر سىرىن دالەلدەۋگە كوشكەن. رازرەز — سىتىرلاعان جىلتىر قاعازعا سان يرەك سىزىقپەن، ءتۇرلى-تۇستى بوياۋمەن جاسالعان جەر استىنىڭ تىك تىلگەندەگى كوشىرمە سۋرەتى — قابات-قابات جىنىستار، ءار الۋان گەولوگيالىق كەزەڭدەگى گوريزونتتار. قۇم، ساز، بور، سۋ، ءتۇز، تاس تاعى باسقا تولىپ جاتقان جەر جىنىستارى قالىڭ سىزىقتارمەن سوزىلا يرەلەڭدەپ كەپ، ءبىرىنىڭ ۇستىندە ءبىرى تەكشەلەنە، اسا ۇقىپپەن، شەبەر سالىنعان. وسى رازرەزدىڭ ورتا شەنىندە مۇنايلى گوريزونتتار — تومەنگى بور قاباتى يۋرا، ونىڭ استىڭدا ترياس، ودان تەرەڭىرەكتە پەرم قىرتىستارى بوياۋلى سىزىقپەن وزەن ارناسىنشا ايقىن كورسەتىلگەن. تايماننىڭ وسى "سۋرەتتەرگە" قاراپ، قالاممەن نۇسقاپ تۇرىپ، جەر استىڭداعى تۇنبا قاباتتاردىڭ تەكتونيكاسىن سيپاتتاۋى مۇناي گەنەزيسىنە بايلانىستى ۇعىمدار بولاتىن. ونىڭ پراكتيكا كەزىندە جەر استىنان ءوزى اڭعارعان، ءوزى قىزىعا تاڭدانعان عاجايىپ سىرلار جايلى، اسىرەسە ميگراسيالىق قۇبىلىستار جايىندا، بيوسفەرانىڭ كەيبىر تەرەڭدىك شەگى جونىندە ۇققان-تۇيگەندەرى — مۇنايدىڭ پايدا بولۋى تۋرالى گەولوگياداعى ورگانيكالىق گيپوتەزانى جاقتايتىن، ال، ماگمالىق گيپوتەزانىڭ، نەمەسە مەتامورفوزالىق جىنىستاردىڭ تەك مينەرولوگيالىق ماقسات ءۇشىن عانا كەرەكتىگىن، ايتپەسە، ونىڭ قاتە اعىم، پوستۋلات ەكەنىن وزىنشە دالەلدەيتىن پىكىرلەر ەدى. ساپاروۆ تا، ارمانوۆ تا مىنە، ءدال وسىعان رازى بولادى. سونداي-اق، ءمۋسيندى ەنجار قالدىرىپ، دەل-سال ەتەتىن دە مىنە، وسى جاي...
مۋسين ءبىراز تۇنجىرلاۋ تىڭداپ وتىردى دا، ساپاروۆقا سىرتتاي قوسىلىپ، جۇرتتان بۇلتارا، مىسقىلدى تۇردە:
— ايتتى-ايتپادى، سەن ءوزىڭ كادىمگى گەولوگشە، كوشەلى كىسىشە سويلەپ تۇرسىڭ، داۋرەنوۆ. مۇنىڭ جاقسى نىشان، — دەپ تايماندى كەنەت اڭىرتىپ الدى دا، ورنىنان نايقالا تۇرىپ، قاسىنا بارىپ، رازرەزدەگى ەكى قابات جىنىستى ساۋساعىمەن كورسەتتى: — ساعان ەكى ساۋال بەرەيىن. مىناۋ مۇنايلى قابات قوي، قوس قىرتىس پەرمو-ترياس، ا؟
تايمان باسىن يزەدى.
— حوش! دۇرىس دەلىك. ال ەندى مىناۋ ترياستان مىناۋ پەرم تومەندە، تەرەڭدە جاتىر، ا؟ سولاي ما، داۋرەنوۆ؟
— سوز جوق.
— حوش! ولاي بولسا، مىنانى ايتشى! سەنىڭ توپشىلاۋىڭشا، مۇنايدىڭ تۋعان جەرى، ياكي نەفتەماتەرينسكايا پورودا قايسى؟
تايمان ترياستاعى ءبىر نۇكتەنى كورسەتتى:
— مىنە، مىناۋ.
— مۇنايدىڭ اۋىسا جىلجىپ كەلىپ، ورناعان جەرى، ياكي كوللەكتور قايسى؟
تايمان پەرمدەگى ءبىر بەلگىنى كورسەتتى.
— سوندا دەيمىن-اۋ، سوندا مۇناي وسىنشا جەرگە جوعارىدان تومەن جىلجىپ كەلگەن. مىنە، كورسەتىپسىڭ، جولىندا سۋ بار، ساز بار. جۇرتقا ءمالىم، تومەنگى قاباتتىڭ قىسىمى جوعارعى قاباتتاعىدان الدەقايدا كوپ. داۋرەنوۆ، بەرى قارا! فيزيكانىڭ قاراپايىم زاڭى عوي ساعان بەلگىلى: مۇنايدىڭ سىباعا سالماعى سۋدان جەڭىل، سوندىقتان سۋ مۇنايدىڭ بەتىندە ەمەس، مۇناي سۋدىڭ بەتىندە كالقيدى. دەمەك، مەنىڭ بىلگىم كەلەتىنى — مىنا سۋدى مۇناي قالاي بۇزىپ ءوتتى؟ باسقاشا ايتقاندا، مۇناي جوعارىدان تومەن، ياكي تايىزدان تەرەڭگە قالاي جىلجىعان؟ سونى دالەلدە! بۇل — ءبىر. ەكىنشى سۇراق: سەن عوي جاڭا بيوسفەرا كولەمىندە، باكتەريانىڭ تارالۋ شەگىنە توقتالدىڭ. جاقسى، ونىڭ اكادەميك يساچەنكودان جاتتاعانىڭ دەلىك. ءبىراق، مۇنايدىڭ پايدا بولۋىندا بيوگەندىك فاكتور قانشا رول اتقارماق؟ باكتەريا مۇنايدى شىعارمايدى، كەرىسىنشە، مۇنايدى جۇتادى. سونى بىلەسىڭ بە، سەن؟
— ا-ا؟.. جوق، دۇرىس ەمەس، — دەپ ورنىنان بۇكتەتىلە كوتەرىلگەن قابەندى ارمانوۆ زەكىپ تاستادى:
— ورازوۆ، وتىر، ساعان سۇراق قويىلعان جوق.
قابەن دە قايتا بۇكتەلە قالدى. ارمانوۆتىڭ ءوزىن جاقتاعانداي بولعانىنا تاڭدانا قورباڭداپ كەپ، مۋسين دە ورنىنا وتىرىپ جاتتى.
تايمان قاپەلىمدە ءدال جاۋاپ تابا الماي، ءبىراز قينالدى. الدى-ارتىن اڭداماي، مۇناي مەن گاز گەولوگياسىنىڭ ەڭ ءبىر تالاس ماسەلەسى — مۇناي گەنەزيسىنە ءتۇسىپ كەتىپ، ازداپ مالتىعىپ قالعانىنا ىشتەي قاتتى وكىندى. قىسىلدى، قىنجىلدى، ۇيالدى. اقىر اياعىندا باپ تاپقانى، ەرىكسىز تايانىش ەتكەنى — داۋ بولدى:
— مەنىڭ قولىمدا ءقازىر تاجىريبە قۇرالدارى جوق. سودان سوڭ، پروفەسسور، ميگراسيالىق قۇبىلىستىڭ جاي-جاپسارىن مەنەن سۇراۋدان گورى گۋبكين ىلىمىنەن ىزدەگەنىڭىز ءجون.
باعانادان بەرى كوزىن ءسال قىسىڭقىراي ويلانىپ وتىرعان ساپاروۆ تايمانعا:
— جوق، قالقام، سەن ءوز بىلگەنىڭدى ءوز سوزىڭمەن ايت، — دەپ قالدى: — پىكىر تالاسى ىزدەنۋگە باستايدى، شىندىققا اكەلەدى عوي.
تايمان بۇل تۇستا از داعداردى دا، بۇرىلماي كەتتى، باستاپقى ويىن جالعاستىرا بەردى:
— گۋبكين ىلىمىندە ءبارى ايقىن. ول كىسى ميگراسيالىق قۇبىلىستى دوگماتتارشا ۇقپاي، جەر استىنىڭ شىتىرمان تەكتونيكالىق وزگەرىستەرىنە بايلانىستىرا، ناعىز عىلىمدىق، ديالەكتيكالىق تۇرعىدان قاراپ شەشەدى. مۇنى ءبارىمىز بىلەمىز جانە بۇل — ەكلەكتيكالىق بولەك-سالاقتار، ءۇزىندى-جۇلىندىلار ەمەس، گۋبكين ءىلىمىنىڭ اسا ءىرى سالاسى، ءبىرى مەن ءبىرى ۇشتاسىپ، ىلەس، جالعاس جاتقان كۇردەلى جۇيە.
تايماننىڭ اقسارى ءجۇزى قىزعىلت تارتىپ، ۇلكەن قارا كوزدەرى ۇشقىن شاشا، شابىتتى وي تولقىنىن، وزگەرمەس پىكىر-تۇجىرىمىن تانىتادى. ءوزى ۇستانعان، بار سانا-پاراساتىمەن شاعىن دا بولسا تازا، تاتاۋسىز ۇققان، مىقتاپ قابىلداعان ءىلىم-بىلىمىن جان سالا قورعايتىن جىگەر-تالابىن، شەشىمىن اڭعارتادى. جاس ادامنىڭ ءالى ءورىسى شاعىن، ءبىراق بولاشاق ورەسى مول وي-ساناسىنا وتاندىق گەولوگياداعى ءوز ومىرلىلىگىن توقسان جىل بويى نىعىز دالەلدەۋمەن دامىعان جاڭاشىل، پروگرەسشىل ءىلىمنىڭ ارقاۋلى قاعيدالارىن ادەمى ءسىڭىرىپ كەلە جاتقانى بار لەبىزىنەن سايراپ بىلىنەدى.
— ەكىنشى سۇراعىڭىزعا دا سول ءىلىم جاۋاپ بەرەدى، — دەدى تايمان مۋسينگە. — مەندە ءقازىر تاعى دا تاجىريبە اسپاپتارى جوق. ال، سىزگە زاتتىق دالەل كەرەك بولسا، دەرەك كەرەك بولسا، اكادەميك زەلينسكييدىڭ لابوراتوريالىق تاجىريبە ارقىلى جاساعان سينتەتيكالىق مۇنايىن قاراڭىز. وندا، مىسالى، باكتەريالار مۇناي جۇتپاعان، مۇناي شىعارعان.
مۋسين قارسىلاسپادى، ىرقىلداپ كۇلدى. كۇلكىسى قىزىق: ەكى ءيىنى، وعان قوسا كەۋدەسى سەلكىلدەيدى، ءبىراق ءوڭى سازارىپ تۇر. بىردە پروفەسسور سولىعىن باستى دا، تايمانعا بار دەنەسىمەن بۇرىلىپ:
— تالمۋديزم دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ قالدى. — حوش! گۋبكين ءىلىمى دۇرىس دەلىك. الايدا، ول — فەتيش ەمەس!
ارمانوۆ مۋسينگە الارا قارادى، ساپاروۆ قارامادى، بەت-جۇزىن اجىممەن قىمتاپ اپ، باياۋ عانا باس شايقادى.
— ءسوزىمنىڭ اياعىندا ءبىر عانا داۋ ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز، — دەپ تايمان ارمانوۆقا قارادى دا، ونىڭ رۇقساتىن كۇتپەستەن مۋسينگە ىزامەن اشىنا ءتيىستى: — بىزدەر، ستۋدەنتتەر، ءسىزدى سىيلايمىز. ءبىراق، ەدىلىن ايتقان ءجون، سىزگە ءبىز ىلعي رازى بولا بەرمەيمىز، تۇسىنە بەرمەيمىز. كەشىرەرسىز، كوپ قيسىندارىڭىز وندىرىسپەن، ياعني پراكتيكامەن بايلانىسپايدى. ءبىزدىڭ سوعان كوزىمىز جەتتى. جازعى پراكتيكانىڭ ءبىر ناتيجەسى — سول. مۇمكىن، مىناۋ قارسى الدىڭىزدا وتىرعان ون شاقتى ستۋدەنتتىڭ كوزىنشە بۇلاي دەۋىم ورىنسىز دا بولار، ءسىزدىڭ بەدەلىڭىزگە از-كەم شىلاۋ ءتۇسىرۋى مۇمكىن؟ ءسىز سولاي ويلايسىز با؟ جوق، ولاي ەمەس. بۇلاردىڭ ءبارى دە سول مەنشە تۇسىنەدى.
— چەپۋحا! — دەپ شاتىناي كەتتى داۋلەتوۆ. — مۇلدە ولاي ەمەس!
داۋلەتوۆتى جانە ءبىر ستۋدەنت قوشتادى:
— پروفەسسورمەن تايتالاسپا!
مۇنى قۇپتاعان ءۇشىنشى بىرەۋ:
— اتىڭ شىقپاسا... — دەپ اڭگىلەنە بەردى دە، وزىنە وقتاي قادالعان ارمانوۆتىڭ كوزىنەن قايمىعىپ، مىڭگىرلەپ كەتتى، — جەر ورتە دەگەن عوي...
تايمان بۇل سوزدەردىڭ ءبىرىن دە ەلەگەن جوق:
— نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، پروفەسسور مۋسين قازىرگى وندىرىسكە ەنگەن جاڭالىق اتاۋلىنىڭ بارىنەن بەيحابار سياقتى. سونى ءتىپتى بىلگىسى كەلمەيتىن ءتارىزدى. ايتپەسە...
— وھ، سياقتى، ءتارىزدى... بۇل نە دولبار بۇل؟! ۇيات دەگەن بولا ما، ۇيات دەگەن؟..
ساپاروۆ باسىن كوتەرىپ الدى:
— داۋلەتوۆ، قويسايشى، جولداس-اۋ!..
— ا مىناعان، داۋرەنوۆكە نەگە تىيىم سالىنبايدى؟ — دەپ اجىرايدى مۋسين.
— قانە، داۋرەنوۆ، سەن ءبىتىر ءسوزىڭدى، — دەدى ارمانوۆ.
— عافۋ، — دەپ تۇرا كەلدى قابەن، — ءسوز ءتۇيىنى عوي، قىستاماساڭىزشى ايتىپ تۇگەسسىن. قاشانعى بۋلىعامىز؟
اشىق سويلەسەيىك تە ەڭ بولماسا ءبىر رەت. اششى دا بولسا اشىق سويلەسەيىك. ءبارىبىر كەتىسكەن جوقپىز با؟
— ءبىز گەنەزيستى قويا تۇرالىق. بۇل — ۇلى پروبلەما. مۇمكىن مەن ءوز الىممەن ساناسپاعان بولارمىن...
تايمان ءسوزىن ارمانوۆ ءبولىپ كەتتى:
— جوق نەگە؟ ولاي دەمە، ونىڭ قاتە.
— مەنىڭ ايتقىم كەلەتىنى ول دا ەمەس، — دەدى تايمان. — مەنىڭ ايتقىم كەلەتىنى، مىسالى، گامماكاروتتاج قازىرگى مۇناي بارلاۋ ىسىندە زور رول اتقارادى، گەوفيزيكاداعى سوڭعى ءسوز. پروفەسسور مۋسين وسىنىڭ جايىن بىلە مە؟ جوق، بىلمەيدى. ءبىز بۇل كىسىنىڭ لەكسياسىن ءبىر جىل تىڭدادىق. ءبىراق، ودان ءبىز تۋربينالىق بۇرعىلاۋ ءىسىنىڭ دەتالىن دۇرىس تۇسىنە المادىق. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل — ءبىز عانا ەمەس، پروفەسسوردىڭ ءوزىنىڭ شالا ۇعىمىن كورسەتەدى. بۇل كىسى روتورلىق بۇرعىلاۋدىڭ عانا ەگجەي-تەگجەيىن تاپتىشتەيدى. ال، بۇرعىلاۋدىڭ بۇل ءتۇرى ءبىر كەزدە، پروفەسسوردىڭ لاۋازىمسىز كەزىندە، وندىرىسپەن بايلانىسى بار كەزىندە ۇستەمدىك ەتكەنمەن، ءقازىر قولدانۋدان قالىپ بارا جاتقان ءتاسىل. مۇناي ءوندىرۋدىڭ ەكىنشى ادىسىنە بۇل كىسى ءمان بەرمەيدى. سوندىقتان، ءبىز بۇدان دا ساۋاتسىز قالدىق.
ارمانوۆ تايماندى توقتاتقىسى كەپ، قوزعالاقتاي بەردى:
— ەندى وتىرساڭ قايتەدى، داۋرەنوۆ؟
— ال، جاقسى، — دەپ تايمان ستۋدەنتتەر اراسىنا، ورنىنا قاراي ءجۇردى، ءبىراق سويلەپ بارا جاتتى: — ەڭ ءبىر ءقاۋىپتى نارسە بۇل كىسىنىڭ كەيبىر مۇنايلى ايماقتاردىڭ كەلەشەگىنە ءشۇبالانا قارايتىنى. مىسالى، سوعىس جىلدارىندا ءوزى زەرتتەگەن ەمبىدەگى ءبىر كاسىپشىلىكتىڭ مۇناي قورىن ۇزىلدى-كەسىلدى سارقىلدى دەپ تۇيگەن. ال، ءقازىر سول كاسىپشىلىك جىل ساناپ مول قازىنالار تاۋىپ جاتىر...
ساشا ارمانوۆقا قايتا-قايتا ءوتىنىپ، "ەكى اۋىز" ءسوز سۇراپ الدى:
— مەن ەكى اۋىز ءسوزىمدى پروفەسسور ساپاروۆقا ارناعىم كەلەدى. ءسىزدى ءبىز عالىم رەتىندە جاقسى بىلەمىز، سۇيەمىز.
— سەن، سەمەنوۆ، — دەدى ارمانوۆ، — بۇل جەردە پروفەسسورلاردىڭ ەڭبەگى ەمەس، ستۋدەنتتەردىڭ ءىسى تەكسەرىلىپ وتىرعانىن ەسكەر.
— ۇستازسىز شاكىرت جوق. ءقازىر بولىپ جاتقان پرينسيپيالدى ماسەلە. بولمەۋىڭىزدى سۇرايمىن. مەنىڭ ايتارىم ەكى-اق اۋىز ءسوز. جولداس ساپاروۆ، ءسىز ۇستاز عانا ەمەس، پارتيالىق تاربيەشىلەردىڭ ءبىرىسىز. مەنىڭ ويىمشا، وسى بىزدەگى عىلىم ادامدارىنىڭ اراسىندا ءبىر مىقتى كەمشىلىك بار. ءوزارا سىننىڭ دارەجەسى وتە تومەن. سول ەسكەرىلمەي ءجۇر. ءبىزدىڭ باستاۋىش پارتيا ۇيىمى سونى ەسكەرىپ، جوندەسە دۇرىس بولار ەدى.
— ناقتىلاڭقىراپ ايتشى، — دەدى ساپاروۆ.
— ناقتى مىسال ءۇشىن مۋسين جولداستى الايىق، ول كىم؟ ول — پروفەسسور، عىلىم دوكتورى. جاقسى! ەندى مىناداي سۇراق تۋادى: عىلىم دوكتورى عىلىمدىق زەرتتەۋ ىسىمەن نەگە شۇعىلدانبايدى؟ پروفەسسور مۋسين جاساعان قانداي زەرتتەۋ ناتيجەسىن كوردىك؟ جوق، كورگەنىمىز جوق، مۇنىڭ سەبەبى نە؟ سەبەبى — پروفەسسور ءوزىن بۇتىندەي پەداگوگتىك ىستەمىن دەپ بىلەدى. ال، پەداگوگتىك ءىسىنىڭ جايى بىزگە جانە ءمالىم. دەمەك، جاڭا داۋرەنوۆ دۇرىس ايتتى، ءبىزدىڭ بۇل قۇرمەتتى وقىتۋشىمىز تەوريا مەن پراكتيكا اراسىن الشاقتاتىپ العان. سودان سوڭ، تىم قامسىز جۇرەدى. ءوزىن ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتكەن سوڭ، ءىس ءبىتتى دەي مە، كىم ءبىلسىن! تۋراسىن ايتالىق، ءقازىر بۇل كىسى توقىراۋدا ءجۇر. مۇنى پارتيا ۇيىمى، نەمەسە وقىمىستىلار ورتاسى نەگە كورمەيدى؟.. كورەدى، كورسە دە كورمەيدى. ءبىز مۇنى جاي بەلسەندىلىك ءۇشىن ەمەس، ءوز تاعدىرلارىمىزدىڭ قاجەتىنەن شىعارىپ الىپ تۇرمىز. بۇگىنگى كافەدرالىق جۇمىستىڭ الدەقالاي جينالىسقا ۇقساپ كەتىپ تۇرعانى دا سوندىقتان... كەشىرىڭىز، جولداس دەكان. مەن بولدىم.
قابەن ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا، اي-پايعا قاراماستان مىنبەگە قاراي ءۇن-تۇنسىز اياڭداي بەردى.
— ورازوۆ، قايدا باراسىڭ، رۇقسات سۇراساڭشى، — دەدى ارمانوۆ. جۇرت دۋ كۇلدى. قابەن اپالاقتاپ، ورنىنا كەلىپ وتىرا كەتتى دە، قول كوتەردى.
— نە ايتپاق ەدىڭ؟
قابەن ورنىنان قايتا تۇردى:
— وسى ارادان ايتسام دا بولادى. ءسوزدى قىسقارتۋ كەرەك. پروفەسسور مۋسين — كەرتارتپا ادام. ءوز ىسىنە كەشىرىمسىز ەنجار قارايدى. بيىلعى پراكتيكادا ءبىزدى باسقارعان جوق. ءبىز بەتىمىزبەن كەتتىك." ول وندىرىستەن قاشىپ جۇرەدى. مەملەكەتتىك زور ءىستى بۇلايشا اقساتۋ — قىلمىس.
قابەن وتىردى. ساپاروۆ قاسىنداعىلارمەن كۇبىرلەسىپ، ءبىر نارسەنى اقىلداسىپ جاتتى.
داۋلەتوۆ ورنىنان دۇڭكىلدەدى:
— ماسقارا، مىناۋ ماسقارا!.. بىزدە وقىماي جاتىپ جەتىسكەندەر، كەۋدەسىنە نان پىسكەندەر كوپ. مىسالى، ورازوۆ! مىسالى...
ساپاروۆ تۇرىپ داۋلەتوۆتى قولىمەن يشارات ەتىپ قويعىزدى:
— مۇندا ءبىر ويلانارلىق جاي بار. ديسكۋسسيالىق سيپاتتاعى، كوپ رەتتەردە دۇرىس پىكىرلەر بار. شىندىق بار، سونىمەن بىرگە، كەيبىر ۇشقارى ۇعىمدار دا بايقالادى. — ساپاروۆ ءتوس قالتاسىنان ساعات الىپ قارادى: — ۇزاق وتىردىق، ءبىراق ءبىر پراكتيكانتتىڭ ءىس ناتيجەسىنىڭ اياعىنا جەتە المادىق.
بىلاي بولسىن، بۇگىنشە ءۇزىلىس. ەرتەڭ جالعاستىرۋدى ۇيعاردىق. ەستەرىڭدە بولسىن، ەرتەڭ بۇگىنگىشە شاشاۋلانا بەرمەي، تەك ءوز پراكتيكالىق ىستەرىڭنىڭ ناتيجەلەرىن دۇرىستاپ قورعاپ شىققاندارىڭ ءجون. سولاي! ستۋدەنتتەر تاراپ كەتتى.
42
مۋسين ۋنيۆەرسيتەتتەن شىقتى. توپسا تۇسى سەرىپپەلى ۇلكەن ەسىك سارت ەتىپ، قاتتى جابىلىپ كەتتى. تۋ سىرتىنان تيگەن ءبىرى ۋاتتى كۇشتىڭ توپشىسى پروفەسسوردى ادەيى لىقسىتىپ، سىرتقا شىعارىپ تاستاعانداي.
ول از اڭىرىپ تۇردى دا، پورتفەلىن بۇلعاڭداتىپ ءجۇرىپ كەتتى.
پروفەسسور ىزالى ەدى. جاڭا عانا كافەدرادا ستۋدەنتتەردىڭ، ودان سوڭ پروفەسسور-دوسەنتتەردىڭ، مۇنىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا "اراشا تالاعانى" بۇعان قاتتى باتتى. وسى دۇربەلەڭنىڭ ءبارى ادەيى بولىپ جاتىر، مۇنى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ارمانوۆ دەپ ۇقتى. سوندىقتان، ستۋدەنتتەر ءوزىن "اراشا تالاپ" جاتقاندا بۇل ءۇن شىعارماي، اشۋعا بۋلىعىپ، تىرسيىپ وتىردى دا قويدى. ستۋدەنتتەردىڭ تاراۋى-اق مۇڭ، سىنعان شولمەكتەي بىت-شىت بولدى. سودان سوڭ باسقالارى سويلەدى. ستۋدەنتتەردىڭ الگى مىنەزدەرىن ىڭعايسىز كورە تۇرا، سويلەگەندەردىڭ ءبارى مۋسينگە ءتيىستى. راس، بۇل بارىنشا سىر بەرگىسى كەلمەي، كوبىنىڭ ءسوزىن ەلەمەي وتىرعان بولدى. اسىرەسە، دوسەنت ارمانوۆ سويلەگەندە پروفەسسور ءوز جانىنداعى ءبىر دوسەنتكە بۇرىلىپ اپ، الدەنەنى وزىنشە اڭگىمەلەي بەرگەن. ونداعى ويى دا وسىندا "ادەيى" قاتىسىپ وتىرعان — تاعى دا پروفەسسوردىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا - "سىرت كوزگە سىر بەرمەۋ"، ءوزىنىڭ ءدال مىنالار سىناپ جاتقانداي "سورلى" ەمەس، ءالى دە ءبىر ادامداي قاۋقارى مىقتى عالىم ەكەنىن كورسەتىپ قالۋ ەدى. رەتى كەلسە، ءوزىنىڭ ءتىپتى بۇلاردان بيىكتەۋ تۇلعا ەكەنىن دە اڭعارتپاق نيەتى بار. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى دە ىسكە اسپادى. ءتىپتى ساپاروۆقا دەيىن وزگەرىپ كەتكەندەي، ستۋدەنتتەر بارداعى سىپايىلىقتى جيىپ قويىپ، ديۆاننان ۇشىپ تۇردى دا، ارمانوۆتىڭ ءسوزىن بولە، سالقىن ءتىل قاتتى:
— نەمەنە، سىزگە قاتىسى جوقپا، پروفەسسور؟
مۋسين اۋىر بۇرىلىپ، ادەپپەن جىميعان بولدى:
— ۇيرەنشىكتى اڭگىمە عوي، مۇمكىن، سىزگە جاڭالىق بولار، ءسىز تىڭداپ قالىڭىز.
سوزىندە كەرمەك، كەكەسىن بار. جاي وتىرىپ، قاتتى شاعىپ الدى. ساپاروۆ بايسالدى قالپىن بۇزباستان:
— ءا، سولاي ما؟ تۇسىنىكتى! — دەپ ءتۇيدى دە، اسا ءبىر ىڭعايسىزدىق سەزىپ، ورنىنا وتىردى.
ارمانوۆ ءسوزىن تۇجىردى:
— قىسقاسى، مۇنداعىلار جۇمىس جاساۋلارى كەرەك. ءمۋسيننىڭ ەرمەگىنە بۇدان بىلاي جول بەرىلمەۋگە ءتيىس!
مۋسين تۇتتىعا سۇرادى:
— نە دەپ تۇرسىڭ، ارمانوۆ؟ نە قىلعان ەرمەك ول؟
— مەن جاڭا عانا ايتتىم عوي قانداي ەرمەك ەكەنىن. لەكسياڭىزعا ستۋدەنتتەر قاناعاتتانبايدى. بۇل — ءبىلىم بەرۋ ەمەس، قۇر ەرمەك ءتارىزدى. (مۋسين اجىرايا قارادى). ءبىز سىنايمىز، سىزگە ءبارى ماي-جۇما! سىزگە مۇلدە سىن وتپەيدى عوي! دەمەك، بۇل ارەكەتىمىز دە ناتيجەسىز، انشەيىن ەرمەككە اينالىپ بارا جاتقانداي. (مۋسين باس يزەدى). ءسىز توپ قۇراسىز، ءوزىڭىزدى ءادىل سىننان سولاي اراشالاماق بولاسىز! — ارمانوۆ قولىن سىلتەپ قاپ، داۋسىن شىڭىلداتا كوتەردى: — ونىڭىزدان تۇك تە شىقپايدى! قۇر ەرمەك!.. — سودان سوڭ ول باسقالارعا قاراپ، نىقتاپ ايتتى: — ال، پروفەسسور ءمۋسيننىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندەگى قاتەلەر مەن بۇرمالاۋلار كەزىندە ءسوز بولعان. ودان قورىتىندى شىعاراتىن ۋاقىت جەتتى. ءبىز پروفەسسور مۋسيننەن وسىنى تالاپ ەتەمىز! تاعى دا ايتام، قاتال تالاپ ەتەمىز!
مۋسين تاعى دا ۇزاق سويلەگەن. ءوزىن بۇگىن ستۋدەنتتەرى بار، وقىتۋشىلارى بار، "اراشا تالاعانىن" ايتا كەپ، جۇرتتى كىنالاپ، "قويدىڭ ءىزىن قويانعا باستىرىپ"، قاي-قايداعىنى جيىپ-تەردى. ءبىراق كافەدرادا وتىرعان تورت-بەس كىسىگە مۇنىڭ اسەرى از بولدى، ۇعىمدارىن وزگەرتە المادى. ساپاروۆ نە ايتار ەكەن دەپ كۇتىپ ەدى، ول ۇندەمەستەن كەتتى.
پروفەسسوردىڭ الدىنا زور سۇراق قويعان وسى شىرعالاڭ... ول ىزاعا باتتى: ۋنيۆەرسيتەتتە ىستەگەنىنە ونداعان جىل؛ كۇللى سانالى ءومىرى وسى ورتادا ءوتىپ كەلەدى، ءبىراق مۇنداي حالگە ەشقاشان ۇشىراپ كورمەگەن. "زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ قۋ" دەگەن بۇل ورتاعا جات ماتەلدى بۇكىل عۇمىرىنا زاڭ قىلىپ العان ءمۋسيننىڭ ءىش ەسەبى ءارقاشان ءوزى ويلاعان جەردەن شىعا بەرەتىن سياقتى ەدى... جالعىز-اق، قىرقىنشى جىلى ءمۋسيننىڭ دوسەنت كەزىندە ءبىر قىسىلعانى بار: تەگىن جاسىرعانى ءۇشىن پارتيادان شىعىپ قالعان. ءبىراق اكەسى مارقۇمنىڭ مىڭ قويى بولعانىن مويىنداپ، ال ءوزىنىڭ "نيەتى دۇرىستىعىن" دالەلدەۋ ماقساتىڭداعى كوپ قۋىنۋلارمەن بيلەتىن قايتىپ الدى. سودان بەرگى ومىر-وزەن ىلعي ءمۋسيننىڭ ويىنشا اقتى.
سوعىس كەزىندە مۋسين سوڭعى ديسسەرتاسياسىن قورعادى. بۇل ەندى ساناۋلى ادامداردىڭ بىرىنە اينالدى: دوكتور، پروفەسسور.
ادەتتە، پروفەسسورعا كوپ سەنىم جۇكتەلەدى. مۋسين دە تالاي ءىستىڭ باسىندا ءجۇردى: تالاي كىتاپتىڭ رەداكسياسىن قارادى، قالاي ديسسەرتانتقا جەتەكشى بولدى، تالاي كوميسسياعا ءتوراعالىق ەتتى...
مۋسين جاعدايعا يكەمدەلگىش ەدى، ءوزى باسقارعان ءبىرقاتار كوميسسيانىڭ ماجىلىستەرىندە بۇل بىلمەيتىن تالاي قۇبىلىستار توعىسىپ تا قالاتىن. وندايدان مۋسين بۇعاعىن سالبىراتا، قاباعىن ءتۇيىپ وتىرىپ، ءۇنسىز قۇتىلاتىن. لاۋازىمدى ادامنىڭ اندا-ساندا باستى ءبىر شايقاپ قويىپ، ءتىلسىز وتىرۋىنىڭ وزىندە كادىمگىدەي ءبىر ۇتىمدىلىق بولادى ەكەن.
ءبىر جولى مۋسين باسقارۋىمەن گەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ وقىمىستىلارى باسپاعا دايىندالعان ءبىر كىتاپتىڭ قولجازباسى تالقىلاندى. وقىمىستىلار قىزۋ ءسوز سويلەپ، اركىم بەلگىلى ءبىر ماسەلە ماڭىندا ءوز پىكىرلەرىن ۇسىنىپ، ايتىسقا ءتۇسىپ جاتتى.
ال، پروفەسسور مۋسين اركىمنىڭ-اق پىكىرىن تۇنجىراي تىڭداپ، التى ساعات بويىنا اۋىز اشپاستان وتىرىپ، اقىر اياعىندا:
— بولدىڭدار ما؟ تاعى كىم سويلەيدى؟ — دەدى.
جۇرت سويلەپ بولعاندىعىن ءبىلدىرىپ، ايتىستى ۇيىمداستىرۋشى ءبىلىمدى پروفەسسور قورىتىندى بولماعانمەن، كەيبىر ماسەلەگە ءوز كوزقاراسىن ايتار دەپ، ۇمىتپەن كۇتتى.
مۋسين ويلانىپ وتىردى-وتىردى دا:
— جاقسى، ولاي بولسا نە وتىرىس بار، تارالىق، — دەپ سالدى.
"اپىر-اي، وز تۇيگەنىن اڭعارتقىسى كەلمەدى-اۋ مىنا كىسى، — دەپ ويلادى اركىم: — مۇمكىن، كەيىن ايتاتىن شىعار، ويلى ادام عوي، بايلاۋىن جان-جاقتى تولعانىپ بارىپ ورتاعا سالار..."
راسىندا، بۇل ويدى پروفەسسور ءمۋسيننىڭ قولجازبانى تالقىلاۋ ۇستىندە ۇستاعان سىرتقى پوزاسى عانا تۋعىزعان. ال، ىشتەي الىپ قاراعاندا ونىڭ ەشقانداي تۇيگەنى دە، ءقازىر، نەمەسە كەيىن ايتارى دا جوق ەدى.
ءبىر تاڭقالارلىق نارسە: بۇل دوبالدىقتىڭ ءبىرى دە مۋسين جولىندا كولدەنەڭ تۇرا العان جوق. ول رەكتورات مۇشەلىگىندە، عىلىمي كەڭەس مۇشەلىگىندە، كوپ ۋاقىتقا دەيىن پارتبيۋرو مۇشەلىگىندە، كافەدرا باسىندا... — بارىندە دە بۇرىنعىسىشا قالا بەردى.
وسىنشا تۇنىعىن تەك ءبىر عانا كىسى لايلادى. ول — ارمانوۆ. دوسەنت ارمانوۆ دەكاندىققا تاعايىندالعاننان بەرگى ەكى جىل پروفەسسور مۋسين ءۇشىن الا-سابىر، ابىرجۋ جىلدارى بولدى. قاعىلەز، مىنەزسىز دوسەنتتى بۇل ادەيى سوڭىما ءتۇسىپ ءجۇر دەپ ۇعادى. جينالىس بولسا مۋسين سىنالادى. ونى دا ۇيىمداستىرعان ارمانوۆ دەپ ويلايدى پروفەسسور. ءسويتىپ جۇرگەندە ءوزىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىنداعى بۇرىن بايقالماعان ءبىرقاتار "ورەسكەل" قاتەلەر اشىلىپ، پروفەسسور ءوزىنىڭ بار نەگىزىنەن ءبىر-اق ايرىلدى.
قاي جەردە سىن ايتىلسا، سونىڭ كوبى ءمۋسيننىڭ ادرەسىنە ارنالدى.
ءقازىر مۋسيندە قالعان لاۋازىم ەكەۋ-اق — پروفەسسورلىق پەن كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگى.
جاڭاعى ءبىر "جۇرتتىڭ اراشا تالاۋىنا" قاراعاندا ونى سوڭعى تايانىشىنان دا ايىرىپ بارا جاتقانداي.
پروفەسسور ءمۋسيننىڭ بويى دەل-سال، باسى مەڭ-زەڭ. كەيدە ءبارىن ۇمىتىپ، كەشەگى ءبىر كوڭىلدى قالپىنا تۇسكىسى كەلەدى. ءبىراق جانىندا شاراپ كوتەرىپ، كۇلىپ وتىرعان زيفا-حانىم جوق...
كەش ەدى. كوشە كەلە-كەلە قىسقاردى دا، تۇيىققا تىرەلدى. ءدال وسى تۇيىقتا ءمۋسيننىڭ ءۇيى بار. تۇيىقتىڭ ارعى جاعى تىربىق اعاشتى ب ا ق بولاتىن. ب ا ق ءىشى كۇڭگىرت. ءمۋسيننىڭ كوز الدى دا كۇڭگىرت تارتتى.
43
بۇگىن مۋسين مىقتاپ شيرىقتى. ۋنيۆەرسيتەتتەن شىققانداعى اشۋى ۇيىنە كەلگەن سوڭ دا تارامادى. كەشكى تاماعىن دا جوندەپ ىشە المادى: الدەنەگە الاڭ. اشۋلى جۇزىندە الدەكىمگە دەگەن ايبات بار. جايشىلىقتا بۇلاي ەمەس ەدى: ماڭىنداعىنىڭ بارىنە سالعىرت قارايتىن.
ال، مىنا ءتۇرى مۇلدە باسقا. پەنسنەدەن سىعالاعان وتسىز كوزى دە ادەتتەن تىس كوپ اعاراڭدايدى. كۇندەگىشە جالتىر باسىن سيپالامايدى، قولى مىقىنىندا، بولمە ءىشىن ارلى-بەرلى كەزىپ ءجۇر. بولماشىلاۋ كۇڭگىرت كولەڭكەسى توبەدەن سالبىراعان ەلەكتر شامىنان جاسقانعانداي كەيدە جايىلىپ، ءمۋسيننىڭ اياعىنىڭ استىنا جاتا قالادى دا، كەيدە سەرەڭ ەتىپ، ءار جاعىنا ءبىر شىعادى.
مۋسين تورگى ەسىككە تاقاپ بارىپ:
— بەرى كەل، — دەدى. پاڭ تۇرىپ، كەربەز ايتتى، ءبىراق قىجىلدى اشۋمەن نىقىرتىپ ايتتى.
قارسى الدىندا ءبۇيىرىن تايانىپ، كولەڭكەسى تۇر. سوعان ايتقانى ما؟ جوق، ولاي ەمەس ەكەن.
ارعى جاقتان ايەلى كەلدى.
كەرى بۇرىلىپ، بولمەنىڭ ورتاسىنا كەلدى دە، باياۋ سويلەدى:
— سەن جاتا بەر.
قولباڭ كولەڭكە اياعىنىڭ استىڭدا جاتتى.
سوعان ايتقانى ما؟ جوق، ولاي ەمەس ەكەن. تورگى ەسىكتى تارس جاۋىپ، ايەلى جاتۋعا كەتتى.
ۇلكەن ەكى بولمەدە ەكى-اق ادام تۇرادى. مۋسين جانە ايەلى. مۋسين ايەلىنە جىلىپ كورگەن ەمەس، ايەلى وعان شىن، قالتقىسىز جادىراپ كۇلىپ كورگەن ەمەس. بۇل ءبىر وقشاۋ سىر ەدى.
مۋسين ءۇي ىشىندە جالعىز ىدىرىنىپ، ۇزاق ءجۇردى. ەندى بىردە ستولىنا وتىرىپ، قاعاز-قالامىن دايىندادى دا، كرەسلوسىن سىقىرلاتا شالقايىپ، الاقانىن ماڭدايىنا باستى. نە جازباق؟ عىلىمي ەڭبەك جازباق پا؟ جوق. ەندى نە؟
وي. تۇڭعيىق وي...
نەگە بۇلاي؟ نەگە بۇل ەنجار، سالعىرت، "دوبال"؟! نەگە كوزگە شىققان سۇيەلدەي جالعىز؟! نەگە قىرسىز، ماقساتسىز، جىگەرى مۇقالعان؟ وسىلاردى ازداپ مۇنىڭ ءوزى دە سەزەدى. ءبىراق جويۋعا دارمەنى جەتپەيدى. ويتكەنى، پروفەسسور باسىنداعى قايشىلىقتىڭ قىرىق قاتپار جايى بار. ونىڭ ارمانوۆپەن الاۋىزدىعىنىڭ، ستۋدەنتتەرمەن ارا قىربايلىعىنىڭ، ءتىپتى وزىندەگى دەل-سالدىقتىڭ بارىنە سەبەپ — سولار. سولاردىڭ ءبىرى — مۋسين بايلانعان، ماتالعان قازىق — دوگما! بۇل قازىقتى ءوزىن تاربيەلەگەن، ءوزىن كانديدات، كەيىن دوكتور ەتكەن بەلگىلى مەتافيزيك بۇيراتوۆ قاعىپ بەرگەن: مىقتاپ قاعىپ، سوعان ماتاپ كەتكەن. مۇنىڭ ساناسىنا اق ماتانىڭ ءتۇسىن وزگەرتەتىن نىلدەي سىڭگەن دە سول بۇيراتوۆتىڭ پوستۋلاتى. گەولوگيا عىلىمىنداعى مۋسين تاڭداعان سوقپاقتا سونىڭ ءىزى.
قازىرگى گەولوگتاردىڭ الدىنا كەڭ جول اشقان، ءوزىن ءىس جۇزىندە دالەلدەپ وتىرعان بىردەن ءبىر دۇرىس عىلىم — مۇناي گەنەزيسىن انىقتاۋداعى گۋبكين ءىلىمى. اكادەميك گۋبكين تەورياسى — ورگانيكالىق گيپوتەزا: مۇناي سان عاسىردى باسىنان وتكىزگەن جەر قاباتتارىنداعى ءولى جاندىكتەردەن پايدا بولعان. بۇل ءىلىمدى مۇناي مەن گاز سالاسىنداعى سوۆەت گەولوگتارىنىڭ ءبارى قولدايدى. ۋنيۆەرسيتەتتەگى گەولوگيا فاكۋلتەتىندە مۇناي مەن گازعا بايلانىستى پاندەر وسى نەگىزدە جۇرگىزىلەدى. ستۋدەنتتەر وسى نەگىزدە تاربيەلەنىپ، ماماندانادى. ال، مۋسين بۇل تەورياعا قارسى. ول زاتتىق دالەلى سولقىلداق ماگمالىق گيپوتەزانى قولدايدى، سونى ماڭگى سۇيەنىش ەتەدى. كورگەن-بىلگەنى، ۇققان-تۇيگەنى — ءبارى سول ماڭدا. ءمۋسيننىڭ سوعىس جىلدارىندا قورعاعان دوكتورلىق ديسسەرتاسياسى — سول تۇسىنىگىنىڭ سينتەزى. مۋسين ديسسەرتاسياسىنداعى مەتافيزيكالىق جايلاردىڭ ءسوز بولىپ، مىقتاپ سىنالعان سەبەبى دە سول ەدى. مۋسين مويىندايدى، كوپ اۋقىمىنا كونەدى. ونىسى جانە شىنى، شىنىمەن كونگىسى كەلەدى. ءبىراق، ءوزىن ءوزى جەڭە المايدى. قايتا اينالىپ، قايتا ويلانىپ، بايىرعى قالپىنا قايتا تۇسە بەرەدى، باياعى قازىعىن قايتا تابا بەرەدى. امالى جوق سويتەدى.
وي، تۇڭعيىق وي، ءتۇپسىز وي... ورگانيكالىق گيپوتەزاداعى مۇنايدىڭ تۇنباعا، ميگراسياعا، تەمپەراتۋراعا، باكتەرياعا بايلانىستى ۇعىمدارى مۋسين ءۇشىن شىم-شىتىرىق، نەگىزسىز نارسەدەي، ءتىپتى قابىلداي الماي-اق قويدى. قابىلدامايىن دەمەيدى، قانشا ويلانسا دا مۇلدە قابىلداي المايدى. ال، ءوزى قابىلداي الماعان، ءوز ميىنا قونباعان سىردى ستۋدەنتتەرگە قالاي ۇقتىرادى بۇل؟ سالقىن جاتتاندىسىن ەرىكسىز ۋاعىزداعانمەن ستۋدەنتتەردى ءقايتىپ قاناعاتتاندىرماق؟ راس. ءوز ۇعىمى بولسا ءبىر ءجون. وندا قۇلشىنا، شابىتتانا سايرار ما ەدى، قايتەر ەدى؟
تۇنبا جىنىستارداعى ميگراسيالىق قۇبىلىستاردى پروفەسسور مۋسين ىشتەي وزىنشە بايىپتايدى: ماگمادان اتىلىپ، سۋىنىپ، سودان بارىپ سۋسىپ، جىلجىپ كەلگەن دەپ پايىمدايدى. قانداي تەمپەراتۋرادا قانداي ءتىرى ورگانيزم سۇيىققا اينالادى؟ مۇنى بۇلتاقسىز دالەلدەيتىن ورگانيكالىق گيپوتەزا الدىندا مۋسين بۇلتارادى، ونىڭ قاعيدالارىنا سەنبەيدى. ەڭ ارعى جاعى باكتەريا جونىندەگى مۋسين پىكىرى دە اكادەميك گۋبكين ىلىمىنە قاراما-قارسى: ورگانيكالىق گيپوتەزا بويىنشا باكتەريا مۇناي قۇرامىنداعى وتتەگى مەن سۋتەگىنىڭ قوسىندىسىن ءبولىپ شىعارادى. ال، مۋسينشە، باكتەريا وزىنەن سۇيىق بولمەيتىنى بىلاي تۇرسىن، قايتا ونى جۇتىپ، ءسىڭىرىپ جاتادى. بۇدان قالايشا مۇناي پايدا بولۋى مۇمكىن؟
سايىپ كەلگەندە مۋسين مۇنايدى جانارتاۋلاردان جارالدى، مەتامورفوزالىق جىنىستاردا، ورگانيكالىق ەمەس جولدارمەن، تۋرا ماگمانىڭ وزىنەن پايدا بولدى دەپ بىلەدى. بۇل مۋسين قازىعىنىڭ ءتۇبىرى. ونى مۋسين كەزىندە، اسىرەسە ءوزىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىندا كوپ نارسەلەرمەن قۇلشىنا "دالەلدەگەن". وندا مۋسين ساناسى بۇگىنگىدەي ۇيقىلى-وياۋ ەمەس ەدى، مۇقالماعان، تاۋ-تاسقا سوقتىقپاعان ۇشقىر، وتكىر ەدى. مۋسين ءوز ويىنا دەرەك ەتىپ اپشەرون گازىن، وكلاحوما مەن كانزاستاعى، اتاباسكاداعى مۇناي كوزدەرىن، اسىرەسە، كاليفورنياداعى ۆۋلكان لاۆالارىن الادى. سول ارقىلى ورگانيكالىق كريتەرييلەردىڭ "سولقىلداقتىعىن" كوپ رەتتەردە "نەگىزسىزدىگىن" دالەلدەيدى.
اقىر اياعىندا، مۋسين ورگانيكالىق گيپوتەزانىڭ وتانى روسسيا، تۇڭعىش تۋدىرۋشىسى لومونوسوۆ ەكەنىن مويىنداماي، ونى اۆستريا مەن امەريكادان اۋىسقان جالعان ءىلىم دەگەن مەتافيزيكتەر ۋاعىزىن قوشتايدى. ونىڭ ەسەسىنە، ماگمالىق گيپوتەزانىڭ ءتۇپ نەگىزىن، شىققان تەگىن مەندەلەيەۆكە اپارىپ تىرەيدى. سونى تايانىش ەتپەك بولادى.
— ورگانيكالىق گيپوتەزا — دەگەن مۋسين ىلگەرىرەكتە وتكەن ءبىر گەولوگتار ايتىسىندا: — عاسىرعا جۋىق ۇستەمدىك ەتكەنمەن، مۇناي گەولوگياسىنىڭ تەورياسىن دامىتا الماي، كەرىسىنشە، ونى ابدەن توقىراتتى، تۇيىققا قامادى. مۇنىمەن الداعى ۋاقىتتا دا تابىسقا جەتۋ قيىن. بۇل — گەولوگياداعى جاپپاي اداسۋ، فەتيشيزم.
بۇل پىكىردىڭ ءدال سول ايتىس ۇستىندە تاس-تالقانى شىقتى. ءبىراق مۋسين ۇعىمى ىشىندە، وزىمەن ەرە كەتتى. ونداعى دالەلى مىناداي پوستۋلات ەدى: ورگانيكالىق گيپوتەزانىڭ لوگيكالىق دامۋى "تۇنبانىڭ تابانى" دەگەن ىلىمگە اكەلدى. بۇعان سۇيەنسەك، سول "تاباننان" ءارى مۇناي قاينارىن ىزدەپ، بارلاۋ جۇرگىزۋدىڭ قاجەتى جوق. سونىڭ كەسىرىنەن جەر استىنا تەرەڭ سۇڭگي الماي، "تۇنبا تابانىنان" اسىپ، ءارى بارا الماي، نەبيتداگتاعى، فەرعاناداعى مۇنايلى جىنىستار ۇزاق ۋاقىت زەرتتەلمەي، جۇمباق قالپىندا كەلدى. "قىسقاسى، — دەپ ويلادى مۋسين، — ورگانيكالىق گيپوتەزادان ارىلماي تۇرىپ، مۇناي مەن گاز گەولوگياسى دامۋدىڭ سارا جولىنا تۇسە المايدى..."
ءمۋسيننىڭ بۇل وي-پىكىرلەرى گەولوگياداعى تالاس-تارتىستىڭ ءبىر جاعى رەتىندە، مۇناي گەنەزيسىن انىقتاۋدىڭ ءبىر قۇرالى ەسەبىندە قالسا ءبىر ءجون. ولاي ەمەس. ءمۋسيندى گەولوگتاردىڭ بارى-نارىنە اينالعان پروگرەسشىل ىلىمگە بوي ۇسىندىرمايدى: قاتەدەن-قاتەگە ۇرىندىرادى، تايعاناقتاتادى، عىلىمدىق-پەداگوگتىك جولدا ىلگەرىلەۋىنە كەدەرگى بولادى، پروفەسسوردىڭ الدىندا كەسە-كولدەنەڭ تۇرادى. مۇنىڭ ءوزى تۇتقىنداعىش تا نارسە. ءمۋسيندى ابدەن ماتاپ، شىرماپ الدى. ارىلا الماي-اق قويدى. اسىرەسە، ستۋدەنتتەر الدىندا قيىن: ولارعا ءوزىنىڭ ەسكىسىن ۇسىنا المايدى، ال، جاڭانى ءوزى قابىلداي المايدى. ءدال وسى جەردەن كەلىپ ەكلەكتيكا تۋادى. پىكىردەگى تۇرلاۋسىزدىق، ويداعى بۇلدىرلىق، ىستەگى جاساندىلىق تۋادى. ەكى ارادا مۋسين شورە-شورە...
نە ىستەۋ كەرەك؟
بار تراگەديا وسىندا ەدى.
* * *
جوق! بار قاسىرەت مۇندا عانا ەمەس. بار قاسىرەت...
...ءمۋسيننىڭ اكەسى مۋسا مىڭ توعىز ءجۇز ون جەتىنىڭ كۇزىندەگى ايگىلى قازان توڭكەرىسىنەن ون جىل كەيىن مىڭ قوي ايداعان باي رەتىندە ءبىر تاركىلەندى؛ جيىرما جىل كەيىن "ۇلتشىل" رەتىندە ەكىنشى مارتە اشكەرەلەنىپ "حالىق جاۋى" اتاندى دا اتىلىپ كەتتى. وسى ەكى ارادا وتكەن ەكى ون جىل ءومىردى مۋسا دەنى دۇرىس ءومىر دەپ ەسەپتەمەگەن. تۋراسىن ايتقاندا، توڭكەرىستەن كەيىنگى جاڭا قوعامدى ەل قامىنا ورناعان قوعام، جاڭا جۇيەنى ادام قۇقىن قورعاعان جۇيە دەپ بىلمەگەن.
بالاسى جاڭا زاماننىڭ جاڭا مامانى بولام دەپ جوعارى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىندە وعان ءوزىنىڭ وسى پيعىلىن تالاي اڭعارتقان:
— قاراعىم، وقى، وقي بەر... وقىماعاندا نە قارەكەت قىلاسىڭ؟ وقۋ بىتىرگەن سوڭ ارينە مامان بولاسىڭ، بارىڭدى سالاسىڭ... مۇناي وندىرەرسىڭ. ءبارى ءجون. ءبىراق ءبىر ءجونسىز جەرى — ەڭبەگىڭ ەش، تۇزىڭ سور عوي سەنىڭ...
— نەگە، كوكە؟
— نەگەسى سول، — سەنىڭ باسىندا بيلىگى جوق بودان جۇرتىڭا سول مۇنايدىڭ تامشىسى دا بۇيىرمايدى، كورەرسىڭ.
...كورىپ ءجۇر.
توڭكەرىس جەڭگەن كۇزدە مۋسين ون ءۇش جاسار بالا ەدى. جارىق دۇنيەدە بولىپ جاتقان استان-كەستەن، الاساپىران قۇبىلىستىڭ بايىبىنا بارا العان جوق.
سول كۇزدەن ون جىل وتكەندە مۋسانىڭ مىڭ قويىن ون قويشى جۇز-جۇزدەن ءبولىپ، ايداپ اكەتىپ بارا جاتتى. بۇل تۇستا مۋسين جيىرمانىڭ ۇشەۋىندە، شەت جاقتان وقۋ ءبىتىرىپ، مۇناي ينجەنەرى بوپ كەلگەن بەتى ەدى. قازان توڭكەرىسى مۋسانىڭ وتباسىنا قۇت ەمەس، جۇت اكەلگەنىن ءبىر-اق ءبىلدى.
وسى كۇزدەن تاعى ءبىر ون جىل وتكەندە كىلەڭ كوك مىلتىقتى كوك جاعالىلار مۋسانى جانە مۋسا سەكىلدى تاعى ءبىر توپ قازاقتى قولدارىنا كىسەن سالىپ، يتجەككەنگە ايداتىپ جىبەردى. بۇل تۇستا مۋسين وتىز ۇشتە، ۋنيۆەرسيتەتتەگى ۇستازدار ساناتىنا قوسىلعان ساناۋلى زيالىلاردىڭ ءبىرى ەدى. الايدا اكەسىنىڭ اجالىنا ارا تۇرۋعا مۇنىڭ باسىنداعى بىلىگى دە، بىلەگىندەگى كۇشى دە جەتپەدى. جالعىز-اق "اكەسى ءۇشىن بالاسى جاۋاپ بەرمەيدى" دەگەن كولگىر قاعيداعا امالسىز الدانىپ، جەر سوقتى دا قالا بەردى.
سودان تاعى ءبىر ون جىل ءوتتى. ءمۋسيننىڭ عۇمىر جاسى قىرىق ۇشكە جەتتى. اسىپ بارا جاتقان كورەگەندىك بولا قويماس، سونداي-اق، اناۋ ايتقانداي ولەرمەندىك دەۋ دە قيىن... ايتەۋىر عىلىمي جەتەكشىسى ءارى كەڭەسشىسى اكادەميك بۇيراتوۆتىڭ ماگمالىق گيپوتەزانى قولدايتىن اتىشۋلى اكسيوما-پوستۋلاتى ءبىر اۋىق ۇستەمدىك قۇرىپ، گەولوگيا عىلىمىندا اۋە رايىن بەلگىلەپ تۇرعان تۇستا وعىپ، بۇعىپ ءجۇرىپ قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىعار-شىقپاستا وقىمىستى-عالىمعا كەرەك اتاقپەن دارەجەنىڭ ءبارىن الىن الدى: ول ەندى دوكتور، پروفەسسور!.. الايدا امال قانشا، وسىنىڭ ءبارى بۇعان قاسيەت ەمەس، قاسىرەت بوپ جابىستى.
ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز ون جەتىنشى جىلى ون ءۇش جاستاعى ءمۋسيننىڭ سودان بەرگى وتىز جىل سانالى ءومىرى جۇيتكىگەن جۇيرىك پوەزد سەكىلدى بەلگىسىز ءبىر باعىتقا قاراي زاۋلاپ اسىپ بارا جاتتى دا مۇنىڭ ءوزى سول پوەزدان ءبىر بەكەتتە جىلىسىپ ءتۇسىپ قالعان جولاۋشىداي تەنتىرەگەن اداسقاق كۇي كەشۋمەن كەلەدى. مۇنداي دا بولادى ەكەن: ءوز تىرشىلىگىنەن مۇنىڭ ءوزى تىرىلەي اجىراپ قالادى، ءوز ءومىرى مۇنىڭ ءوزىن ولمەي تۇرىپ-اق ىعىستىرىپ تاستاپ كەتەدى. سودان كەلە مۇندا تىلەككە تىلەك قوساتىن ۇيىمشىل ورتا دا جوق، بىلەككە بىلەك قوساتىن ۇجىمشىل قوعام دا جوق. ءبارى الگى پوەزدىڭ ىشىندە كەتىپ بارادى، بۇل ونىڭ سىرتىنا شىعىپ قالدى. بۇ قالاي؟! قوعامنان تىس، قوعامدىق ورتادان تىس ادام بولا ما؟
— بولمايدى! — دەۋشى ەدى عوي ءبىر بىلگىش. — قوعامدىق ورتادان تىس نارسە ەكەۋ عانا: ءبىرى — قۇداي، ءبىرى — اڭ!
ال كەرەك بولسا!.. مۋسين — قۇداي دا ەمەس، اڭ دا ەمەس، مۇنىكى نە سوندا؟
بۇل بەلگىلى ءبىر ورتاعا ەڭبەك بوپ، قوعامعا كىرمەك بوپ، الگى "پوەزعا" ەسەبىن تاۋىپ قايتا "مىنەدى". مىنگەنى قۇرىسىن، بۇعان مۇنداعى ورتا دا توسىن، قوعام دا جات. مۇنداعىلاردىڭ ءبىر دە ءبىرى ساناسپايدى مۇنىمەن... كىم ساناساتىن ەدى، مۇنداعىلاردىڭ ءبارى فاناتيك: ارىپتەستەرى — ساپاروۆ نە ارمانوۆ، شاكىرتتەرى — تايمان نە قابەن... ءبارى... ءبار-بارى... شەتىنەن دۋالانعان... ساعىم قۋعاندار وڭشەڭ!.. ءارقايسىسى وزىنشە جانىن جالداپ، ەسى كەتكەنشە ەل ءۇشىن، جۇرت ءۇشىن تەر توگىپ "ەڭبەك ەتىپ" ءجۇر. ەلدى ەل ەتەمىز، جۇرتتىڭ جۇرتىن جاڭارتامىز، ادام اتاۋلىنى جاپپاي جەتەلەپ "جارقىن بولاشاققا" اپارامىز، ءسويتىپ مىرعامعا باتىرامىز! ءبارىنىڭ دەدىگى، ويى، قيالى — وسى. ءبارىنىڭ ماقساتى، مۇددەسى — جاڭا قوعامداعى ماقسات، جاڭا زامانداعى مۇددە — وسى. ءمۋسيننىڭ وتىز جىل سانالى عۇمىرىندا ەستىپ، كورىپ، ءبىلىپ كەلە جاتقانى وسى — وسىلاي "جاڭارۋ"...
الايدا جاڭارعان نە بار؟
ەل-جۇرتتىڭ حال-كۇيى سول باياعى جالاڭاش-جالپى، بىردە اش — بىردە توق، بىردە بار — بىردە جوق جۇپىنى تىرشىلىك! باسقا جاقتى بىلاي قويعاندا، ءمۋسيننىڭ ءوزى بىلەتىن اتىراۋ مەن الاتاۋ اراسىنداعى ۇلانعايىر كەڭ اتىراپ... بارىندە بىردەي قۇبا-توبەل قوڭىر ءومىر! ادامدار وسىعان جاپپاي كوندىگىپ العان. ءبىر دە ءبىرى مىڭق ەتپەيدى. كۇندەلىك قىبىر...
بۇ نە بۇل! زامان دەيدى، قوعام دەيدى، قايدا سونىڭ حايىرى؟ مىنا جۇرت ءبىر ءتۇيىر حايىر كەرمەسە دە، ءبارى ءبىر، "زامان بىزدىكى"، "قوعام مەنىكى" دەپ دىمى قالماي، دىڭكەسى قۇرىپ دۇرلىگۋمەن ءجۇر. زامان قايدا بارا جاتىر، قوعام قايدا بارا جاتىر؟ ءبيمالىم، بەلگىسىز. ايتەۋىر الدا "قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن" ءبىر "جەرۇيىق" بار، سوعان بارماي قويمايمىز دەپ جان ۇشىرىپ جۇرگەن جۇرت! بۇ نە دەگەن جاپپاي اداسۋ؟!
وسىنىڭ ءبارى مۋسينگە جات، وگەي ءومىر. اكەسى ايتقانداي، وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ "ەڭبەگى ەش، تۇزى سور". كورىپ تە ءجۇر، ءبىلىپ تە ءجۇر: جەم مەن جايىق سالاسى، مۇعالجار مەن ماڭعىستاۋ دالاسى تەلەگەي-تەڭىز مۇناي؛ ال قول-اياعى ماتاۋلى وتار ەلگە سول وزىنە تيەسىلى ەن بايلىقتىڭ، مۋسا ايتقانداي، "تامشىسى دا بۇيىرمايدى".
قازاق دالاسىنىڭ ءاستى-ۇستى تولى بايلىق. ال قازاقتىڭ تەڭ جارىمى اشتان قىرىلدى. قازان توڭكەرىسى حالىققا ازاتتىق اكەلدى دەسەدى، ال قازاققا تيگەن سىباعا — ازات ءومىر ەمەس، ازاپتى تاعدىر: بەتكە شىعارىنىڭ ءبارى قۋعىندا، سۇرگىندە!
قازاق زيالىلارىنىڭ ءبارى قويداي كوگەندەلىپ ءسىبىر اسىرىلدى دا اتىلىپ كەتتى. نەگە اتىلدى؟ "حالىق جاۋى" بولعان سوڭ اتىلدى. نەگە حالىق جاۋى بولادى؟ حالقىن جاقسى كورگەسىن "ۇلتشىل" بولادى، ۇلتشىل بولعاسىن قالاي حالىق جاۋى بولمايدى؟!
ءمۋسيننىڭ مۇلدە ميىنا قونبايتىن شىندىق!
ءمۋسيننىڭ ميىنا ءبىر عانا نارسە قونادى: حالىقتى ۇلت رەتىندە قۇرتۋ ءۇشىن ونىڭ زيالىلارىن جاپپاي جوق قىلۋ كەرەك. سوندا ءسۇت بەتىنىڭ قايماعىن قالقىپ الىپ، كوك سۋىن قالدىرعانداي ەلدىڭ ەڭىرەگەن ەرلەرى كەتەدى دە سانالى حالىق ورنىندا تۇيسىكسىز توبىر قالادى. ماڭگۇرت توبىر! ۇلتتىڭ ۇلتتىعى جويىلۋ دەگەن — وسى!..
كۇللى سانالى عۇمىرىنىڭ ىشىندە ءمۋسيننىڭ بۇكىل ءبولمىس-بىتىمىن بۇگىنگى سۇلەسوق، دەل-سال كۇيگە، دۇنيەنىڭ بارىنە بەيتاراپ، ەنجار قالىپقا تۇسىرگەن وسىنداي وقىس وي، وقشاۋ ۇعىم، وعاش پيعىل. قاعىنان جەرىگەن قۇلان تاقىلەتتى وسى ءبىر جابايى جاتىرقاۋلار، جاتسىراۋلار كەلەدى دە ءمۋسيڭدى جالعىز سەندەلتىپ، عاسىر پوەزىنان كەز كەلگەن بەكەتكە وپ-وڭاي لاقتىرىپ تاستاپ كەتەدى. تاستاندى مۋسيندە باس ساۋعالاپ بارار جەر، باسار تاۋ جوق. ول وزىنە ءوزى قۇرعان تۇزاقتا، وزگەلەر بەزگەن تاعدىر تۇتقىنىندا: عىلىمدا ۇستازى بۇيراتوۆ قاققان قازىق — دوگما بولسا، تۇرمىستا تۋعان اكەسى مۋسا ميلاندىرعان "وگەي ءومىر"؛ ول وسىناۋ شىم-شىتىرىق شىرعالاڭدا، شىرماۋدا... ونى بۇل شىرماۋدان بوساتار بىردە ءبىر ادام نە قوعام جوق. جالعىز-اق اكەسى سەكىلدى ۇستالىپ، اتىلىپ كەتپەي امان جۇرگەنىنە شۇكىرشىلىك ەتەدى. قولىنان كەلەر كۇللى قۋلىق-سۇمدىعى، امال-ايلاسى تەك سوعان عانا جەتەدى.
بۇل كىسىنىڭ باسىنداعى بار قاسىرەت، مىنە، وسىندا.
* * *
...مۋسين سەلك ەتتى. تاڭ اتىپ قالىپتى. بۇل ماڭدايىن الاقانىنا باسقان قالپى، كرەسلودا ءالى سۇلىق وتىر ەكەن. الدىندا اق قاعاز، بەتىنە ءبىر سىزىق تۇسپەگەن.
زادىندا، جازاتىن ادامنىڭ ستولىندا ىلعي جازۋسىز قاعاز جاتقانى جاقسى نىشان ەمەس قوي!
44
تايمان وقۋ زالىندا ۇزاعىراق وتىرىپتى: مۇناي مەن گاز گەولوگياسىنان ەرتەڭ بولاتىن كوللوكۆيۋمگە ازىرلەنگەن ەدى. كىتاپتان باسىن كوتەرىپ، ماڭىنا كوز جۇگىرتتى. باعانا تولىپ وتىرعان، ءقازىر كىسى سيرەپتى: كوپ ستولدىڭ ءار جەرىنەن بىرەۋ بۇعىپ، توبەسىن كورسەتەدى. جىم-جىرت. كوريدورداعى دىبىستار دا تىنعان، جار ساعات قانا شىقىلداپ قاپتى: قوس قارا جەبە كوككە كەزەنىپ، قاق ايرىلىپ بارادى.
تايمان كىتاپتارىن جيناپ، تۇرا بەرگەن؛ تۋ سىرتىنان بىرەۋ مۇرنىن تارتىپ، تاماعىن كەنەدى: ارىنعازى ەكەن، يىعىن قۇنىستىرا قادالىپ وتىر. تايمان قاسىنا باردى، ارىنعازى بۇرىلمادى، كىتاپ بەتىنەن باسىن دا كوتەرمەدى، تايمان سىبىرلاي ءتۇرتتى:
— ءوي، تاعى ۇيىقتاپ قالۋدان ساۋمىسىڭ؟
— نەعىلعان ۇيقى. مەنەن ۇيقى بەزگەلى قاشان؟ مەنىڭ تەك سۋرەتىم عانا ۇيىقتايدى.
— قايتپايمىز با؟
— جوق. زالدى جاپتىرىپ كەتەم بۇل جەردەن.
تايمان كۇلگەنمەن بۇل كۇلەر ەمەس. قاباعى ءتۇيۋلى قالپى، قاعازعا قادالىپ قالا بەردى.
تايمان زالدان شىقتى. قارسى قابىرعا تولعان گازەت: ۋنيۆەرسيتەت باسپاحاناسىندا باسىلاتىن كوپ تيراجدى گازەتتەن باسقا ءار فاكۋلتەت، ءار بولىمشە ءوز قابىرعا گازەتىن شىعارادى. قابىرعا گازەتتەر، اسىرەسە ولاردىڭ ساتيرالىق قوسىمشالارى قاي فاكۋلتەتتە بولسىن سۇستى نارسە. بۇلار بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەپ جاتپايدى: جاقسى قۇلىق شارجبەن ازىلدەنەدى، ۇنامسىز قىلىق كاريكاتۋرامەن شەنەلەدى. ادام بويىنداعى وعاش مىنەزدەردىڭ تالايىن وسىلاردان كورۋگە بولادى.
تايمان بۇل تۇستان ءبىر توقتاماي وتكەن ەمەس. بۇل جولى ءبىر توسىن ويمەن قايرىلدى. كوپ تيراجدى گازەتتىڭ جۋىردا شىققان نومەرىنىڭ سوڭعى جاعىنداعى "بەتىڭ قيسىق بولسا، ايناعا وكپەلەمە" دەگەن رۋبريكانىڭ استىڭدا ميكروسكوپپەن ماڭدايىن تىرەي ۇيىقتاپ ارىنعازى وتىرعان. ساشانىڭ ىستەپ جۇرگەنى، ءوزى شەبەر-اق، ءدال ءبىر كۋكرىنيكسى سالعان كاريكاتۋرا سياقتى. اياق جاعىنداعى "ارىنعازى ايتادى" دەگەن اڭىز دا سونىكى. اقىن ەمەس قوي، مۇنىسى ونشا ادەمى شىقپاپتى: "جارتى ءومىرىم ۇيقىمەن وتەدى، قالعانى ويىن-ساۋىققا كەتەدى".
ءقازىر عانا ارىنعازىنىڭ قاسىنان شىققان تايمانعا مىنا سۋرەتتىڭ ەندىگى ءمانى وسالداعانداي كورىنىپ ەدى.
مىنا ءبىر شەتتە ستۋدەنتتەردىڭ وزدەرى قولدان اشەكەيلەپ شىعاراتىن "گەولوگ" گازەتىنىڭ ساتيرالىق بەتى پايدا بولىپتى. تايمان جاڭا كوردى: كەشەلى-بۇگىن ىلىنگەن سەكىلدى. مۇندا ءمۋسيننىڭ كاريكاتۋراسى سالىنىپتى: پروفەسسور پورتفەلىن قۇشاقتاپ، اۋديتوريادان شىعا قاشىپ بارادى. سوڭىنان ءبىر ايەل قالامىن جالاقتاتىپ قۋىپ كەلەدى، ستۋدەنتتەر ۇيلىعا اڭتارىلىپ قالا بەرگەن.
بۇل جايدى تاياۋدا عانا ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتتەرىنەن ەستىگەن تايمان سۋرەتتىڭ مازمۇنىنا جازۋىن وقىماي-اق ءتۇسىنىپ، كوپ قاراپ، ۇزاق كۇلدى. جالعىز تۇرىپ كۇلدى. كەيدە دىبىسى دا شىعىپ كەتكەن. بەسەۋەت بىرەۋ كورىپ، ۇيات بولمادى ما دەپ، ءبىر بۇيىرىنە بۇرىلىپ ەدى، وزىنەن ءۇش-تورت ادىم جەردەگى تاقتاعا "گەوۆەد" گازەتىنىڭ جاڭا نومەرىن ءىلىپ جاتقان ءبىر قىزعا كوزى ءتۇستى. تايمان شۇعىل ابدىراپ، اڭتارىلدى دا قالدى: كوز الدىندا ءناديا. ول مىنا جىگىتتىڭ قازىرگى جايىن ۇققان ءتارىزدى، بۇعان قاراعان سونشالىق ءبىر كىناسىز، ۇياڭ جۇزىندە ازداعان ويناقىلىق بار. بولماشى كۇلكىمەن قىسىلا تۇسكەن قارا ءمولدىر كوزى ءسال عانا ساتكە مۇنىڭ كوزىمەن تىكتەي قادالىپ، تابىسا قالىپ ەدى، تايمان دەنەسى ءدىر ەتتى. بار پەيىل-نيەتىمەن، ىقىلاس بولمىسىمەن ۇسىنىپ، ۇمسىنىپ قالدى. ايتارعا ءسوز جوق، ءسوز بولا قالسا، ءدال وسى ساتتە ءتىلى دە كەلمەس ەدى، تەك جۇرەگى عانا تۋلاپ، الىپ-ۇشىپ، بەتىن الدەقانداي ءبىر ىستىق لەپ، جالىن شارپىپ وتكەندەي بولدى.
قىز ەركىن، بۇدان بۇرىن ءتىل قاتتى:
— ءسىز جاقسى كۇلەسىز ەكەن!..
تايمان قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. بۇنى ءناديا دا سەزىپ ىڭعايسىزدانىپ، ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى. گازەتتىڭ ءبىر شەتىن مىقپەن ۇستاتىپ، اق سۇيرىك ساۋساقتارىمەن بۇكتەۋىن جازا ەكىنشى بۇرىشىنا مىق قاداي بەرىپ ەدى، اناۋ بۇرىشى قايتا سىرعىپ ءتۇسىپ بارا جاتىر. تايمان گازەتتىڭ بۇل شەتىن قالاي ۇستاي العانىن ءوزى دە اڭعارعان جوق. جەرگە تۇسكەن مىق شەگەنى الىپ، بۇرىشىن شانشا بەردى. كوز الدىنداعى گازەتتەگى جازۋ بىر-بىرىنە قوسىلىپ بارادى. ءار جول ءبىر-بىر قارا سىزىق قانا سياقتى. باسقا تۇك اڭعارعان جوق. جالعىز-اق ءناديا جاق بەتى دۋىلداپ جانىپ بارادى، سونى عانا سەزەدى. قىزعا قاراۋعا جاسقاندى، جاسقانعان ەمەس، قورىقتى. شىنىمەن قورىقتى. ءوزىن وسى ءبىر عازيز جاننىڭ الدىندا كەشپەس كىنالىدەي سەزىنەدى. سودان سوڭ ءوز جۇرەگىنىڭ سوعىسىن سەزىنەدى. ەكى قۇلاعىنىڭ تۇسىندا تاعى بىر-ەكى جۇرەك پايدا بولعانداي، ۇشەۋلەپ سوعىپ، تايماندى كادىمگىدەي تەڭسەپ تۇرعان ءتارىزدى. مىق تۇيرەپ جاتقان قولىنىڭ سىرتىڭدا بىر-ەكى كوكشىل سىزىق بىلەۋلەنىپ بىلىنەدى. گازەتتىڭ انا شەتىندەگى اق ساۋساقتاردىڭ قاسىڭدا مۇنىڭ ساۋساعى دا ىسكە العىسىز بىردەڭە سياقتانىپ كەتتى. مىق شەگەنى تەز شانشىپ، قولىن تارتىپ الدى. كوبىنە گالستۋگىنىڭ ءبىر جاعىنا قيسايىپ جۇرەتىنىن ءوزى بىلەتىن. قولىنىڭ جاعاسىنا قالاي شاپشاڭ بارىپ كەلگەنىن دە سەزگەن جوق.
— ۇلكەن راقمەت، — دەدى ءناديا تايمانعا كومەكتەسكەنى ءۇشىن، گازەتتى ءىلىپ بولعان: — مىنە، بىزدە دە جاقسى سۋرەتتەر بار.
— ە-ە... جاقسى ەكەن، — دەدى تايمان ءنادياعا تۋرا قاراي الماي؛ گازەتتىڭ ءار جەرىنە ءبىر قادالا بەردى دە، تاعى قاپالاندى... "ە-ە..." دەگەنى وزىنە الدەقانداي ءبىر دورەكى ىڭىرانۋ سياقتانىپ كورىندى دە، "جاقسى" دەگەندەگى "س" — "ش" بوپ، ساقاۋ ەستىلگەندەي، ايتارىن جوندەپ ايتا الماعانىن ءبىلدى. جانە "بۇ نە دەگەنىم، — دەپ ويلادى: — وسىنداي جاۋاپ بولا ما ەكەن؟.." دۇنيەدە وزىنەن دارمەنسىز جان جوقتاي سەزىنەدى. كوز الدىنداعى سۋرەتتەر قانشا قىزىق بولعانمەن بۇعان تۇك اسەر ەتكەن جوق. ەندى كۇلكى بەزىپ كەتكەن. ءتىپتى وسى سۋرەتتەردى ول كورىپ تۇرعان جوق. كوزى مۇندا بولعانمەن، كوڭىلى الدەنەگە الاڭ. ويىن ويرانداعان — ءوز بويىنان ءوزى ءتىنتىپ، قازبالاپ تاۋىپ تۇرعان الدەقايداعى ءبىر وسپادار قىلىقتار...
اياق دىبىسىن اڭعارىپ جالت قارادى: جاقىن اۋديتوريانىڭ بىرىنەن ەكى قىز، ءبىر جىگىت شىعىپ، بەرى كەلە جاتىر. ۇشەۋى دە گەوفاكتىڭ ستۋدەنتتەرى. ءناديا سولارعا قارسى ءجۇردى. جىگىت ءناديانىڭ كىتاپ سالىنعان سۋمكاسىن الا شىققان ەكەن، يەسىنە ۇسىنىپ كەلە جاتىر. جىگىتتى تايمان سىرتتاي بىلەتىن، جوعارعى كۋرستە وقيدى. ول دا تانىپ:
— امان-جاقسىمىسىز؟ — دەپ، بۇعان باس يزەدى.
— سالەمەتسىز بە! — دەپ تايمان دا سولاي باستى. ەسىنە ەندى ءتۇستى: ءنادياعا ەڭ بولماسا سالەمدەسە دە الماپتى.
— ءيا، نەعىپ ءجۇرسىز؟ — دەدى الگى جىگىت تايمانعا؛ ءبىر قولىمەن ءناديانىڭ قارىنان ۇستاپ، ەكىنشى قولىن انا قىزدارعا سوزىپ، تومەن تۇسە بەردى.
تايمان ەندى تەزىرەك باسىپ، بۇلارعا ءناديا جاقتان قاتارلاستى:
— جاي، كىتاپحانادان شىعىپ ەدىم.
وعان دۇنيەدە مىنا جىگىتتەن باقىتتى ەشكىم جوقتاي كورىندى. ىشتەي وعان دەگەن قىزعانىشى دا بار، ءوز حالىنە كۇيىنىشى دە بار.
جىگىت ناديامەن كادىمگىدەي، ادامشا، ەركىن سويلەسەدى:
— قايتتىك، ءناديا، كەش قالدىق پا؟
— سىزدەرگە ەشتەڭە ەمەس قوي، مەن بولماسام، — دەدى ءناديا.
— ساعان نەسى بار، — دەپ سىڭعىرادى قىزداردىڭ ءبىرى، — ترامۆاي ءۇيىڭنىڭ ءدال الدىنا توقتايدى.
— ءسىز الىستا تۇراسىز با؟ — دەپ سۇرادى جىگىت.
تايمانعا وسى ءسوز ۇنادى: "جىگىت بايعۇستىڭ ناديامەن پالەندەي جاقىندىعى جوق ەكەن".
ءناديا يىعىن جاپقان تولقىندى شاشىن كەيىن شۇلعىپ سەرىپتى:
— تاستاقتا.
بۇلار ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعىپ، ترامۆايعا بەتتەدى. جولدا كەلە جاتىپ، ءناديا ورتالارىنداعى جىگىتكە جاي ەسكەرتتى:
— ءسىزدىڭ مادەنيەتىڭىزگە قايران قالىپ كەلەمىن.
— ءيا، نەگە؟
— مىنا كىسىمەن تانىستىرۋ ءجون ەمەس پە ەدى.
— اۋ!.. مەن ءسىزدى تانىس ەكەن دەگەن ەدىم.
— قالايشا؟
— جاڭا بىرگە تۇردىڭدار عوي!
اناۋ قىزدار جارىسا سويلەدى:
— ا ءبىز شە؟..
— ءبىز بار ەمەسپىز بە؟
— وھ-ھا-ھا!.. كەشىرىڭدەر، كەشىرىڭدەر! جىگىتىم، بەرى كەل، — دەپ، قىزداردى قاۋسىرا تۇرا قالدى. — قولىڭدى اكەل، مىنا كىسى ءناديا ءمادي قىزى نابييەۆا، — مەنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىم.
تايمان ءناديانىڭ قولىن سونشالىق ءبىر ىلتيفاتپەن، ءبىراق ءوزىن-وزى بيلەپ، جاسقانا قىستى:
— تايمان داۋرەنوۆ.
— مەنى ءوزىڭ بىلەسىڭ، تەك گازەتتىڭ باس رەداكتورى ەكەنىمدى قوسا ءبىلىپ قوي! مىنا بويجەتكەن، اناۋ سۇلۋ... — دەپ، جىگىت تايمانعا ەكى قىزدى دا اسىرەلەي تانىستىردى، — گازەت رەدكوللەگياسىنىڭ باس مۇشەلەرى، ھا-ھا-ھا!..
تايمان ولاردىڭ دا قولىن الدى.
— ال، ەندى تاعار كىنالارىڭ بار ما ماعان!..
— جوق، سىزگە ۇلكەن راقمەت! — دەپ قالدى تايمان. ءناديانىڭ قولىن ۇستاتقانى ءۇشىن وسى جىگىتكە شىنىمەن رازى بولىپ ەدى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءناديادان باسقالارى قوسىلا كۇلدى. تايمان تاعى ۇيالىپ قالدى، كۇلگەن ولاردان ەمەس، كۇلمەگەن ءناديادان ۇيالدى.
مۇنىڭ العىسى ورىنسىز ايتىلدى ما؟ ءبىر شەتتە وقشاۋلاۋ كەلە جاتىر ەدى؛ الدە سونىسى ەرسىلەۋ مە؟ تايمان بۇل اراسىن اجىراتا المادى؛ ازدان سوڭ ءتىپتى سونى ويلاعىسى دا كەلمەدى.
وسى ءبىر كەزدەيسوق كۇلكىنىڭ تايمانعا جانە ءبىر توسىن اسەرى بولدى: ول وزىنە-وزى كەلىپ، ءوزىنىڭ وقشاۋ ءحالىن دە كەنەت سەزىنىپ، ءبىر ءتۇرلى شيرىققانداي. بايقاپ قاراسا، مۇنىڭ وسى ىستەپ كەلە جاتقانىنىڭ ءبارى وسالدىق سياقتى، بۇعان ءجۇر دەگەن ەشكىم جوق، بارار جەرى دە باسقا؛ بۇل جولدان قوسىلىپ، ەسسىز ەرە بەرىپتى. ونىمەن تۇرماي، بۇلارعا جاراستىق مىنەز دە كورسەتە الماپتى، جاي ءبىر بۇيىردە كولەڭكەدەي قاراڭداي بەرگەن. كۇلسە كۇلگەندەي-اق ەكەن. اناۋ ءبىر كۇنگى وزىنە رەنجىپ،
ساشانىڭ "ەسكى ماحاببات" دەپ قالعانى دا ەسىنە وسى ارادا ءتۇسىپ، سول ءسوزدى ەندى ۇقتى. سول ساشا تاعى ءبىر جولى بۇعان: "سەنىڭ كەيبىر مىنەزدەرىڭ ومىردەگى ەمەس، كىتاپتاعى سياقتى" دەپ تە كۇلگەن...
تايمان ءوزىنىڭ ءدال كازىرگى دارمەنسىزدىگىن الدىمەن ءنادياعا وبال، ءزابىر، قياناتتاي سەزىندى. ونىڭ ورنىندا ءوزى بولسا قايتەر ەدى: مۇنداي ىنجىق، بولىمسىز سەرىكتەن تۇڭىلمەس پە ەدى؟..
ونىڭ وسى ويعا قۇلاي يلىككەنى سونشا، ءناديانى قارىنان قالاي ۇستاي العانىن ءوزى دە اڭعارماي قالدى.
ءناديا بۇل قيمىلدى كۇتپەگەن-دى. وقىس شوشىپ، تىكسىنىپ قالدى. قولىن دا تەز تارتىپ العان. الدارىندا جاڭا توقتاعان ءتورتىنشى ترامۆاي ەندى قوزعالا بەرىپ ەدى، ءناديا توپتان سىتىلىپ شىعىپ، شاشىن جەلپىلدەتە جۇگىرىپ بارىپ باسقىشىنا كوتەرىلدى. ءبىر قولى تۇتقادا، سۋمكا ۇستاعان قولىن كەيىن سوزىپ، ءبىر قىرىن باس شۇلعىپ قوشتاستى:
— كورگەنشە!..
كىممەن قوشتاسقانى بەلگىسىز. ارينە، مىنا جولداستارىمەن قوشتاستى. بۇلار دا ۇمتىلا بەرىپ:
— جاقسىلىقتا بول!
— ساۋ تۇر! — دەسىپ جاتتى.
تايماننىڭ ەرنى عانا جىبىرلادى: الگى جاقسى تىلەكتەردىڭ ءبىرىن ىشتەي قايتالاۋعا عانا شاماسى كەلىپ ەدى.
— ساۋ بولىڭىز! — دەگەندى تايمان مىنالارعا عانا انىق ايتتى. جالت بۇرىلدى دا جۇرە بەردى. اياعى اپ-اۋىر، كىنا بايلانعانداي. شەكەسى زىرك-زىرك ەتەدى، باسى ويدان جۇرداي. زەيىن-زەردەسى دە تۇگەل قۇلازىپ، قاڭىراپ بوس قالعانداي. جاي تەڭسەلىپ ءجۇرىپ كەلەدى. جاتاق ۇيگە دە بارعىسى كەلمەيدى، ساشانىڭ بەتىن دە كورە الار ەمەس، ءبىراق ءجۇرىپ كەلەدى.
مۇنارتا شوگىپ تاۋ جاتىر. شىڭ ۇستىنەن اي تۋىپ كەلەدى. الدەكىمنىڭ جىلميىپ، مىسقىلمەن سىناي قادالعان كوز قيىعى سياقتى.
تايمان ۇيالعانداي تومەن قارادى.
45
قابەن ءالى سويلەپ تۇر. تريبۋنادان تۇسەر ەمەس، ءتىپتى ۇدەتىپ بارادى. مۇنىڭ قاشانعى مىنەزى وسى: ۇناتقان نارسەسىن كوككە كوتەرە ماقتايدى، جەك كورگەنىن جەرگە تىققىسى كەلەدى.
— وسىنىڭ ءوزى دە دورەكى، ءسوزى دە دورەكى، — دەيتىن داۋلەتوۆ. ارينە، بۇل — جەك كورگەن ادامنىڭ پىكىرى. ءبىراق مۇندا دا شىندىق بار. قابەن قاتال ءپرينسيپتى ءبىر بەتتىگىمەن قابات قىڭىر دا جىگىت.
كومسومول كونفەرەنسياسى ۇزاققا سوزىلدى. سويلەۋشىلەر تاۋسىلار ەمەس: شەشەندەر ءتىزىمى ۇلعايىپ بارادى. ءتۇن ورتاسى بولدى. كوميتەتتىڭ جاڭا قۇرامىن سايلاۋ كەرەك. ول قاشان ۇلگىرىلمەك؟ ايبار شىنىمەن قىسىلدى: كونفەرەنسيانى سول باسقارىپ وتىرعان. وڭ قاناتىڭداعى قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ وكىلىنە قارادى:
— جيىرما جەتى ادام سويلەدى. ءالى ون توعىز ادام بار. ەندى قايتەمىز؟
وكىل سابىرلى قالپىن بۇزعان جوق:
— مەنەن نەسىن سۇرايسىز، زالمەن اقىلداسىڭىز!
ايبار كەزەكتى شەشەنگە ءسوز بەرمەس بۇرىن كوپتىڭ قالاۋىن سۇراعان، ەكى ۇسىنىس قاتار ايتىلدى:
— جارىس ءسوز جالعاسا بەرسىن!
— توقتاتىلسىن.
ايبار داۋىسقا سالماق بولدى. وسى كەزدە كوپ اراسىنان قابەن ۇشىپ تۇرىپ، قارسىلاسا كەتتى:
— جاڭا عانا ايتتىڭ عوي، اناۋ ادامعا ءسوز بەرەردە حابارلاعان جوق پا ەدىڭ: "ورازوۆ دايىندالسىن!" دەگەنسىڭ. ماعان ءسوز بەر. مەن قالاي دا سويلەۋگە ءتيىسپىن.
ايبار جالتارمادى:
— جاقسى. داۋىسقا سەنەن كەيىن قويارمىن. ورازوۆ ءسوز سەنىكى!
قابەن ءسوزىن ايباردىڭ بايانداماسىنا، شەشەندەردىڭ سوزىنە باعا بەرۋدەن باستادى: "وسى اۋديتوريانىڭ اتموسفەراسى تاماشا! مۇنى بايانداماشى مەن سويلەۋشىلەردىڭ سىنى جاسادى" — دەدى. سودان سوڭ وز ماشىعىمەن كەتتى:
— كوللەكتيۆتە سىننان جاقسى نارسە جوق. ا جوق، بۇل دۇرىس ەمەس، سىننان مىقتى نارسە جوق دەگەن دالىرەك. سىننىڭ جاقسىلىعى مىقتىلىعىندا. ايتپەسە سىندى كىم جاقسى كورەدى دەيسىز! سەنبەسەڭىز ويلاپ قاراڭىز، قينالۋ جاقسى ما؟ جوق، دۇنيەدە قينالعان جامان. ا سىن قينايدى. دەمەك، سىنالۋشى قينالماسا، سىننىڭ دا بولماعانى دەپ ۇق!..
— بۇل نە ايتقالى تۇر؟ — دەدى ارىنعازى تايمانعا سىبىرلاپ. ول وسى كونفەرەنسيا باستالعاننان بەرى ءار شەشەننىڭ اۋزىنان ءوز اتىن كۇتىپ، "قاشان تۇيرەلىپ قالار ەكەنمىن" دەپ، ىلعي قىستىعۋمەن وتىرعان. مۇنىڭ باقىتىنا قاراي، ەشكىم سىنامادى. ءبىراق ءوز سەزىمى ءوزىن سىننان جامان قينادى.
— بۇل ما، — دەدى تايمان، — بۇل مەن بىلەتىن قابەن بولسا ءقازىر بىرەۋگە مىقتاپ شۇيلىككەلى تۇر. مىناۋ سوعان مانيەۆرى عانا.
— ويپىرىم-اي، — دەپ كۇدىكتەندى ارىنعازى: — وسى قۋ ماعان باس سالىپ جۇرمەسە نەعىلسىن. انە، قاراشى، كوزىمەن كوپ اراسىن ءتىنتىپ، مەنى ىزدەپ جۇرگەن سياقتى.
تايمان ەكى ءيىنىن سەلكىلدەتىپ، ءۇنسىز كۇلدى:
— ءبۇيتىپ قور بولعانشا، ءوزىڭ نەگە سويلەمەدىڭ وسى؟
— قوي، ويباي! — دەپ، ارىنعازى ونى بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالدى. — تەك وتىر! بۇندايدا بۇققان وزادى.
تايمان ايتقانداي، قابەن الگىبىر جالاڭ مايشىلاۋىن شورت ءۇزدى دە، قويىپ قالدى:
— بەكەتوۆا زاۋرە بەتالدى كەتكەن ادام. ا مەن بىلەمىن، ءتورت جىل بىرگە وقيمىن، نەگە بىلمەيىن...
زاۋرە قاس-قاباعىن سىنىق قاناتتاي يكەمسىز قوزعاپ، شىتىنىپ، قىزارا بۋلىقتى. ىزامەن قايناپ كەتتى. پرەزيديۋم ستولىنداعىلارعا، ايبارعا قارايدى، مىناۋ "بەتىمەن كەتكەنگە" تىيىم سالار، مەنى قورعاپ قالار دەگەن ءالسىز ۇمىتپەن قارايدى. ءوزى سويلەر ەدى، ءبىراق ءسوز تيە قويار ما ەكەن؛ جانە، "بەتىمەن كەتكەن مەن ەمەس، سەن؛ نەگە مەنى وسىنشا سوگەسىڭ كوپ الدىندا"، — دەگەننەن باسقا ورازوۆقا قارسى ايتار داۋى دا جوق. ودان ارعىنىڭ ءبارى بۇلىڭعىر. سونىڭ ءوزىن دە جوندەپ ايتا المايتىن سياقتى، ءون-بويى ءدىر-دىر ەتىپ، جىلاپ جىبەرۋگە شاق وتىر.
ال، قابەن قويار ەمەس، سويلەپ تۇر. ءالى سويلەپ تۇر. ەبەدەيسىز، ۇزىن بويىن ءدال وسى ارادا الاسارتىپ العىسى كەلگەندەي، دەنەسىن مىنبەدە دوعاداي ءيىپ اپ، وزەۋرەي تۇسەدى.
— بىزدەن ىلعي شەتتەپ جۇرەدى. قوعام جۇمىسىنا قول ۇشىن دا تيگىزبەيدى. ا بۇل جات مىنەز! دەمەك، مۇنىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ كەرەك. قوعام جۇمىسىنان قول ءۇزۋ — كوللەكتيۆتەن قول ءۇزۋ. كوللەكتيۆسىز جەكە سۋبەكتىنىڭ قۇنى قانشا؟! جوق، جوق، جولداستار! كىم دە كىم ادام بولعىسى كەلسە، — ا ءبىزدىڭ ادام بولعىمىز كەلەدى! — كىم دە كىم ازامات بولعىسى كەلسە، — ا ءبىزدىڭ ازامات بولعىمىز كەلەدى! — كوللەكتيۆكە باعىنۋعا ءتيىس. كوللەكتيۆپەن بىرگە تىنىستاۋى كەرەك. ال، كوللەكتيۆ — ءبىزدىڭ ءپىرىمىز. ودان باسقا ءپىر، ودان اسقان قۇدىرەت جوق بىزدە!..
قابەن قالتاسىنان ءبىر قوراپ سىرىڭكە شىعاردى، ونىڭ ىشىندەگى شىرپىنى الاقانىنا شىلدىراتا توگىپ ۋىستادى دا، ءبىر تالىن ەكى ساۋساعىمەن جوعارى كوتەردى:
— بۇ نە بۇل! وسىندا نە قاۋقار بار! — شىرپىنىڭ ورتاسىنان باسبارماعىمەن باسىپ قاپ، شىرت ەتكىزىپ قاق ءبولدى دە، لاقتىرىپ جىبەردى: — مىنە... — الاقانىنان تاعى بىرەۋىن الىپ: — جەكە تۇرعاندا مىناۋ دا سونداي، — دەدى دە، كوپ شىرپىعا قايتا قوستى: — ال، مىنانى سىندىرىپ كور ەندى. — ءبىر ۋىس شىرپى جاي سىقىر-سىقىر ەتكەنى بولماسا، سىنعان جوق. — مىنە، مىقتىلىق وسىندا!..
— سورلىم-اي، سوق-سوق! — دەدى تايمان سىبىرلاي سويلەپ، كۇلكىگە تۇنشىعىپ.
جۇرتتىڭ بارىندە ىلعي ءبىر عانا سەزىم بولسا، ومىردە قاراما-قارسىلىقتا بولماس ەدى. قابەن ءسوزىن اركىم وزىنشە قابىلدايدى. ارينە، كوپ ادامدار ۇقساس قابىلدايدى. ال، زاۋرە وزىنشە وقشاۋ، مۇنىڭ قابىلداۋى مۇلدە ءبىر باسقا. وسى زالداعىنىڭ ءبارى كوزىمەن دە، قولىمەن دە وسىنى نۇسقاپ، "انە كورىڭدەر، بار پالە وسىندا" دەپ، ءبىر ءوزىن كورسەتەتىندەي سەزىنەدى. بۇرىن جۇرت وزىنە ريزالىقپەن، مۇنىڭ سۇلۋلىعىنا سۇقتانىپ قارايتىڭداي كورىنەتىن، ال مىنا ارادا جۇرتتىڭ ءبارى رەنىشپەن، سىناي، مىسقىلداي قارايتىن سياقتى. جۇرت كوزىنەن قاشىپ قۇتىلار جەر تابا الار ەمەس. انە، ارىنعازىعا دەيىن سالقىن قاراپ وتىر. بۇرىن ەكى كوزىنىڭ ورنىنا ءبىر-بىر قالىڭ سىزىق قانا تاستاپ، كۇلىپ قارايتىن. ءقازىر كۇلمەيدى، سىعىرايعان كىشكەنە كوزىندە ادەتتەن تىس ىزعار، ءزىل جاتىر. قويشى، بۇل — بۇل عوي! ال، ايباردىكى نە؟ ول مۇنى جاقسى كورەم دەمەۋشى مە ەدى؟ اناۋ ءبىر جولى بۇعان بار سىرىن ايتقان: سۇيەمىن دەگەن. كەيىن، وزىنە اشۋلانعاندا دا سۇيگەندىكتەن اشۋلانعانداي بولعان. وندا كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارىنان گورى جاي ءبىر ايبارعا ۇقساس ەدى. ءقازىر بۇل دا سۇلىق وتىر. ايبار ەمەس، سەكرەتار سياقتى.
ورازوۆ بولسا مىناۋ، بىرگە وقيتىن جولداس ەدى، بۇگىن مۇلدە جات ادامداي. انە، قولىن سەرمەپ سويلەپ تۇرعان قالپى، مۇرنىنىڭ ۇشىنداعى ءمۇيىزدى كوزىلدىرىك ۇستىنەن ايبارعا قارادى:
— پروفورگ ەتىپ سايلاپ ەدىك، وندا دا تۇك بىتىرمەدى. جارنا جيناۋدا قولىنان كەلمەدى...
ايبار وعان سۋىق قارادى: اپىر-اي، ءبىر رەپليكامەن تىيا قويار ما ەكەن؟ جوق! قايتا الگىگە باس يزەپ، ماقۇلداپ قويدى. بۇل نەسى؟ ايەل ادامعا دەگەن سىپايىلىق، قۇرمەت بولماۋشى ما ەدى؟.. مىنا ورازوۆ شەكتەن شىقتى:
— مەن ءۇشىن، مىسالى، قىزى نە، ۇلى نە، ءبارىبىر، جولداس دەپ بىلەمىن. ادام دەپ ۇعامىن. ال، زاۋرە بەكەتوۆا قايتەدى؟ ول ەر ادامعا الدىمەن جىگىت، كادىمگى قىزدىڭ جىگىتى — بوتا تىرسەك بوزبالا ەسەبىندە قارايدى. بالەنىڭ ءبىر تامىرى وسىندا جاتىر...
زاۋرە الاقانىن كىرپىگىمەن تۇيرەپ، بەتىن باستى. ايبار وعان ءدال وسى كەزدە كوزىنىڭ استىمەن بايقاۋسىز قاراپ قالعان: قاتتى ايادى. وتكەن سەزىمدەر، وتتى سەزىمدەر قايتا ورالىپ سوعىپ، جاڭا عانا سالقىن وتىرعان جىگىتتىڭ ويىن ويران-اسىر ەتتى. كۇنى كەشە بۇل ءۇشىن زاۋرە كىم ەدى؟ وسى ءبىر سۇلۋ قىزبەن كاتار كەلە جاتۋ، تەاترعا بارۋ، كوپ كوزىندە جۇپتاسىپ ءجۇرۋ، نەمەسە وڭاشادا وزىنە سونشالىق ىستىق، سۇيىكتى سەرىك، ومىرلىك دوس سەزىنۋ قانداي اسىل سەزىمدەر ەدى؟..
ايبار بۇل ەركە سۇلۋدىڭ بەتىن جەل قاقپاۋىن، ماڭدايىن كۇن شالماۋىن تىلەيتىن. بار قادارىنشا وسى قىزعا جاقسىلىق ەتۋ، مايدا پەيىلىن، كەڭ ىقىلاسىن ارناۋ وزىنە زور قۋانىش ەدى. وندايدا زاۋرەنىڭ بار قىلىعى ەركىندىك، ەركەلىك سياقتاناتىن دا، ونىڭ وسى نازدى قالپىنا بۇل شىلاۋ تۇسىرمەۋدى عانا ويلايتىن. سول سۇيىكتىسى ءقازىر قانداي حالدە وتىر؟ مىناۋ قابەن نە دەپ تۇر:
— ءبارىمىز دە جاسپىز، جولداستار! اشىعىن ايتالىق، تۇپتەپ كەلگەندە جار دەپ سۇيەرىمىز جالعىز-اق ەمەس پە؟ ا-ا!.. ايتىڭدارشى، بىرەۋ-اق ەمەس پە؟.. بۇل ارادا ەشكىم جوق...
كوپ ءىشى قوزعالىپ، شايقالا باستادى. الدەكىمدەر كۇلىپ جىبەردى:
— ەشكىم جوعىڭ نە، ورازوۆ!
— حە-حەحە!.. تولىپ وتىرعان جوقپىز با؟
ايبار ورنىنان تۇرىپ، جۇرتتى تىنىشتىققا شاقىرىپ، قايتا وتىردى. بۇل تۇستا زاۋرەگە دەگەن الگىبىر اياۋشىلىق سەزىمنەن تۇلدىر دا قالعان جوق. كوز الدىندا باسقا ءبىر الۋان ەلەستەر تىزبەكتەلە بەردى: زاۋرەنىڭ شىتىر-شىتىر ەتكەن توزگىسىز مىنەزى، جەڭىل-جەلپى ويى، قىلتىڭ-سىلتىڭ قىلىعى... ايبار جانىنان ول ەشتەڭە تۇسىنبەيتىن، ءتىپتى تۇسىنگىسى كەلمەيتىن-دى. مۇنىڭ قولتىعىندا كەلە جاتىپ، كورىنگەن جىگىتكە نازدانا، سىزىلا بەرەتىن (بۇل رەتتە ورازوۆ تاپ باسىپ ايتىپ تۇر). ايباردىڭ بار ىقىلاسىن داۋلەتوۆ سياقتىلاردىڭ سىرتقى جىلتىراۋىق بوياۋىنا وپ-وڭاي ايىرباستاپ كەتە بەرەتىن. ءتىپتى ءبىر جولى ايباردىڭ كۇنى بويى كۇتىپ كەزدەسىپ، "تەاترعا بارايىق" دەگەن تىلەگىن "باسىم اۋىرىپ تۇر" دەپ قابىلداماي قويعان-دى. ايبار بيلەتىن بىرەۋلەرگە بەرىپ، ءوزى دە بارماي، "زاۋرەش سىرقاتتانىپ قالدى-اۋ" دەپ قايىسىپ، ونىڭ بولمەسىنە كەلسە، قىز داۋلەتوۆپەن بىرگە كينوعا كەتىپتى. ايبار تىتىرەنىپ قالدى. سودان سوڭ-اق ول زاۋرەدەن تۇڭىلە باستاعان-دى. ءبىراق ءبىر عاجابى — وسى ءتۇڭىلۋ ونى جەك كورۋ سياقتى ەمەس. ايبار وزىنە ىشتەي رەنجىدى: زاۋرە جولىنا ءوزىن بوگەۋ بولعانداي سەزىنگەن. ونىڭ ءوزىن سۇيمەيتىنىن ۇعىپ، كوڭىلىن سۋىتا بەرگەن. ەندى ءبىر جولى، تەرەك تۇبىندە بەيتانىس بىرەۋمەن قىلىمسىپ، سىقىلىقتاپ سويلەسىپ تۇرعان زاۋرەنى كورىپ، مۇلدە شوشىندى. وسىدان كەيىن ونى شىنىمەن جەك كورە باستادى دا، ىزىنشە ويلادى: "وسىنىم قىزعانىش ەمەس پە؟ ال، قىزعانىش — تۇپكە جەتەتىن داۋاسىز دەرت قوي!"
بۇلار ايبار باسىنان وتكەن ءار الۋان، شىم-شىتىرىق سەزىمدەردىڭ بىر-ەكەۋى عانا، بىلايشا ايتقاندا، ايباردىڭ ماحاببات تاريحىنىڭ شەت-شەپىرى عانا. ءجا، ماسەلە مۇندا بولماي-اق قويسىن! مىنانى قاراڭىزشى! مىناۋ ورازوۆ دۇرىس ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ دۇپ-دۇرىس! ءادىل سىن، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەيتىن قاتال سىن وسى-اق بولار...
ايبار ەندى وزىنە وكىنىپ وتىردى: زاۋرەمەن بىرگە ءجۇرىپ، وعان قالايشا دۇرىس ىقپال جاساي الماعانمىن؟.. ءبىراق زاۋرەدەن بىرتە-بىرتە سۋىپ، بىردەن-بىرگە الىستاپ، ىشتەي الىستاپ بارا جاتتى؛ ودان كوزىن تارتىپ الىپ، تومەن قاراي قالدى. ءبىراق كوزى ەشتەڭە كورىپ وتىرعان جوق-تى.
زال تىم-تىرىس. تەك قابەن عانا سويلەپ تۇر. ءالى سويلەپ تۇر...
46
ۋنيۆەرسيتەتتىك كومسومول كوميتەتىنىڭ جاڭا قۇرامىنا ۇسىنىلعان ادامداردىڭ ءتىزىمى جازىلعان بيۋللەتەننىڭ ءبىرىن زاۋرە دە العان: ون ءۇش ادامنىڭ ىشىنەن ورازوۆتى ويلانباي سىزدى. كوزى ايباردىڭ فاميلياسىنا ءتۇستى. ايبار اتىنىڭ زاۋرەگە العاش رەت جىلى ۇشىراپ، جانىنا جاقىن كورىنگەنى دە، ماڭايلاتپاس الىس كورىنگەنى دە وسى جەر بولدى. قىز كىرپىگىنەن ۇزىلگەن ءبىر تامشى جاس سىرت ەتىپ قاعازعا تامىپ، ايبار فاميلياسىنىڭ اياعىنا قويىلعان نۇكتەدەي مولدىرەي قالدى. ىزىنشە زاۋرەنىڭ ەرنى كەمسەڭدەپ، كوز الدىنداعى ارىپتەر الگى جاسقا ەرىگەندەي قالىڭ قارا سىزىققا اينالىپ بارا جاتتى. ول بوساعان جۇيەسىن ارەڭ بەكىتىپ، بيۋللەتەندى ءتورت بۇكتەپ اپارىپ، جاشىككە سالدى دا، زالدان ءورت شىققانداي جۇگىرە سىتىلدى. وسى بەتىمەن جۇرت كوزىنە كوپ تۇسە بەرمەي، ىعىسىپ كەتىپ قالماق ەدى، رەتىن تاپپادى: كيىم ىلگىش الدىندا كەزەكتە تۇرعاندار كوپ بولدى. مۇنىڭ نومەرىن الىپ، بايەك بوپ جۇگىرىپ جۇرەتىن ايبار ىقىلاسى وسى ارادا قىز جۇرەگىن ءبىر شىمشىپ قالىپ ەدى، ءبىر بۇيىردەن شاشى جالبىراپ جاباس كورىندى دە، الگى سەزىمگە سۋ سەپتى. داۋلەتوۆتىڭ ءقازىر-اق قىلتىڭداي قالاتىنىنا سەنگەن زاۋرە وعان قارسى ءجۇردى. تاعى ءبىر اۋىر سوققى وسى ارادا ءتيدى: داۋلەتوۆ مۇنى كورە سالدى دا كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ، كورمەگەنسىپ وتە بەردى. زاۋرە جىلاپ جىبەرە جازداپ:
— جاباس! — دەپ قالدى.
اناۋ الدەكىمنىڭ قامشى ءۇيىرىپ ايداۋىنا باعىنعانداي امالسىز بەرى بۇرىلدى دا، موينىنا سۋ قۇيىلعانداي قۇنىسىپ تۇردى. ادەتتەن تىس سولعىن، كۇڭگىرت، جالتىرامايدى، جالتىلدامايدى. شوقتى كوزى دە سونىڭكى، ءتىپتى زاۋرەگە تۇسەر ەمەس، تومەن قاراعان قالپى، مۇرنىنان مىڭگىر-مىڭگىر ەتتى:
— ماعان نەعىل دەيسىڭ؟
زاۋرە ىزادان ورتەنە جازدادى:
— ساعان نە دەدىم مەن؟
— ا جاقسى وندا، — دەپ، داۋلەتوۆ بۇدان قاشىپ قۇتىلعانداي جالت بۇرىلىپ، كوپ اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى.
زاۋرە پالتوسىن الىپ كيۋگە دە تاعات تاپپاي، سىرتقى ەسىكتى سارت ەتكىزدى. كوشەدە ىعىپ اياڭداپ جالعىز كەلە جاتقان كۇيى استىڭعى ەرنىن تىسىمەن ءبۇرىپ اپ: — وپاسىز! — دەپ قالدى.
بۇل نە ءسوز! داۋلەتوۆتى كىنالاعانى ما؟ نەمەسە، ءوزىن جازعىرعانى ما؟ الدە ءوزىن سىناۋشىلارعا ىزاسى ما؟ ءيا بولماسا ءوزىنىڭ سوڭعى كەزدەگى ءار تاراپقا ءبىر لىقسىپ، اقىرى تياناق-تۇرلاۋ تاپپاعان قۇبىلمالى كوڭىلىنە ايتقان لاعناتى ما؟ كىم ءبىلسىن!..
47
ساپاروۆ ارمانوۆتى ۇزاق تىڭدادى.
پارتكوم سەكرەتارىنىڭ كابينەتىندە باسقا ەشكىم جوق ەدى. ارمانوۆ وسى وڭاشالىقتى تاۋىپ، ادەيى كەلگەن. ءوزىنىڭ مۋسين جونىندەگى بار ويىن ىرىكپەي، تۇگەل ايتىپ، ناقتى ۇسىنىستار جاساماق-تى.
ارمانوۆتىڭ ۇعىمىنشا، ساپاروۆ ءوزىن قوشتاۋعا ءتيىس، ۇسىنىسىن قولداۋعا ءتيىس. ءار نارسەگە ءمان بەرگىش، سەزىمتال، شەشىمدى ادام: وسى كىسى ءبىر قولما-قول شارالار جاساۋعا سەبەپشى بولماسا، رەكتور دەكاننىڭ كوپ ۇسىنىستارىن اياقسىز قالدىرۋمەن كەلەدى.
ساپاروۆ اناۋ ءبىر جولى كافەدرادا ءمۋسيننىڭ كىم ەكەنىن انىق ۇققانداي بولدى. ونىڭ سوندا كورسەتكەن دورەكى مىنەزى، اساۋلىعى ساپاروۆتىڭ كوكەيىندە ىزا، رەنىش بوپ جينالعان دا شىعار. تەك ول عانا ەمەس، ساپاروۆتى ەكى-ۇش جەردە، اسىرەسە پارتيا جينالىستارىندا مۋسين مىقتاپ سىنادى. كوپكە ۇناعان ساپاروۆ مۋسينگە ۇنامايدى. ءتىپتى ۋنيۆەرسيتەتتىك پارتيا ۇيىمىنىڭ بار ءىسىن كورگىسى كەلمەيدى، بۇل ماڭنان ىلعي كولەڭكە ىزدەيدى. ءوز پىكىرى وتسىن-وتپەسىن، ايتەۋىر مۋسين ساپاروۆ باسقارعان بيۋرونىڭ ءىسىن سىناۋعا قۇشتار. جانە وزىنشە رەتىن تاپقانسىپ سىنايدى. ساپاروۆ كىم، عىلىم ادامى ما، پارتيا قىزمەتكەرى مە؟ بۇل نەعىلعان گاسترولەر دەپ تە جازعىردى. ارينە، ونىڭ سىنى تەك سىن ءۇشىن، ءوزىنىڭ بولماشى ماقساتى ءۇشىن! ايتپەسە عىلىم ادامى مەن پارتيا قىزمەتكەرىن ايىرا قاراۋدىڭ قانشالىق نەگىزى بار؟ ونىڭ ۇستىنە ساپاروۆ پارتكوم سەكرەتارى بولۋدى كىمنەن سۇراپتى؟ كوممۋنيستەر سايلادى، بۇل باس تارتپادى. "كىناسى" سول-اق. كوپ قالاپ، باسقا ءبىر جولداستى سايلاسا، ساپاروۆ بوسانادى. ونىڭ نەسى بار؟ مىنە، مۋسين وسىنى دا ءسوز ەتىپ ءجۇر. بۇل ساپاروۆقا قالايشا، ءقايتىپ ۇنايدى؟
ارمانوۆتىڭ ويىنشا ءمۋسيننىڭ وتكەن بيۋرودا سوگىس العانى، ونىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنەن الىنۋى رەكتوراتتان سۇرالعانى جەتكىلىكسىز. ول ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقىتۋشىلىق جۇمىسىنان ءبىرجولا اۋلاقتاتىلۋى كەرەك. بۇل پىكىر ونىڭ باس ارازدىعىنان دا تۋعان ەمەس. مۋسين قالاي قاراسا، ولاي قاراسىن، ارمانوۆ ونىڭ ءوز جەكە باسىنا كەلگەندە پالەندەي نارازىلىق كورسەتكەن ەمەس. ءبىر كەزدە ونىڭ تاربيەسىندە دە بولدى. وسى سوڭعى كەزگە دەيىن، ارمانوۆتىڭ ءبىرىنشى اشىق سىنىنان سوڭ مۋسين ودان مۇلدە ءتۇڭىلىپ شىققانعا دەيىن ەكەۋى تاتۋ-اق بولاتىن.
ءبىراق ارمانوۆ ستۋدەنتتەر جايىن ويلايدى. بەس جىل ىشىندە ولارعا مۇمكىندىگىنشە تەرەڭ ءبىلىم بەرىلۋگە ءتيىس. ال، مۋسين بولسا، بۇل ۇلكەن ىسكە ءتىپتى ەنجار قارايدى. كەي رەتتەردە تەك اكادەميالىق ساعاتىن اتقارۋشى عانا سياقتى. وتكەن وقۋ جىلىندا ارمانوۆ مۇنىڭ لەكسياسىنا كىرىپ كورىپ ەدى (بۇل ارەكەتتە مۋسينگە ۇناماعان)، پروفەسسوردىڭ ساباعىنا مۇلدە قاناعاتتانعان جوق: جانسىز، جالىنسىز سويلەيدى، ايتقاندارى سحەمالىق، سحولاستيكالىق ۇعىمدار. پىكىردە جۇيە، نىسانا جوق، تارتىمسىز، كىتاپتان تالعاۋسىز جاتتالعان الدەنەلەر سياقتى. راس، وسى كەزدە كەيبىر جەكە ادامدار باس ۇرا قۇپتايتىن ماگمالىق گيپوتەزانىڭ پوستۋلات ەكەنىن، مۇنىڭ ءوزى عىلىمدا بۇگىن تۋعان جاڭالىق ەمەس، وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىندا، مۇناي ونەركاسىبىنىڭ وربىمەگەن، سابيلىك شاعىندا "زاڭسىز ۇسىنىلعان قاتە تەوريا" ەكەنىن، كەيىن مۇنىڭ كۇل-تالقان ەتىلگەنىن ايتتى.
— ونى بۇگىن قايتا ءتىرىلتۋدىڭ قاجەتى جوق، — دەدى مۋسين: — ەگەر بۇعان باقساق، مۇناي بارلاۋ ءىسىن ءبىز زياندى باعىتقا، ناتيجە بەرمەيتىن جولعا بۇرىپ اكەتەمىز دە، اپاتقا ۇشىراتامىز. قازىرگى مۇنايلى ايماقتاردى، اسىرەسە تەڭىز جاعالاۋلارىنداعى قارا التىن قاينارلارىن كورە تۇرا جوققا شىعارامىز. ماگمالىق تەوريا كانتتىڭ "وزىندىك زات" دەگەن ءىلىمسىماعى سياقتى نەگىزسىز، ماتەرياليستىك كوزقاراسقا جات نارسە. پوستۋلات.
ءبىراق وسىنىڭ نەگىزسىزدىگىن، زياندىلىعىن تەرەڭ اشىپ، دالەلدەي الماعان ءمۋسيننىڭ پوستۋلات دەگەنىنىڭ ءوزى پوستۋلات سياقتى.
ارمانوۆقا پروفەسسور ءوزىنىڭ قاتە ۇعىمدارىنان قول ءۇزىپ بولماعانداي كورىندى. ءتىپتى مىناداي وي كەلدى: بۇل كىسىنىڭ تاربيەسىن كورگەندەر كىم بولماق؟ ىلعي سحولاستيكتەر شىعىپ جۇرمەسە نەعىلسىن. ءمۋسيننىڭ بىرنەشە داناسى عانا تاربيەلەنىپ شىعىپ جۇرمەس پە ەكەن؟
ءمۋسيننىڭ كەيىنگى ارەكەتتەرى، ول تۋرالى مازاسىز مالىمەتتەر دە دەكانعا ۇلكەن قوزعاۋ سالدى. ارمانوۆشا، مۋسين پروفەسسور بولعانمەن ەسكىشىل، ويى دا، مىنەزى دە كۇڭگىرت، كومەسكى، اشەيىن عىلىمي دارەجەسىن پەردە ەتىپ جۇرگەن توعىشار ادام. مۇنداي ادام قولما-قول كادر تاربيەلەيتىن جەردەن گورى قولىنان كەلگەنىنشە عىلىمي زەرتتەۋمەن عانا شۇعىلدانىپ، ونىسىن كوپتىڭ سىنىمەن وتكىزەتىن تۇيىقتاۋ ءبىر مەكەمەدە جۇرۋگە لايىق.
— مەنىڭ — دەدى ارمانوۆ ساپاروۆقا، — وعان ويلاعان ەشبىر جاماندىعىم جوق. جەكە باسىمىزدىڭ اشۋ-ارازدىعى دا جوق. جالعىز-اق ستۋدەنتتەردى ايايمىن. كۇڭگىرت پىكىرلى ادامعا تريبۋنا بەرىپ وتىرمىز. "مامان بولساڭ، گەولوگ بولساڭ — مۋسين بول!" — دەپ وتىرمىز. مۇنىمىز — قاتە.
ساپاروۆ قولىن ستول ۇستىنە ايقاستىرا سالىپ، ارمانوۆتى ۇزاق قادالا تىڭداعان. ءسوزىن بولگەن جوق، ويىنداعىسىن تۇگەل ايتقىزدى.
— بولدىڭىز با؟ — دەدى ول ارمانوۆ ءسوزىن اياقتاعان سوڭ.
— ءيا، ايتايىن دەگەنىم، اقىلداسايىن دەگەنىم وسى ەدى.
— سونىمەن ءسىز ءمۋسيندى وقىتۋشىلىق جۇمىسىنان مۇلدە بوساتۋدى ۇسىناسىز با؟
— سولاي ەتكەن ورىندى بولار ەدى. ۋاقىتشا دا بولسا سولاي ەتىلسە دەيمىن.
— قالايشا ۋاقىتشا؟
— ءوزىنىڭ الدى-ارتىنا قاراسىن. ويلانسىن. تۇزەلسىن.
ساپاروۆتىڭ ۇنىنەن مىسقىل بايقالدى:
— تۇزەلگەسىن قايتا الايىق دەيسىز بە سوندا؟!
— ولاي بولماسا مۇلدە اۋلاقتاتىلسىن، نەسى بار؟ بىزگە ستۋدەنتتەر تاعدىرى قىمبات.
ەكەۋىنىڭ ءسوزى ءوزارا سۇراققا كوشىپ بارادى:
— ا مۋسين تاعدىرى شە؟
— ول كوللەكتيۆ ەمەس، جەكە ادام.
— كوللەكتيۆ دەگەنىڭىز سول جەكە ادامداردان قۇرالماي ما؟
ارمانوۆ ساپاروۆقا قارادى دا، ۇندەگەن جوق. كۇتكەنى بۇل ەمەس ەدى.
ساپاروۆ باياۋ سۇرادى:
— سوندا ول كىسى قايدا ىستەمەك؟
— مەنىڭشە، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ بىرىندە بولعانى ءجون. وندا ايتەۋىر قولدان كەلگەنشە زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزەدى عوي. ول — ستۋدەنتتەرگە لەكسيا وقۋ ەمەس.
— سولاي دەيسىز...
ساپاروۆ ءبىراز ويلانا وتىرىپ، ترۋبكاسىن تۇتاتتى. ترۋبكا اۋزىنان شيراتىلا ۇشقان قاراكوك ءتۇتىن اۋادا ميزانداي تارامدانا، يرەتىلە قالقىپ، ورمەكشىنىڭ ۇياسىنداي تور قۇرادى دا، دىرىلدەپ ۇزاق تۇرادى. ادەمى كوكشىل، نازىك جىپتەر الدەنەگە ءىلىنىپ قالعانداي ماتالىپ، شاتاسا بەرەدى. ساپاروۆ ورنىنان تۇرا بەرە اۋادا ىلىنگەن ءتۇتىن تورىن قولىمەن سەرپىپ، تاراتىپ جىبەردى.
— مەن، — دەپ ساپاروۆ ارمانوۆقا سۋىقتاۋ قارادى. — مەن ءسىز جونىندە جوعارى پىكىردە ەدىم. بۇگىنگى سوزىڭىزگە تاڭ قالىپ وتىرمىن.
ارمانوۆ قاباعىن قالىڭداتا بەرە جاعىن تايانىپ، ءۇنسىز تىڭداپ قالدى.
— مەن تۇسىنبەيمىن. ادام تاعدىرىنا قالاي قارايسىز، تۇسىنبەيمىن...
ساپاروۆ كابينەت ىشىندە اقىرىن ادىمداپ، ويلى ءجۇردى:
— ايتالىق، مۋسين ماعان ۇنامايدى، نەمەسە سىزگە ۇنامايدى دەلىك. وسى بىزگە ونى ۋنيۆەرسيتەتتەن قۋۋعا پراۆو بەرە مە؟
— جوق، جولداس ساپاروۆ، مەنىڭ ۇسىنىسىم ونى ۇناتپاعاندىقتان تۋىپ وتىرعان جوق.
— سابىر ەتىڭىز، مەنى تىڭداڭىز! ءسىز ونى يمەننو ۇناتپايسىز. بۇل ءسىزدىڭ ەركىڭىزدەن تىس بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ۇناتپايسىز، ول — فاكت.
— جوق، مەنىڭ ونى ۇناتپاعانداي ەشتەڭەم جوق.
— ا ولاي بولسا تاربيەلەڭىز.
— ول تاربيەلەنىپ بولعان ادام، — دەپ ارمانوۆ رەنىشپەن ەزۋ تارتتى: — پروفەسسور، دوكتور، جاسى دا ءبىر شاما ىلگەرى، و كىم ول، بالا ما؟
— قاتەلەسەسىز. ادام تۋعاننان ولگەنگە دەيىن تاربيەلەنەدى. ءوزى بىرەۋدى تاربيەلەۋى مۇمكىن، اڭعارساڭىز، ونىڭ سونىسى الدىمەن ءوزىن تاربيەلەگەنى... سودان سوڭ مىنانى ەسكەرىڭىز: وزىنە ۇناماعان ادامنان قول سىلتەپ، اۋلاقتاي باستاۋ — ءورىسى تار ادامنىڭ ءىسى. الدىمەن، سول ادام كىم؟ انىق دۇشپان با؟ وندا ماسەلە باسقا. ال، قاتەلەسكەن بولسا، نەمەسە ول وزىنە ۇناماسا، ونى بىزگىلەي بەرۋ، ءتىپتى ودان سەرپىلىپ شىعۋ — كەشىرەرسىز، توپاستىق! ادەتتە توپاس ادامدار ءوز تونىن عانا قورعايدى. ال، شىنىندا اناۋ ادامنىڭ دا مۇنىڭ ءوز تاعدىرىنداي تاعدىرى بار ەكەنىن، اناۋ ادامنىڭ دا ءومىر سۇرگىسى كەلەتىنىن، ونىڭ دا ەڭبەككە شابىت ىزدەيتىنىن توپاس ادامدار تۇسىنبەيدى. قايتا اناۋ ءسۇرىنىپ جاتسا، بۇل قىزىقتاي قارايدى.
ارمانوۆ اڭداماي اششى ىركىت ۇرتتاپ الىپ، ەندى ونى توگەتىن جەر تاپپاعانداي اۋزى-مۇرنىن كىرجيتىپ، قايتا-قايتا قوزعالاقتاي بەردى.
— ءسىز رەنجىپ وتىرسىز. ورىندى رەنىش، جولداس ارمانوۆ: مەن ءقازىر بالاعا اقىل ايتقانداي حالدە ەكەنىمدى ءوزىم دە ۇعىپ تۇرمىن. كەشىرەرسىز...
ارمانوۆ كرەسلودا شالقايا، ەرىكسىز جىميدى.
— ...ءبىراق مۇنىم اقىل ەمەس، سىزبەن اقىلداسپاق بولعان ويىم ەدى. مۋسين جايى مەنى دە قاتتى ويلانتتى. مۋسين گەولوگيادا مەن ۇستاعان باعىتقا قارسى اعىستىڭ ادامى. جاقسى بىلەمىن. ونىڭ ۇستىنە بۇل كىسىنىڭ كوپ ءىسى ماعان دا وعاش كورىنەدى. ال، سول وعاشتىقتى قالاي جويۋ كەرەك. ءمۋسيندى ءقايتىپ قاتارعا تارتۋ كەرەك. مىنە، ماسەلە وسىندا. ۋنيۆەرسيتەتتەگى قىزمەتىنەن بوساتىپ قويا بەرۋ — ونى تۇزەۋ ەمەس. ال، ءمۋسيندى تۇزەۋ كەرەك.
— سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟
— نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ءسىز نەگە ويلامايسىز!
— مەنىڭ ويلاعانداعىم الگى عوي، — دەپ ارمانوۆ كۇلدى.
— جوق، ول ويدى ۇمىتىڭىز. ءسىز نەمەنە، ءمۋسيندى ءبىرجولا بىتكەن ادام دەپ ويلايسىز با؟
— جوق. جاڭا ايتقانىمداي...
— بىلەم، بىلەم، وعان لايىقتاپ وتىرعان ورنىڭىز بار عوي. ول ءسىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتىڭىزدەن كەم بە، ول — سوۆەت مەكەمەسى ەمەس پە! — ساپاروۆ قولىن اشۋلانا سىلتەپ قالدى: — قاتە! مىنە، وسىنىڭىزعا تاڭ قالامىن.
ول قولىن ارتىنا ۇستاپ، كابينەت ءىشىن كەزىپ ءجۇردى.
— قىسقاسى بىلاي. مۋسينگە دەگەن مىنەزىڭىزدى وزگەرتىڭىز. ونىڭ قاتەسىنە، كەمشىلىگىنە ءوز بويىڭىزدان رەنىشتەن گورى ايانىش ىزدەڭىز. ارينە، بار ءىستىڭ كىلتى ءسىزدىڭ قولىڭىزدا تۇرعان جوق. ءبىز وعان كومەككە كوپ بوپ كەلەمىز. ونى ۇيمادان كوپتىڭ قولى عانا سۋىرىپ الا الادى. اناۋ كۇنگى بيۋرودا ايتىلعان سىن دا، قولدانىلعان شارا دا سول كومەكتىڭ الدى. ول ءمۋسيندى تەرەڭ ويلانتۋى كەرەك. ءسىز ونىمەن بىرگە ىستەيسىز، ويلانۋىنا، دۇرىس قورىتىندى شىعارۋىنا كومەكتەسىڭىز. قول ۇشىن جولداس رەتىندە ۇسىنىڭىز. سىزدەن تىلەگىمىز دە، تالابىمىز دا وسى! ال، الگىڭىز ادام تاعدىرىنا قوعامدىق كوزقاراس ەمەس، جەكە باستىڭ ۇساق ماقساتى. ءسىز قالاڭىز، قالاماڭىز، سولاي!..
ارمانوۆ ورنىنان كوڭىلسىز تۇرىپ، كەتپەك بولعان، ساپاروۆ:
— توقتاڭىز، اسىقپاڭىز، — دەپ، قايتا وتىرعىزدى. — ءسىزدىڭ كەيدە اسىرا سىلتەيتىنىڭىز بايقالادى. كەشە مەن ءسىزدىڭ فاكۋلتەتتىڭ قابىرعا گازەتىن الدىرىپ تاستادىم. ءمۋسيندى كەلەكە ەتىپتى. دۇرىس ەمەس. ستۋدەنتتەر الدىندا پروفەسسوردى كاريكاتۋراگا اينالدىرۋدى قايدان تاۋىپ ءجۇرسىز؟
— وزدەرى عوي...
— وسى ءسوز بە! ءسىز قايدا ءجۇرسىز؟ — دەپ ساپاروۆ قاتتى رەنجىدى. سودان سوڭ تەلەفون ترۋبكاسىن الىپ، ايبارمەن سويلەستى: — كەشەگى "گەولوگ" گازەتىندەگى كاريكاتۋرانى ۇيىمداستىرعان ستۋدەنتتى تاپتىڭىز با؟ كىم ەكەن؟.. قالاي؟ دۇرىس، بيۋرودا قاراڭدار. ءيا، مەن دە قاتىسامىن.
ترۋبكانى ورنىنا سالدى دا، ساپاروۆ ارمانوۆقا زىلدەنە قاراپ جانە ءبىر نارسە ايتپاق بولدى. وسى ەكى ارادا دەكان ءوزىنىڭ كەيبىر ويلارىنىڭ تۇپ-تۋرا كەرىسىنشە شىعاتىنىنا ىشتەي تاڭدانىپ قانا ۇلگىرىپ ەدى.
48
جەكسەنبى كۇنى ءناديا جاتاقحاناعا كوشتى.
جۇك كوشكەندە كورىنەدى. ۋنيۆەرسيتەتتەن العان توسەك-ورىن مەن ۇيدەن كەلگەن ۇلكەن چەموداننان باسقا كەزگە ىلىنەر ەشتەڭە جوق سياقتى ەدى. بۇگىن قاراسا، ءوزى تۇرعان كىشكەنە بولمەنىڭ ءىشى تولعان دۇنيە بولىپ شىقتى. كىتاپتار-اق جەر-كوككە سىيمايدى.
كوشىرىسۋگە پرورەكتور بەرگەن جۇك ماشينامەن ناعيما كەلگەن. ۋنيۆەرسيتەت ستاديونىندا وتكىزىلەتىن ۆولەيبول ويىنىنا قاتىساتىڭداي ۇستىنە سپورت كوستيۋمىن كيىپ، بىلەگىن سىبانىپ كەلىپتى. مۇنى كورگەندە ءناديا ازىلدەي كۇلدى:
— اقىرىن. كورپۋستى تۇگەل كوشىرىپ كەتىپ جۇرمە.
مۇنىسى جاي ءسوز ەكەن: جۇك ماشينا بولماعاندا كوشە دە المايتىن. اقىرى ناعيمانى ماقتاۋعا ءماجبۇر بولدى:
— سەن بىلگىشسىڭ وسى، كورگەندى ادامسىڭ...
ناعيما ەلەكتر ۋتيۋگ پە، ەلەكتر پليتكا ما، ەلەكتر چاينيك پە، ايتەۋىر ءبىر قۇشاق تەمىر جيىپ ارەڭ كوتەرىپ بارا جاتىپ:
— سەن تۇك بىلمەسەڭ مىنالاردى نەعىپ الىپ ءجۇرسىڭ، — دەپ قۋلانا قاعىتتى: — جاساۋىڭ مول، تەك قالىندىق بولۋىڭ عانا قالىپتى-اۋ!..
— جارايدى، بولدى.
— بولسا بولدى، ءوزىڭ عوي باستاعان.
— مەنىكى جاي ويىن ەدى...
— ا مەنىكى دە ويىن.
ەكەۋى قاتار سىڭعىراپ، قوسىلا كۇلدى.
ءۇي يەسى — قارتاڭ ايەل ءناديانى ماشيناعا وتىرار جەردە قۇشاقتاي اپ، مۇنىڭ ءوز اناسىنشا مەيىرىمىن توگىپ، بەتىنەن ءسۇيدى.
— كەلىپ تۇرعايسىڭ، قىزىم!
ماشينا قوزعالا بەردى.
— جاقسى ادامدار، — دەدى ءناديا سەرىگىنە. — مەن تەك سەندەر ءۇشىن كوشتىم. ايتپەسە، الگىلەردى كىسى قياتىن ەمەس.
— راس، — دەپ قوشتادى ناعيما. — ءبىراق جاتاقحانا ساباق وقۋعا دا جاقسى، تۇرۋعا دا كوڭىلدىرەك قوي.
— كورەرمىز، — دەپ نازداندى ءناديا.
ناعيما ەكىنشى ەتاجدا تۇراتىن-دى. ءنادياعا دا ورىن سونىڭ بولمەسىنەن بوساتىلعان.
ماشينا جاتاقحانا الدىنا توقتاپ، قىزدار جەڭىل زاتتاردى الا ىشكە كىردى. نيكەلدى اۋىر كەرەۋەتتى شوفەر كوتەرگەن، ارەڭ الىپ كەلە جاتىر. شوفەردىڭ و جاق، بۇ جاعىنان ساپىرىلىسىپ، ستۋدەنتتەر ءوتىپ جاتىر. ۇستىندە فۋتبولكا، بىلەگىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى ورىلە بۇلتىڭداپ، كونە زامان رىسارلارىنىڭ ستاتۋياسىنا ۇقساعان ءبىر سارى جىگىت مۇنىڭ جانىنان جىميىپ ءوتتى، ءسىرا، ىشتەي كۇلىپ بارا جاتقان بولسا كەرەك: كەرەۋەتتىڭ ءبىر جاعى ەدەنگە سۇيرەتىلە بەرە، دىرىلداپ قالعان ەدى. جىگىت شىدامادى، قايتىپ ورالدى.
— اكەل بەرى، ماعان بەر! بىلاي كوتەرمەس بولار ما، نەتكەن بولىمسىزسىڭ ءوزىڭ! — شوفەردىڭ رۇقساتىن دا سۇراعان جوق، كەرەۋەتتى جۇلقىپ قالىپ، يىقتاپ ءبىر-اق كوتەرىپ اكەتتى: — كانە، قاي بولمەگە اپارامىز؟
— جوعارعى ەتاجدا بولار، الپىسىنشى بولمە.
— جارايدى، بولدى.
شوفەرعا كەرەگى دە وسى ەدى، قۋانا بۇرىلىپ كەرى كەتتى.
كەرەۋەت كوتەرگەن رىسار سارى ءمارمار ساتىلارمەن ەكىنشى ەتاجعا شىعىپ، الپىسىنشى بولمە الدىنا جەتە بەرگەندە، ەكى قىز قولدارىنداعى زاتتى ەسىك الدىنا قويىپ، ءبىرى بەرى بەتتەگەن:
— وي، ساشا... — ناعيما كەرى بۇرىلدى: — ءناديا، ساشانى قارا، بىزگە كومەككە كەلىپتى. — سودان سوڭ قايتادان بەرى جۇگىردى. — ءبىز ريزامىز ساعان... ءقازىر كەلەم، كىلت اكەلەم...
ساشا ءناديانى كورىپ، قول ۇسىندى.
— جاڭا مەكەنمەن، ناديا!
قىز راقمەتىن جارقىن رايمەن تانىتىپ، قول الىستى دا، ساشانىڭ يىعىنداعى كەرەۋەتكە ۇمتىلدى.
— توقتاي تۇرىڭىز، ناديا، ءوزىم تۇسىرەيىن.
— قانداي تاماشا، كۇتىپ تۇرعانداي...
— ا، ءبىزدىڭ كۇتپەگەنىمىزدى قايدان بىلەسىز؟ — دەپ قۋلانا سويلەدى ساشا.
ول ناديامەن بۇرىن بەيتانىستاۋ ەدى. اتىن كوبىنە تايمان اۋزىنان عانا ەستيتىن. ونىڭ اڭىزداۋىنا قاراعاندا بۇل قىز بيىك شىڭ باسىنداعى قول جەتپەس شىنار تارىزدەنەتىن. مىنە، سول شىنار مۇنىڭ قاسىڭدا تۇر: "قول جەتپەس نەسى بار بۇل قىزدىڭ؟ ەح، تايمان، تايمان!.. قىزىقسىڭ-اۋ سەن، دوستىم!.."
بۇلاردىڭ تۇندەگىلەرى دە قىزىق بولدى. ەكەۋى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن كىتاپ وقىپ، جىم-جىرت وتىرعان. ءبىر كەزدە تايمان ورىنان ۇشىپ تۇرىپ، ساشانىڭ جانىنا كەلدى دە، مۇنى قۇشاقتاي الدى. ساشا باسىن كىتاپتان جۇلىپ الىپ:
— نە بوپ قالدى؟ — دەدى، ءبىراق تاڭدانعان جوق: سىرلاس دوستار ءبىرىنىڭ جايىن ءبىرى ءۇنسىز ۇعاتىن.
— جاي انشەيىن، — دەپ، اناۋ دا بۇعان تالاي ايتقان ءسوزىن قايتالادى: — جاقسى كورىپ كەتتىم!
دوسىنىڭ كەنەت تۇتانعان جىلى سەزىمىن بۇل دا تۇتاس قابىلداپ، ءوزى دە ءبىراز تەربەلىپ، تايماننىڭ يىعىنان قۇشىرلانا سىلكىپ-سىلكىپ قالدى. سودان سوڭ "ءيتسىڭ سەن" دەپ بار ىقىلاسىن بەتىنە جيىپ، جىميا قاراپ تۇردى.
وسىدان جارتى ساعاتتاي وتكەندە ەكەۋى كەرىسىپ قالدى: ءبىر پارتيا شاحمات ويناعان. ويىننىڭ العاشقى كەزىنەن-اق ساشا ەركىن قيمىلدار جاساپ، جەڭىل فيگۋرالارىن قارسى جاقتىڭ شەبىنەن اسىرا سۇعىندىرىپ جىبەردى. ونشاقتى جۇرىستەن كەيىن قاراعاندا مۇنىڭ پوزيسياسى نىق ەدى، ەكى جاقتان وراعىتا كەلگەن ساشانىڭ اتتارى تايمانعا ءقاۋىپ توندىرە باستادى. ءبىراق تايمان بۇعان پالەندەي ءمان بەرە قويماي:
— سەنىڭ ادەتىڭ اگرەسسيامەن الماقسىڭ عوي، شاماسى... — دەپ وتىردى.
— ءجۇر، جۇرسەيشى، كورەمىز عوي..!
— ال، جۇردىك!
تايمان اڭداماي، قاتە ءجۇرىس جاسادى: ءبىر جاقتاعى اتتان كورولىن الىستاتام دەپ، ەكىنشى جاقتاعى اتتىڭ ۆيلكاسىنا ۇرىنعان. فەرزىسى ۆيلكاعا الىندى.
— ويباي، قاتە ءجۇردىم، قايتىپ بەر.
— جوق، بولمايدى.
— ءبىر رەت قايتىپ بەرسەيشى، ەندى...
— جوق، بولمايدى!
كەرىس وسىدان باستالدى. ەكەۋى ءبىراز قىزاراقتاسىپ وتىرىپ، قايتادان ويىنعا كىرىستى. ءبىرى ۇتسا، ءبىرى ۇتىلادى، ۇتىلعان جاق ۇتقاندى ءجىپسىز بايلاپ، تاعى ويىن باستاتادى. سونىمەن تىرەسە سەرمەسىپ كەپ، تاڭ بىلىنە ابدەن سىلەلەرى قاتىپ، ءبىر-اق جاتقان.
ساشانىڭ بۇگىن كۇندەگىدەن كەش تۇرىپ، گيرىن دە كەش كوتەرگەنى سول تىرەستىڭ الەگى. بۇل ەرتەڭگى دەنە شىنىقتىرۋىن اياقتاپ، تازا اۋا جۇتپاق بوپ سىرتقا شىققاندا، تايمان ءالى توسەكتە جاتقان.
ساشا دوسىنا اسىقتى. ناديامەن كەزدەسكەنىن، ونىڭ شىڭ باسىندا ەمەس، وزدەرىنىڭ قاسىندا ەكەنىن ايتىپ، ءبىرقاتار اڭگىمە قوزداتپاق ەدى. "ايتتىم عوي، سەن جايباسارسىڭ، ايتپەسە ءناديانىڭ كەرەۋەتىن مەن ەمەس، سەن كوتەرۋگە ءتيىس ەدىڭ" — دەپ تاعى قالجىڭداماق. "قىز سەنەن دە ءسابي مىنەزدىلەۋ، ءسال ىقىلاسىڭنىڭ ءوزى قانداي كورىنەدى دەسەڭشى وعان"، — دەپ، جانە ءبىر بىلگىشسىمەك. قىسقاسى، ءقازىر بارىپ، دوسىن سان قياعا سالماق ويى بار.
ناعيما كەلدى.
— قۇرعىر قىزدار-اي، كەتىپ قالا قويعانىن قاراشى، — دەپ وزىمەن بىرگە جاتقان بىرەر قىزدى مۇقاتىپ، شۆەيساردان اكەلگەن كىلتىمەن ەسىكتى اشتى.
— ساشا! — دەدى ناعيما بولمەگە كىرگەن سوڭ: — "جاقسىلىق ەتسەڭ ءبۇتىن ەت!" دەگەن بار، ماشيناداعى مۇلىكتەردى اكەلىس بىزگە.
جىگىت قىز ۇسىنىسىن قۇپ الدى. ۇشەۋى ءجۇرىپ، ءناديانىڭ بار جۇگىن تۇگەل بولمەگە جيدى.
— ال، ەندى كەتۋگە رۇقسات پا؟
— نەگە — دەدى ءناديا — نەگە! ەندى بىزبەن بىرگە ستول جانىندا بولىڭىز.
— جوق، راكقمەت، نادەنكا!
— راقمەتتى كەيىن ايتارسىڭ، جىبەرمەيمىز، — دەپ ناعيما دا جابىستى. ءسوزى باتىل، مىنەزى تىك. سونىسىنىڭ ءوزى جاراسىمدى، تارتىمدى.
ساشا ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدىق سەزىندى:
— مەن كەتەيىن... كۇتىپ قالعان شىعار.
— كىم؟
— تايمان.
— اھ، تاي-ما-ا-ن! — دەپ ناعيما ساشاعا قۇلشىنا قادالدى. — وي، ول مەنىڭ جەرلەسىم عوي. بىرگە تۇراسىڭدار ما؟ ونى نەگە ايتپاي ءجۇرسىڭ؟ سونىڭ ءوزى قايدا جۇرەدى، كەلگەلى ءبىر-اق رەت كەزدەستىم، — دەپ، سۇڭق-سۇڭق ەتتى دە، ەندى ساشاعا بۇيرىقتى نۇسقاۋ بەرگەندەي ساۋساعىن سىلكىپ تۇرىپ، تۇجىرا سويلەدى. — بىلاي! بولمەڭە بار! تايماندى ەرت! سودان سوڭ مىندا كەل!
ءناديا دا سونى قوشتادى:
— نەمەنەسى بار، ءسويتىڭىز.
"باسە، — دەپ ويلادى ساشا. — باسە، نەمەنەسى بار؟.."
49
...بۇل كۇن تايمان ءۇشىن اسا قۋانىشتى كۇن بولدى. ول مۇنشالىق سىرلى ساتتەردى كۇتكەن جوق-تى: ءتىپتى كۇتكەن كۇندە دە جاعدايدىڭ ءدال وسىلاي شۇعىل وزگەرۋىنە سەنىمى از ەدى.
تايمان وقىعان روماندار كوپ. رومانداردا رومانتيكالى ماحاببات كوپ. ءناديانى دا، ءنادياعا تولقىعان ءوز كوڭىل كۇيىن دە تايمان سول ءوزى وقىعان كىتاپتارشا ۇعاتىن. ناديامەن اناۋ ءبىر جولعى ءساتسىز كەزدەسۋدەن كەيىن ودان ءوزىن ءبىرجولا قاشىقتاتقانداي، ەندى قايتىپ ونىڭ ماڭىنا جۋي الماستاي سەزىنەتىن-دى. بۇل سەزىم ونىڭ ويىن تورلاپ، سان قياعا سالعالى قاشان؟.. كوڭىلى ەش نارسە تولتىرا الماستاي ورتا، ءبىر ءتۇرلى سىنىق، جۇدەۋ قاباق: كۇندەگى ءحالى وسى بولاتىن. ءوزى اينالاسىنان، قاتارىنان ءوزىن ءبىراز كەمتارلاۋ كورە مە، الدە جۇرت الدىندا ءوزىن الدەقالاي كىنالى ساناي ما، يا بولماسا ءوز دارمەنسىزدىگىنە ءوزى ىزالى ما؟.. ايتەۋىر ءبىر وكىنىش! بۇدان اداسپاي، قالماي قويعان، ىلعي وسىنى تاباتىن، ايىقپاس، جىلىمشى كىربىڭ...
دۇنيەدە ءوزىن الدەقالاي وسپادار حالدە، نەمەسە ءوزى قۇرمەتتەيتىن ادام الدىندا كىنالى قالىپتا سەزىنۋدەن جامان نارسە جوق. ۇياتى بار ادامدى رۋحاني قۇلازۋعا اكەلىپ، الەك ەتەتىن سول سەزىم عوي. مۇنان تەك ۋاقىت قانا اراشالايدى، ۇمىتىن قانا قۇتىلاسىڭ... تايمان باسىنداعى وسى ءحالدى ءناديا از دا بولسا اڭعارسا ەكەن-اۋ! جوق. ول تايمان جونىندە تۇك ويلامايتىن ءتارىزدى، — وسى-اق قيىن. ءبىراق ويلارلىق تا نەسى بار مۇنىڭ، وعان نە اڭعارتىپتى بۇل؟ كوڭىلىنە وسى جايلار كەلگەندە تايمان تاعى دا وقشاۋ ازاپ، وي ازابىن شەگەدى.
سول تايمانعا بۇگىن تۇسكە تامان ساشا كەپ، مۇنىڭ ءبىر زور ءىسىن تىندىرعانداي مىندەتسىپ، بىرەسە بۇعان جوق جەردەن باقىت تاۋىپ اكەلگەندەي قۋانا قۇلشىنىپ، تاناۋىن جەلپىلدەتە ەنتىگىپ كەپ، قولىنان سىلكىلەپ، بولمە ءىشىن تۇسىرلەتىپ ءجۇردى:
— مەنى نەمەن قۇتتىقتايسىڭ؟ بول شاپشاڭ، قۇتتىقتا مەنى!
تايمان ەنجار ەدى، تەز سەرپىلە المادى. كوپ بولسا بۇل قابەن سياقتىلاردىڭ ءبىرىن شاحماتتان ۇتقان شىعار دەگەن ويمەن:
— قويشى، ساشا! — دەپ، قولىن بوساتپاق بوپ، تارتىنا بەرگەن. ءبىراق اناۋ وجىرايا قاراپ:
— قوي دەيدى؟ نەگە قويامىن مەن! قويساڭ قوي ءوزىڭ! — دەپ، قادالىپ تۇرىپ الدى. — قۇتتىقتا دەيمىن مەنى!
— ال، قۇتتىقتايمىن! — دەپ، تايمان ەرىكسىز ەزۋ تارتتى.
— وندا بولدى، كيىن تەز! كەتتىك!
— قايدا؟
— نادياعا! بول-بول، شاقىرىپ جاتىر.
تايمان ورنىنان ىرشىپ تۇردى. شوشىنا تاڭدانىن، قاباعىن شۇعىل جوعارى سەرپىپ قاپ، كوزىن كەڭ اشقان: قاراشىعى جارق ەتىپ، وتتاي تۇتانىپ، ۇشقىنداي بەردى. ءوڭى دە كەنەت قۇبىلدى. ساشانىڭ الگى ءسوزى مۇنىڭ بەتىنە شاشىلعان قىزعىلت بوياۋداي ەدى. الدەنە ايتپاق بولعان: ەرنىنەن وقىس ءدىرىل بايقالدى.
ساشا اي-پايعا قاراعان جوق، گاردەروبتى اشىپ تاستاپ، ەكەۋىنىڭ دە سىرت كيىمدەرىن ستول ۇستىنە لاقتىرا باستادى...
وسىدان جارتى ساعاتتاي وتكەندە ەكى دوس الپىسىنشى بولمەدە — قىزدار ورتاسىندا وتىردى.
ءناديا جۇقا قىزىل ەرنىن گۇلدەي ۇلبىرەتىپ، اقىرىن ڭانا كۇلىپ قويادى. كەيدە كۇلكىمەن نۇرلانعان قارا كوزىن ءبىر توڭكەرىپ، قارسى الدىندا، ساشانىڭ جانىندا وتىرعان تايمانعا اۋدارادى. تايمان ساشانى ءدال بۇگىن عانا تىڭداعانداي، ونىڭ اڭگىمەسىنە ۇيىپ قالعان: وڭ جاعىنان جالت ەتكەن قىز جانارىن سەزىپ، كەنەت بۇرىلىپ قارايدى. سوندا كوزى بىردەن ءناديانىڭ كوزىنە كەزىگەدى دە، ءسال ءدىر ەتىپ، قوزعالاقتاپ قالادى. ىزىنشە ءنادياعا قوسىلا ءۇنسىز جىميادى. مۇنىسىن ءوزى اڭعارمايدى. ءناديا شاشىن جەلكەسىنە شۇلعىپ سەرپەدى دە، ءجۇزىن قايتادان ساشاعا تىكتەپ، جۇمىر اق بىلەگىن الدىنا ايقاستىرادى.
ساشا بولسا، تىڭداۋشىلارىن تۇگەل ءماز ەتىپ، اڭگىمەسىن سوزا تۇسەدى. بۇل وسى بولمەگە كىرگەننەن ەركىن، ءوزىنىڭ دۋشىن، اشىق مىنەزىنە باعىپ، قىزدارمەن بەينە ەجەلگى تانىسىنداي سويلەسكەن. ساشاعا ەرىپ، تايمان دا ءسوز ورايىندا ءناديا مەن ناعيماعا بىرەر ءتىل قاتتى.
ناعيمانىڭ بۇلار كەلگەن بەتتەگى:
— سەن ءوزىڭ ازداپ باريندەۋسىڭ بە، قالاي؟ ساشامەن بىرگە جولداستىق ەتىپ، ءبىزدىڭ جۇگىمىزدى تاسۋدىڭ ورنىنا شاقىرتۋمەن ارەڭ كەلدىڭ، — دەگەن ازىلىنە تايمان جاۋابىن ايتىپ، ءناديادان ونىڭ مۇندا كوشكەنىن بىلمەي قالعانىنا كەشىرىم سۇرادى.
— و نە دەگەنىڭىز؟ كەشىرىم سۇرار نەمەنەسى بار ونىڭ؟ — دەپ ءناديا ءجيى ادىمداپ بارىپ، توردەگى تابۋرەتكالاردى ستول جانىنا اكەپ، ساشا ەكەۋىنە ورىن ۇسىندى. نازىك سىڭعىر ۇنىنەن دە، رايلى رەڭى مەن قيمىلىنان دا بۇلارعا دەگەن تازا، مەيىربان ىقىلاس بايقالادى. تايماندى ءوزى ويلاعانداي توسىرقاعان دا جوق. قايتا مۇنىڭ كەشىرىم سۇراۋىن ارتىق كورەدى.
وسىنىڭ ءوزى-اق تايمان بەتىندەگى ۇياتتىڭ جاساندى پەردەسىن بىردەن سىپىرا بەرگەن ەدى.
ءقازىر ساشانىڭ اڭگىمەسى بولمەنى ءتۇرلى سەزىمدەرمەن تولتىرىپ، توسىنداۋ كەزدەسكەن ادامدار اراسىن جىلىتا تۇسكەندەي. ساشا الگىبىر ازىردە ءناديانىڭ جايىن سۇراپ، ونىڭ مۇندا موسكۆادا وقۋ ءۇشىن كەلگەنىن ەستىدى. سودان سوڭ ءناديانىڭ قازىرگى تۇراعى بالقاش ماڭى بولعانمەن تۋعان جەرى ورالمەن شەكتەس ستالينگراد وبلىسى ەكەنىن ءبىلىپ الدى دا، ءسوزىن ءبولىپ، مايداندا ءوز باسىنان كەشىرگەن ءبىر ۋاقيعاعا كىرىپ كەتكەن، سودان ءالى شىعا الماي وتىر. اڭگىمە ستالينگرادتىڭ باتىس شالعايىندا جاۋ بارلاۋشىلارىمەن كەزدەيسوق بەتتەسىپ كەپ، قولما-قول شايقاسقاندارى تۋرالى ەدى. ءوزى ادەمى تىلمەن، سۋرەتپەن سويلەيدى. ايتارىن بۇكىل دەنە قيمىلىمەن كوزگە ەلەستەتە ءدال، اسا تارتىمدى جەتكىزەدى.
— وسىنداي كەلىپ قالعان جاۋ سولداتىن، — دەپ ساشا كوزىن ۇياسىنان شىعارا شاتىناتىپ، ەكى قىزدى ۇرەيلەندىرە ورنىنان تۇرىپ كەتتى: — اۆتومات دۇمىمەن ماڭدايدان سارت ەتكىزىپ، بورىكتەي ۇشىردىم دا، ستالينگراد جەرىن تابانىنان جۇلىپ الدىم.
— قانداي جاقسى! — دەپ ءناديا ءبىر قوزعالىپ، كوزىن شوقتاي جايناتتى.
ناعيما دا اڭگىمە قىزىعىنا تۇسكەن:
— ساشەنكا، ءسال عانا، ءبىر مينۋت توقتاشى... مەن تىڭداي الماي قالام عوي. كۋحنياعا جۇگىرىپ بارىپ كەلە قويايىن، — دەپ جالىنادى: — ءناديا، الدە سەن بارىپ كەلەسىڭ بە؟.. جوق، جوق، سەن بۇگىن كەلدىڭ عوي، قوزعامايىن. ساشا، سەن ءبىر مينۋت...
ساشا بولمەنى باسىنا كوتەرە قارقىلداپ كۇلدى:
— سەن قىزىقسىڭ، ناعيما! ءوزىڭ مەنى ءبىر مينۋتقا توقتاتاسىڭ دا، ءۇش مينۋت سويلەپ، تاعى ءبىر مينۋت توقتا دەيسىڭ. سەن بولمەدەن شىققاندا ءبىر مينۋت ەمەس، بەس مينۋت وتەدى عوي. ۆوت گدە ۋسلوۆنوست؟! ارىنعازى ءسويتۋشى ەدى. اناۋ كۇنى لەكسياعا اسىققان مىنا تايماندى سىرتتا توقتاتىپ "مەنى كۇت، مەن ايبارعا بارىپ شىعامىن، بەس-اق مينۋتتا شىعامىن" دەپ الدى دا، وعان نەگە باراتىنىن ون بەس مينۋت ايتتى. مىناۋ سوعان كادىمگىدەي يلانىپ قاپ، لەكسيادان كەشىككەن... — دەپ، ادامنىڭ ايتا تۇرا ءوزى اڭعارا بەرمەيتىن ءبىر ۇساق-تۇيەكتەرىن ساشا تاعى دا قالجىڭعا اينالدىردى.
سودان سوڭ ساشا ورنىنا وتىرىپ جاتىپ، ءنادياعا قۋلانا قارادى:
— جاڭا ءسىز "جاقسى" دەدىڭىز، و نە جاقسى، سوعىس پا؟
— جوق، ستالينگراد جاقسى.
— ال، ستالينگرادتى قورعاعان سولدات قالاي؟
ءناديانىڭ ءمولدىر كۇلكىسى قوڭىراۋداي سىڭعىرادى:
— گەروي!
— ا، "گەرويدىڭ" دوسى شە؟ — دەپ ساشا تايمانعا جىميا كوز تاستادى. تايماننىڭ اقسارى ءجۇزى كۇڭەڭىتىپ كەتتى.
ءناديا تايمانعا ۇمسىنىپ:
— ءسىز دە مايداندا بولدىڭىز با؟ — دەدى.
— جوق، ءبىراق مەنىڭ اكەم بولعان. ءدال ستالينگراد شايقاسىنا قاتىسقان.
ساشا گۇجىلدەپ، الدەبىر ماقساتپەن شۇقشيا سۇرايدى:
— قازاقستان، ءوزىڭنىڭ بايىرعى اتامەكەنىڭ قالاي، ناديا؟
— تاماشا! ستالينگراد ماڭىنان سوعىس كەزىندە كوشكەن ەدىك، سودان ەلدەمىز...
— الماتىدا بۇرىن بولىپ پا ەدىڭىز؟
— جوق.
— قالاي ەكەن؟
— عاجاپ!
— وندا ءسىز نەگە موسكۆادا وقىماق بولاسىز؟ — دەپ قالدى تايمان.
بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى ءناديانىڭ ءبىر الۋان سىرى ەدى.
50
...ءناديا جاس بولعانمەن ومىرگە سەرگەك قاراۋدى ۇيرەنگەن قىز.
بيىل جازدا ءبىر توپ جاستى ءناديانىڭ ءۇيى تۇرعان اۋدانداعى وقۋ بولىمىنە جيناپ اپ، ءبىر اققۇبا جىگىت كەكىلىن قايتا-قايتا سيپاپ تۇرىپ، اقىل ايتقان-دى.
— دوستار، ھم! سەندەر ونىنشى بىتىردىڭدەر. بۇل — جارى جول، ھم، ۆۋز-عا ءتۇسۋ كەرەك. مىسالعا مەنى الىڭدار. مەن مۇندا ينسپەكتورمىن. قولىمدا ديپلومىم بار. ەرتەڭ ورنىمنان تۇسە قالسام، قىزمەت تابىلادى ماعان...
وسى ءسوزدى ينسپەكتور جۇرتتى ەلىكتىرمەك بوپ، بارىنشا قاراپايىمسىپ، ادال ايتقان بوپ تۇر ەدى (مۇنى ءبىراز ادام سولاي ۇقتى دا)، ءبىراق كوپ ىشىنەن ءناديا اپ-اشىق قىپ:
— ءسىزدى ەرتەڭ ەمەس، ءدال بۇگىن ءتۇسىرۋ كەرەك قوي ورنىڭىزدان، — دەپ تۇڭىلە تۇنجىرادى.
ينسپەكتور ءبىراز قىسىلا قىزاراقتاپ، بۇعان "قوي!" دەگەندەي قولىمەن يشارات ەتتى دە، ءسوزىن جالعاي بەردى. ەندىگى اقىلىنىڭ ءتۇرى باسقاشا ەدى:
— وقىعان سوڭ، موسكۆادا وقۋ كەرەك، دوستار! موسكۆا — ۇلى قالا، وتان استاناسى، ھم!..
ءناديا اشىق ەسىكتەن جىلىسىپ شىعىپ كەتتى. سوڭىنان جانە ءبىر قىز شىقتى. ول ءناديانى قۋىپ جەتىپ:
— ءبىزدى ءسابي كورەدى-اۋ الگى، — دەپ سىبىرلادى.
ءناديا ۇندەمەدى. اناۋ قىز وزىنە ءوزى كۇبىرلەپ، باس شايقاپ كەلە جاتتى:
— نەدەگەن مىلجىڭ؟..
— قايداعى مىلجىڭ؟ — ءناديا ءۇزىپ العانداي داۋىستادى.
— دارمەنسىز، بيشارا ادام.
— قوي، مەكتەپتەردىڭ ۇستىنەن قارايتىن ينسپەكتور عوي.
— ءجا، ينسپەكتور بولسا نەمەنەسى بار؟
— بيشارا ادام ينسپەكتور بولا ما؟
— ا مىلجىڭ ينسپەكتور بولا ما؟
— بولادى.
— وندا بيشارا ينسپەكتور دا بولادى.
ەكى قىز قوسىلا كۇلدى. ەكەۋى ەكى جاققا كەتتى.
وسىدان جارتى اي وتكەندە ءناديا الماتىعا كەلدى. ماقساتى — وقۋ، جانە موسكۆادا وقۋ ەدى. ونىسى ينسپەكتور جىگىت ايتقانداي، تەك ديپلوم الۋ ءۇشىن دە ەمەس. موسكۆا — ۇلى قالا، وتان استاناسى بولعاندىقتان دا ەمەس...
قازاقستاننىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى سوۆحوز ورتالىعىندا ءناديانىڭ ءۇيى بار، اتا-اناسى بار، ءوزى وقىعان مەكتەبى بار. ورمان اراسىنداعى وسى شاعىن قىستاقتا بۇيىققان سەلقوستىق ەمەس، قايناعان ءومىر بار: كىشكەنە موسكۆا سياقتى، ءيا بولماسا ۇلى موسكۆانىڭ ءبىر شەتى ءتارىزدى. ءناديانىڭ ۇيىندەگى راديوقابىلداعىش ءتىپتى استانانىڭ ءوزىن ەرتەلى-كەش وسىندا الىپ كىرگەندەي، بولمە ءىشىن موسكۆالىق ءومىر جايلايدى. ءناديانىڭ اكەسى ءمادي نابييەۆ توس قالتاسىنان ساعاتىن شىعارىپ، كرەمل مۇناراسىنداعى ماڭگىلىك ساعاتپەن، ءداۋىر ساعاتىمەن تۇزەپ الادى دا، جۇمىسىنا — تراكتور پاركىنە جونەلىپ بارا جاتادى.
ونى موسكۆا ەلىمىزدىڭ گيمنىمەن شىعارىپ سالادى. ءناديانىڭ ۇيدە قالعان اناسىنا موسكۆا "قايىرلى تاڭ" دەيدى دە، ۇلى ەلدىڭ بار جاڭالىعىن ايتىپ بەرەدى. سوندا ءناديا ءوزىن اۋىلدا ەمەس، استانادا تۇرعانداي سەزىنەدى. سىرتقا جۇگىرىپ شىعادى. اينالا — ماڭ تۇگەل موسكۆا! سوۆحوز ورتالىعىنىڭ جىڭىشكە كوشەلەرى دە، ءۇي شاتىرلارى دا، بويشاڭ اعاشتار — ءبارى دە موسكۆا، بارىندە دە موسكۆا سويلەپ جاتىر. دەمەك، موسكۆا ءبىر جەردە ەمەس، بايتاق وتاننىڭ بارلىق جەرىندە: موسكۆا اناۋ كۇنى پوەزد ۇستىندە دە سايراپ، ناديامەن بىرگە كەلە جاتتى، ونى الماتىدان دا قارسىلاپ الدى...
سوندىقتان ءناديا موسكۆاعا موسكۆا ءۇشىن بارعىسى كەلگەن جوق.
كىشكەنە قىستاقتىڭ حالقى ۇلكەن ىستەر جاساپ جاتتى. جىلما-جىل جاز شىقسا، سوۆحوز مەكەندەگەن ورمان ماڭى ەگىنمەن جايقالىپ كەتەدى... اعاش اراسىن جارىپ، بالقاشقا لەپىرىپ اسىپ كەتەتىن وزەن بار-دى. قىستاق تۇرعىندارى سول اساۋ وزەندى بۇرىپ الىپ، بۇتاقتاپ جىبەرىپ، ءيىپ-يىپ تاستادى. ءقازىر قىستاق تۇبىنەن ءتۇزۋ اسقان ءبىر وزەن ەمەس، بۇرالىپ اگاتىن بەس وزەنشە بار. بەس ارنانىڭ تۇيىسكەن جوعارعى ساعاسىندا اۋىل ادامدارى سالعان ەلەكتر ستانسياسى بار: قىستاقتىڭ ءار ۇيىندە كەش بولسا جۇلدىزدار جانادى... وسىنىڭ ءبارى — ەنبەكتىڭ، ءومىردى العا سۇيرەگەن الىپ ەڭبەكتىڭ قۇدىرەتى! ەڭبەك — ءناديانىڭ جانىن تەربەيتىن، ساناسىن بيلەيتىن عاجاپ قۇبىلىس. ەرنىنەن ەشكىم سۇيمەگەن وسى ءبىر كۇنادان پاك جاس قىزدىڭ ءتۇڭعىش عاشىعى بىرەۋ-اق: ول — ءومىر! ومىرگە عاشىق ەتكەن دە سول ەڭبەككە دەگەن قۇشتارلىق...
ءناديا موسكۆاعا اكادەميك گۋبكين اتىڭداعى مۇناي ينستيتۋتىڭدا وقۋ ءۇشىن، سول ءوزىن قۇشتار ەتكەن ەڭبەككە دايىندالۋ ماقساتىمەن بارماق ەدى.
موسكۆا، لەنينگراد وقۋلارىنا بارۋ ءۇشىن، الماتىداعى ۋنيۆەرسيتەتتە قابىلداۋ ەمتيحانىنا ءوتۋ شارت بولدى. الايدا، ءناديانىڭ وكىنىشىنە قاراي، مۇناي ينستيتۋتىڭدا بوس ورىن بولمادى.
ءناديا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ گەولوگيا فاكۋلتەتىنە ورنالاستى: ۋاقىتشا بولسا دا وقي بەرمەك ەدى. ال، ينستيتۋتقا قالاي دا، قايتكەن كۇندە دە ءتۇسۋدى ماقسات ەتتى. ءبىرىنشى كۋرس جالپى ءبىلىم بەرەدى، رۇقسات كەلسە وقۋ جىلىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن كەشىپ كەتپەك بوپ، مۇناي ينستيتۋتىنا بار جاعدايىن ايتىپ حات جازدى، وعان اتتەستاتىنىڭ كوشىرمەسىن، قابىلداۋ كونكۋرسىنەن وتكەندىگى جونىندە انىقتاما تىركەدى: مۇنى ينستيتۋتكا ءوتىنىشىمدى قابىلدار دەگەن ۇمىتپەن جولدادى.
ءبىر جولى ءناديا رەكتورعا كىرىپ، وسى جايىن ايتقاندى. رەكتور مۇنىڭ گەولوگ ەمەس، ينجەنەر بولعىسى كەلەتىنىن ءبىلىپ، ءوتىنىشىن قوشتاپ:
— ەگەر قالاۋىڭىز مۇناي ينستيتۋتى بولسا، جاقسى، كومەكتەسەلىك! — دەدى.
ءناديا قاتتى قۋاندى. رەكتور اكادەميك گۋبكين اتىڭداعى مۇناي ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنا ارنايى حات جازىپ، نابييەۆانىڭ ءوتىنىشىن قابىلداۋدى سۇراعان.
بۇل كۇندەردە ءناديا موسكۆادان وسى حاتتاردىڭ جاۋابىن كۇتىپ ءجۇر.
بۇل قىزدىڭ ورىستار قويعان قوسالقى اتى نادەجدا بولعاندىقتان با، ايتەۋىر، ءوزى تالاپ ەتكەن جاقتان ءۇمىتى قاشان دا زور ەدى.
ءناديا ساشا مەن تايمانعا ءوزىنىڭ وسى جايىن ايتتى. بۇلار ۇزاق وتىردى. اڭگىمەدەن اڭگىمە قوزدادى. اركىم ءوز ماقساتىن ايتتى. تايمان دا ءبىرقاتار شەشىلدى...
بۇل كەزدەسۋ تايمان ءۇشىن اسپاندا ءۇنسىز، جۇمباق سىر ساقتاپ تۇرعان ءناديانى جەرگە ءتۇسىرىپ، ساشا ويلاعانداي شىنىمەن-اق مۇنىڭ قاسىنا اكەلىپ ەدى. تايماننىڭ ءنادياعا دەگەن ەندىگى سەزىمى دە، ۇعىمى دا بەلگىسىزدىك مۇنارىنان ارىلىپ، بەدەرى مەن بوياۋىن ايقىنداپ، كىتاپتان ومىرگە كوشىپ، ەرتەگىدەن شىندىققا اينالىپ كەلە جاتتى.
جالعىز-اق، ونى ءناديانىڭ الىستا وقيمىن دەگەنى تىنىشسىزداندىرا بەردى. بۇل سياقتى ءوزى بەيتاراپ قاراي المايتىن ادامنىڭ قاسىنان كەتپەگەنىن، بىرگە وقىعانىن قالاپ ەدى. سول ويىن جەتكىزبەك بوپ، تايمان ساشانى بولە، ءنادياعا سۇراق جاۋدىرا باستادى:
— ءسىز مۇناي وندىرىسىندە ىستەۋدى قانداي سەبەپپەن قالادىڭىز؟ ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ تۇرعان جەرىندە مۇناي وندىرىلمەيدى عوي!
ءناديا كۇلە جاۋاپ بەردى:
— بىلمەيمىن، ايتەۋىر ينجەنەر بولعىم كەلدى. ينجەنەرلىك ماماندىقتى جاسىمنان جانىم سۇيەتىن.
— ال، ينجەنەر بولدىڭىز. سودان سوڭ قاي جەردە ىستەمەكسىز؟
— ەمبىگە بارامىن. ءسىزدىڭ ەلگە بارىپ ىستەيمىن.
ءازىل ءسوزدىڭ اسەرى سونداي، تايمان قاتتى تولقىپ، تەربەلىپ كەتتى.
— تاماشا! ءناديا، مەنى تىڭداڭىزشى، مەنىڭ اكەم ەمبىدە وتىز جىل ىستەگەن مامان ادام. سونداي سۇيىكتى كىسى، — دەپ تايمان ادەتتەن تىس جەڭىلتەكتىكپەن، ىشكى قالتاسىنان اق قاعازعا ۇقىپپەن ورالعان اكەسىنىڭ سۋرەتىن الىپ، قىزدارعا ماقتانىشپەن كورسەتتى. — ءناديا، ءسىز وسى كىسىمەن بىرگە ىستەڭىز. مەن وعان حات جازايىن. "ءناديا بارادى" دەيىن. مىنە، مىنا ناعيما دا ۋنيۆەرسيتەتتەن كەيىن ەمبىگە بارادى. سولاي ەمەس پە، ناعيما؟
— ءبىز، ءناديا ەكەۋمىز بۇل جونىندە الداقاشان كەلىسكەنبىز. ءبىرىمىز گەولوگ، ءبىرىمىز ينجەنەر بولامىز دا، ءبىر كاسىپشىلىكتە ىستەيمىز.
— مەنىڭ دە پاپام بار، — دەدى ءناديا سونشالىق ءبىر ادەمى شىرايمەن قۇلپىرىپ: — ول دا جاقسى ادام، مامان ادام. بۇرىن وندىرىستە ىستەگەن كىسى. جانە مۇناي وندىرىسىندە... جەراستى جوندەۋ بريگاداسىندا ىستەگەن ەدى. ءبىراق، — دەگەندە ءناديانىڭ الگى رەڭى وزگەرىپ كەتتى: — ول كىسى مۇناي ءونىمىن ارتتىرۋدا كوپ ساتسىزدىكتەرگە ۇشىرادى. مەن سونى تۇزەگىم كەلەدى. مۇمكىن ينجەنەرلىكتى، مۇناي ينجەنەرلىگىن قالاۋىمنىڭ سەبەبى وسى دا شىعار...
ساشا ايتتى:
— ەستەرىڭدە بولسىن، مەن شۇبارقۇدىقتا بولامىن. سول ماڭدى جان-جاقتان زەرتتەپ، جەراستىنىڭ ءوزىمىز سىرىن بىلمەگەن ۇلتاراقتاي جەرىن تاستامالىق، قىزىق بولسىن.
وسى كەزدە ەسىكتى تىق-تىق شەرتىپ، ارىنعازى سىعالادى:
— كەشىرىڭىز، ساشا بار ما؟
ءناديا ەسىككە ۇمتىلا بەرىپ:
— بار، بار! كىرىڭىز! — دەدى.
ارىنعازى ۇيقىداعى بىرەۋدى وياتىپ المايىن دەگەن كىسىدەي جاسقانا باسىپ، بولمەگە ەپپەن كىردى دە، بارىمەن امانداستى.
ساشا گۇجىلدەپ:
— بۇل دا ەمبىگە بارادى، — دەدى.
ارىنعازى ەكى قىزعا الما-كەزەك مۇرنىن تامپيتە، كوزىن سىعىرايتا قاراپ، ساشا ءسوزىن باس يزەي قوشتادى دا، قۇلاعىنا سىبىرلادى:
— كەشكى كينوعا بيلەت الدىم.
ساشا وعان سىبىرلاپ:
— ءقازىر الگىبىر ەلەۋسىز كەلىسىڭدى اۋدىرماي قايتالاپ، مىسىقشا جۇمساق باسىپ بۇلت ەتە ءتۇس تە، بيلەتىڭدى بەسەۋ ەتىپ قايتىپ كەل. بار! — دەدى.
ارىنعازى ەكى كوزىنىڭ ورنىنا ەكى قالىڭ سىزىق قانا تاستاپ، كۇرەك ءتىسىن كورسەتتى.
51
ءناديا مەن تايمان كينودان شىققان بەتتە الگى ۇشەۋىنەن وپ-وڭاي كوز جازدى دا قالدى: بۇعان ءناديا ءسال رەنجىگەندەي، تايمانعا:
— سوندا، ءبىزدى تاستاپ كەتكەنى مە؟ — دەدى.
بۇل دا جان-جاعىنا قاراپ، ناعيمانى، ساشا مەن ارىنعازىنى ىزدەدى:
— وسى كوپتىڭ ءبىر جەرىندە كەتىپ بارا جاتقان شىعار. ەكەۋى قول ۇستاسا، تروتۋارمەن جۇگىرە اياڭداپ، جۇرتتىڭ الدىڭعى شوعىر-توپتارىنان ىزدەدى. تاپپادى.
— جارايدى، جاي جۇرەيىك، تايمان.
— جاقسى.
اسلان اپ-اشىق. اي تولىق. قالا ءۇستى سۇتتەي جارىق. قالا ءان سالىپ جاتىر: كوشەلەردەگى كوڭىلدى ءان مەن كۇيگە تاۋ تەربەلىپ، كۇمبىرلەپ ءۇن قوسقانداي. تايمان كوڭىلى دە شات-شادىمان: ءناديادان ءتىپتى ۇيالمايدى، يمەنبەيدى، تەك قانا سىيلايدى، جاقسى كورەدى، ايالايدى. قانداي راقات! ءسوزى دە جوندەلىپ قالىپتى، ءتىلى دە كۇرمەلمەيدى. "س"-تى دا بۇزباي ايتادى.
— مەنىڭ كوكەم تاماشا ادام! — دەپ قويادى. باس جوق، اياق جوق، سولاي دەيدى.
— ءسىز پاپاڭىزدى كوپ اڭگىمە ەتەسىز، اسا جاقسى كورەسىز-اۋ دەيمىن.
تايمان ۇيالا جازدادى:
— راس، ءناديا!.. مەن اكەمدى ەكى جاعدايدا مىقتاپ ساعىنىپ، كوپ ويلايمىن: قاتتى قۋانعاندا، نەمەسە قاتتى قينالعاندا...
— قىزىق ەكەن، — دەدى ءناديا مايدا سىڭعىر ۇنمەن. — قىزىق ەكەن. ءقازىر دە ويلاپ كەلە جاتىرسىز عوي.
— سۇمدىق ساعىنىپ، ويلاپ كەلەم.
— بۇل قاي ويلاۋ؟ قۋانعانىڭىز با، قينالعانىڭىز با؟ ايتىڭىزشى تايمان قىسىلىپ قالدى:
— جوق، ءناديا. مۇنى ايتپايمىن... بۇرىنعى ءبىر ساعىنعانىمدى، كوكەمدى قينالعان جاعدايدا ويلاعانىمدى ايتايىن.
— جارايدى، — دەپ ءناديا سەرىگىنىڭ بالاداي اڭقاۋ، ءتىپتى ءسال اڭگۇدىكتەۋ مىنەزىنە تاڭ-تاماشا قالىپ، بار ىقىلاسىمەن كۇلدى، قىزىعا كۇلدى.
— مەن پروفەسسور ءمۋسيننىڭ ساباعىنان بيىل جازعى سەسسيادا قۇلاپ قالدىم.
— قالاي؟ — دەپ تاڭىرقادى ءناديا.
— كادىمگىدەي... ال، سول ساباقتى ءوزىم سونشالىقتى جاقسى بىلەتىن ەدىم.
— وندا قالايشا "ەكى" الىپ ءجۇرسىز؟
— "ەكى" ەمەس، "ءۇش"، ءبىراق ول دا قۇلاۋ عوي. بىلاي بولدى. ءبىر تەوريالىق تۇجىرىمنىڭ دالەلى رەتىندە ەمبى باسسەينىن مىسالعا الىپ، عىلىم مەن وندىرىستەگى كەرتارتپا، كەزدەيسوق بىرەۋلەر سولتۇستىك ەمبىدە مۇناي قورى ازايدى دەگەن زياندى پىكىر تاراتادى دەپ الىپ، سونىڭ نەگىزسىزدىگىن وزىمشە اشىپ، ايتا باستاپ ەدىم، پروفەسسور سۇستانىپ، تۇكسيە سىرەسىپ اپ، مەنى قايتا-قايتا ءبولىپ، قاراما-قارسى، قۋالاما سۇراقتاردى جاۋدىردى دا وتىردى. مەن ءوز ۇعىمىمدى ايتامىن، وزىمشە دۇرىس-اق ءتارىزدى، ال، پروفەسسور مەنىڭ پىكىرىمنىڭ ءبارىن جوققا شىعارادى دا وتىرادى. مەن تاڭ قالدىم، اقىرى داعداردىم.
پروفەسسور سۇپ-سۇر بوپ اشۋلاندى دا، زاچەتكاما ءۇن-تۇنسىز "'ءۇش" قويا سالدى. قارسىلاسۋعا جۇرتتان ۇيالىپ، شىعىپ كەتتىم. كەيىن ءبىلدىم، — دەپ تايمان كۇلكىگە تۇنشىعا سويلەدى: — مەنىڭ "زياندى پىكىر تاراتادى" دەپ وتىرعاندارىمنىڭ ءبىرى مۋسين ەكەن.
ءناديا دا كۇلدى:
— سول پروفەسسور ماعان دا ۇناعان جوق.
— سولاي ما؟ — دەپ تايمان از ويلاندى دا، ءبىراق ءناديانىڭ ول پىكىرىن ورىستەتپەي، ءوز ءسوزىن جالعاي بەردى: — مۋسين سوعىس كەزىندە ەمبىنىڭ تەرىستىگىندەگى ءبىر كاسىپشىلىكتىڭ بولمىسىن تاقىرىپ ەتىپ، ديسسەرتاسيا جازعان. ديسسەرتاسيانى كەيىن وقىپ، تانىسىپ كورسەم، مەنىڭ الگى جات پىكىر دەپ كورسەتكەن جايلارىم تۇتاسىمەن سوندا تۇر ەكەن.
— وقىتۋشىعا ستۋدەنتتى قۇلاتۋ وپ-وڭاي-اۋ وسى؟..
— سولاي ەكەن. دەگەنمەن وزىمدە دە بار، ءمۋسيننىڭ ونداي جايىن بۇرىنىراق بىلسەمشى...
ءناديا سىناي قارادى:
— وندا قايتەر ەدىڭىز؟ قاتە كوزقاراستى دۇرىسقا سايار ما ەدىڭىز؟
— جو-و-وق! ويباي-اۋ، ەڭ بولماسا، الگىدەي اشىق ايتپاس ەدىم عوي!.. ءجا، سوندا دەيمىن-اۋ، ءناديا، سوندا مەن ىشتەي وكىنىپ، قينالىپ، اكەمدى ەسكە الدىم. اكەمە دەگەن ساعىنىش باۋراپ الدى مەنى. سول كىسىگە ءبىر ءتۇرلى ءزابىر جاساعانداي، سول كىسىنىڭ ءۇمىتىن تاپتاپ، سەنىمىن جوعالتقانداي، كىنالى جان سەزىندىم ءوزىمدى... — تايمان شابىتقا بولەنگەن اقىنشا تولعانىپ، جانىپ، جالىنداي سويلەدى: ءناديا، قۇرمەتتىم، سەندە دە اكە بار... كەشىرىڭىز، "سەن" دەدىم-اۋ ءسىزدى...
— وقاسى جوق، وسىنىڭ جاقسى، تايمان.
تايمان ءناديانى رۇقساتسىز-اق قولتىقتاپ الدى: سونداي شات، سونداي ادەمى!.. ەركىندىك، كىسىلىك! جاساندى بوياۋى جوق، پەردە-شىمىلدىعى جوق، تابيعي جاستىق، قۇربىلىق!
— ءنادياش، مىناۋ گۇل اراسىن ارالاپ كورگەنىڭ بار ما؟ — دەپ، تايمان سول قولداعى ۇلكەن سكۆەردى كورسەتگى: — بۇل الاڭدا جەر بەتىندە وسەتىن گۇلدەن جوق ەمەسى جوق. حوش ءيىسى قانداي، شىركىن. ءجۇرىڭىزشى، شارشاعان جوقسىڭ با، ءبىراز قىدىرىپ، دەم الىپ قايتالىق.
تايمان "سەن" مەن "ءسىزدىڭ" اراسىنا كەلىپ قالىپتى. ءناديا ونىڭ بۇل جايىن قىزىقتاپ، ۇسىنىسىنا ءۇنسىز باعىندى. تايمان شابىتتى سەزىمىن، ءسوزىن جالعاستىرا بەردى:
— اكە دەگەن عاجاپ نارسە عوي ءنادياش، ا؟
— ءسوز بار ما!
— مەن اكە دەگەندى بار-اۋ، ا، اكە دەگەندى ارىستان، ءپىل، جوق ءپىل ەمەس، ناعىز الىپ كورەمىن.
ءناديا سىڭعىرلاپ، قوڭىراۋلاتا كۇلدى.
— كۇلكىسى جوق، ءناديا، اكە دەگەن بار عوي، اكە، اناۋ الاتاۋداي اسقار. اكە دەگەن، شىركىن، ادامدا بىرەۋ-اق قوي.
ءنادياعا تايمان سوزدەرى ءبىراز كۇلكىلىلەۋ كورىندى. ءبىراق، ونىڭ سەرپىن-سەزىمىن بولگىسى كەلمەي، جالعىز-اق:
— تايمان، سەن ولەڭ جازبايسىڭ با؟ — دەپ قالدى.
— جوق، ولەڭ جازبايمىن، ولەڭدى جاتتايمىن، سۇيەمىن، — دەدى تايمان گۇل اراسىنداعى ءبىر ورىندىققا وتىرا بەرگەن ءناديانىڭ قارسى الدىندا تۇرا قالىپ: — ال، اكە دەگەنىڭ ءوزى — سول پوەزيا. جوق، اكە — ءومىر. ەندى نە؟ اكە دە، ءومىر دە ادامعا ءبىر-اق رەت بەرىلمەي مە؟..
تايماننىڭ كوزىنەن جاس شىقتى، ونى ءنادياعا كورسەتكىسى كەلمەي، ءبىرقىرىن بۇرىلا باياۋلاپ:
— مەن الگى ساباقتان قۇلاپ قالعانىم ءۇشىن بارىنەن بۇرىن ءوزىمنىڭ كوكەمنەن ۇيالدىم... — دەدى.
— راس قوي، — دەدى ءناديا: — راس، سەنەمىن. ويتكەنى، مەن دە قاتتى جاقسى كورەمىن پاپامدى. ادام جەك كورگەنىنەن قورىقپايدى، ال جاقسى كورگەنىنەن ۇيالادى.
— قانداي جاقسى ايتاسىڭ، ءناديا. دۇرىس-اق! مەن جازدا ۇيىمدە بولدىم. كوكەمنىڭ قاسىندا ءجۇردىم. كوكەمنىڭ مەن كەتكەندەگى مىنەزى-اي... — دەپ، تايمان وتكەن كورىنىستى كوز الدىنا ەلەستەتىپ، ءسال كىدىردى. — ءبىراق مەن ءقازىر ستيپەندياسىز جۇرگەنىمدى كوكەمە ايتپاي اتتاندىم. ايتۋعا ۇيالدىم، ءوزىمدى ەمەس، كوكەمدى ايادىم...
ەندى بىردە ەكەۋى الىستان سارقىراعان تاۋ وزەنىنىڭ قالا شۋىنا ارالاسىپ، ەستىلمەي قالعان سارىنىن اڭدىعانداي، جىم-جىرت، ءۇنسىز وتىردى. الگىمەن اڭگىمە بىتكەنى مە، قالاي؟ تايمان سەزىمى باسقا ءبىر نازىك اعىس، يىرىمگە كوشكەندەي. كۇز. ءتۇن. ماحاببات بەسىگىندەي، شاتتىق قۇشاعىنداي ادەمى ءتۇن. الدە بۇلار سونىڭ الديىنە ماۋجىراي ما؟..
جوق، ءناديا ءتىل قاتتى:
— نەگە ۇندەمەي قالدىڭ، تايمان؟
تايمان ۇندەمەك بولدى، ءبىراق جۇرەگى لۇپىلدەپ، ءجيى سوققانى بولماسا، ۇندەي المادى: الگىبىر لەكىگەن قاناتتى سوزدەردىڭ ءبىرى جوق. تاۋ جاقتان با، الدەقايدان ءبىر سالقىن لەپ ۇزدىك-ۇزدىك ۇرلەپ وتەدى. قىزدىڭ يىعىن جاپقان تولقىندى قارا شاشى جەلكەسىندە ويناي جازداپ، كەيدە جىگىت بەتىن ءتۇن سامالىمەن ءالسىز عانا جەلپىپ-جەلپىپ قالعانداي بولادى. تايمان سوعان بەتىن توسىپ، ءناديا جانىندا تەك ىشتەي تولقىنىپ، ءۇنسىز وتىرا بەرگىسى كەلەدى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ دەيمىن؟
قىز ۇنىندە جىگىت جۇرەگىن قىتىقتاعان ەركە ناز بار. تايمان وعان جالت قارادى. جانارى اي نۇرىنا شاعىلىسىپ، ۇشقىنداپ قالدى. بەتىندە قىزعىلت تولقىن ۇيتقىپ ءوتتى. وعان اي عانا كۋا، ءناديا كورگەن جوق. قاراكوك اسپاننىڭ قالا سىرتىن قاۋسىرا تومەندەگەن سوناۋ شالعايىندا ءبىر جۇلدىز جىمىڭداپ، سول تۇستاعى بيىك ءۇي شاتىرىنىڭ ۇستىندە جاتقان بريلليانتتاي جالتىرايدى. ءناديا ءبىر ساتكە سوعان قادالىپ قالىپتى.
— ءناديا! — دەدى تايمان.
قىز بۇعان بۇرىلادى. اي نۇرىنا ساۋلەلەنگەن اقشىل جۇزىندە اسەم اجار بار. كەزى كۇلىمدەي قىسىلىپ، كىرپىگى دىرىلدەيدى.
— ءنادياش، مەن ساعان ولەڭ ايتايىن با؟
— ءوز ولەڭىڭ بە؟
— جوق. مەن ولەڭ جازا بىلمەيمىن دەدىم عوي. ءبىراق مىناۋ بەينە ءبىر ءوزىم جازعان ولەڭ سياقتى.
— قانە، ايتشى، تايمان.
— سەن كۇلمە.
— جوق، كۇلمەيمىن.
تايمان ويىندا جاتتالعان ولەڭدى سىبىرداي باياۋ، ءبىراق مايدا قوڭىر دىرىلمەن ايتتى:
— كورسەم ەگەر اسپاندا اتقان تاندى،
ايتام وعان ءوزىمنىڭ قۇپيامدى.
ورمانداعى بۇلاققا جاقىنداسام،
وعان دا مەن سىبىرمەن سىرىمدى اشام.
كورسەم تۇندە جۇلدىزدى جىمىڭداعان،
قۋانامىن، ايتامىن سىرىمدى وعان...
ءناديا سىقىلىقتاپ، ەرىكسىز كۇلدى:
— سوندا كىمنەن جاسىراسىڭ سىرىڭدى؟
تايمان قىزاراڭداپ، قىمسىنىپ قالدى:
— سىر دا، ولەڭ دە مەنىكى ەمەس... سودان سوڭ، جاڭا كۇلمەيمىن دەپ ەدىڭ عوي...
— جوق، جوق كۇلمەيمىن، — دەپ، ءناديا تايمانعا ءبىر ىسىرىلىپ، جاقىنداي ءتۇستى: — ايتشى تاعى دا ايتشى...
— جالعىز-اق، ساعان كوزىم تۇسكەن كەزدە،
ءتىل كەلمەيدى، شىراق-اي، ەشبىر سوزگە!..
قىز كۇلكىسىن كەنەت تىيدى. باسىن شۇلعىپ قاپ، شاشىن جەلكەسىنە تولقىتا سەرپىپ، قارسى بەتتەگى كولدەنەڭ كوشەگە قارادى. قارادى دا:
— ترامۆاي ءجۇرىپ كەتتى، — دەي سالدى.
تايمان سەلك ەتتى:
— كەتەمىز بە؟
— كەتەيىكشى.
ەكەۋى گۇل اراسىنان جۇگىرە شىقتى.
52
تايمان ناديامەن ۆەستيبيۋلدە قوشتاسىن، بولمەسىنە كەلدى. ول ساشانى ۇيىقتاپ قالعان بولار دەپ ويلاعان. ساشا ۇيىقتاۋشى ما ەدى: الدەقايدان الماستى تاۋىپ اكەلىپتى، سونىمەن شاحمات ويناپ وتىر. سىقىرسىز اشىلعان ەسىككە قاراپ، تايماندى كورىپ:
— ۋح، ش-شايتان، كەلدىڭ بە؟ — دەدى.
تايمان كوستيۋمىن شەشىپ، گاردەروبقا ءىلىپ جاتىر. ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، وز-وزىنەن كۇلىم قاعادى. رايلى-اق. دوس جۇرەگىن ايتپاي ۇعاتىن ساشا ونىڭ كوڭىل كۇيىنە ىشتەي ورتاقتاسىپ، بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي كوزىن جىلتىراتا جاقىنداعان؛ تايمان اۋزىن شوشايتىپ، قولىمەن ىمداپ، "تەك" دەگەندەي بولدى.
— وۋ، مەنىمەن امانداسپاۋشى ما ەدىڭ؟ — دەپ، شاحماتتان الماس باسىن كوتەردى.
تايمان جۇگىرىپ كەپ، الماستى قۇشاقتاي الدى:
— قايدان اداسىپ ءجۇرسىڭ؟
— سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟
تايمان جاۋاپ ورنىنا ساشاعا قارادى:
— سەندەر قايدا كەتىپ قالدىڭدار؟
— ال وزدەرىڭ قايدا كەتىپ قالدىڭدار؟
جاۋاپسىز سۇراقتارمەن امان-تۇگەل ءبىلۋ دە ءبىتتى.
— تايمان كەلدى عوي، ەندى مەن كەتەيىن، — دەپ، الماس تاياعىن ىزدەي باستادى.
ساشا توسەگىن جايلاپ جاتقان:
— بۇگىنشە مەنىڭ قاسىمدا ۇيىقتاۋىڭا بولماي ما؟
— قوي، ماعريپادان ۇيات بولار، ۇيگە بارايىن.
الماس ەكى قالتاسىنان ەكى ءتۇرلى تەمەكى قورابىن سۋىرىپ، ءوزى بىرىنەن شىلىم تۇتاتتى دا، ەكىنشى قوراپتى ساشاعا ۇسىندى:
— تەمەكى تارت!
ساشا كۇلىمسىرەي تاڭداندى:
— مۇنىڭ نە؟ ماعان "قازبەك" ۇسىناسىڭ، ءوزىڭ "بايكال" تارتاسىڭ؟
الماستا بۇرىنعىداي جالتارۋ، نە يمەنۋ جوق، شىنىن ايتتى:
" قازبەكتى" ۇيدە، "بايكالدى" تۇزدە شەگەمىن.
— نە دەيدى؟ حا-حا-حا! ونىڭ نە؟
— مىنا انتۇرعان تىم جۇپىنى، — دەپ، الماس "بايكالدى" قالتاسىنا قايتا تىعىپ جاتتى: — ۇيدە شەگۋ ىڭعايسىز... ماعريپادان ۇيات!..
تايمان بۇل سوزدەرگە ءمان بەرگەن جوق، ءوز سەزىمىنە ءوزى بولەنىپ، دوستارىنا توسىن سۇراق قويدى:
— ساشا، الماس، سەندەر مىنانى بىلەسىڭدەر مە؟ "قۇس ۇشۋ ءۇشىن، ادام باقىت ءۇشىن تۋادى" دەگەندى بىلەسىڭدەر مە؟ قانداي جاقسى ايتىلعان، ا؟
سودان سوڭ، تايمان ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا اسىلىپ تۇرىپ تەرەزەگە، تەرەزەدەن ايعا، ايدان ءارى الدەقايدا الىسقا قارادى:
— دوستار! ءومىر قانداي جاقسى! ستۋدەنت ءومىرىن ايتام، بۇل ءبىر عاجاپ ءومىر-اۋ، دوستار! جۇرىڭدەرشى، سىرتقا شىعايىق. الماستى شىعارىپ سالايىق.
ۇشەۋى كوشەدە كەلە جاتتى، ۇشەۋى دە كوڭىلدى. اپپاق ايلى ءتۇن، سىرلى ءتۇن. كوشە قوزعالىسى دا سيرەپ، تابيعات تىنىشتىققا بوي ۇرا باستاعان. سىلدىراپ قانا سۋ اعادى...
ەكى دوسىنىڭ ورتاسىندا تايمان ويى شالقيدى، بۇگىن تەك سول عانا سويلەپ ءجۇر:
— ...الدىندا جايناپ ەرتەڭىڭ تۇرادى، ەرتەڭگە قاراي ءۇمىتىڭ سامعايدى، قاسىڭدا سەرىك — سەنىمىڭ بار، سەن وتتى جىگەرمەن ءجۇرىپ كەلە جاتاسىڭ... ىلعي كۇلىپ كەلە جاتاسىڭ.
الماسقا تايمان ءسوزى قاتتى اسەر ەتتى. ول قورعالاپ قالعان ايعا قارادى، اي نۇرىنا بولەنگەن اينالاعا قارادى:
— بۇگىنگى ءتۇن ءبىر عاجاپ ءتۇن ەكەن...
ساشا بوس بۇرالعان باريتون دومبىرانى پەرنەسىز شەرتكەندەي باياۋ كۇمبىرلەپ، ءازىل ايتتى:
— الماس! بۇگىن سەندە دە ءبىر وزگەرىس بار. موپاسسان اڭگىمەسىندەگى اببات مارينيانشا، اي نۇرىنا ەلتۋدەن ساۋمىسىڭ ءوزىڭ؟
بۇلاردىڭ الدىنداعى مۇيىستە ترامۆاي توقتادى. الماس قوشتاسىپ:
— ساشا، سەن كەشىر، ماعريپادان ۇيالام، قالا المايمىن، ال، قوش! — دەدى.
ساشا مەن تايمان جاتاقحاناعا قايتتى. ساشانىڭ جاستىققا باسى ءتيۋى-اق مۇڭ ەكەن، تىپ-تىنىش ۇيقىعا كەتتى. ءبىراق تايمان تەز ۇيىقتاي المادى، كەرەۋەتىن سىقىرلاتىپ، اۋناقشي بەردى. "مەن وسى... ءنادياعا نە ايتتىم، نە قويدىم؟.. — دەپ ويلادى تايمان: — قاڭباقتاي ۇشىپ-قونا بەرىپپىن-اۋ، قۇر لەپىرىپ، ماعىناسىز ماقتانا بەرىپپىن-اۋ، ۇيات-اي!.."
53
مۋسين سوڭعى جەتىدە قاتتى ناۋقاستاندى: توسەك تارتىپ جاتىپ الدى. قىزۋى كوتەرىلىپ، دەنەسى جالىنعا ورانعانداي كۇيىپ-جانىپ، بىر-ەكى ءتۇندى كىرپىك ىلمەستەن ۇيقىسىز وتكىزدى. ونىڭ ۇستىنە ءتۇن بولسا جوتەل بۋىپ، باسىنداعى جاستىقتى قولىمەن تايانا، كەرەۋەت ۇستىندە ەرىكسىز تۇرەگەپ، كەۋدەسىن باسا دەمىگىپ، ۇزاق-ۇزاق ەسەڭگىرەپ وتىراتىن بولدى. ناۋقاسى دا اۋەلدە وسى قۇرعاق جوتەلدەن باستالعان. ءوزى مۇنى كوپ ەلەي قويماي، اناۋ ءبىر جولعى مونشادان شىعا شولدەپ ىشكەن سالقىن سىرانىڭ الدەقالاي وتكىنشى اسەرى بولار دەگەن ويمەن دارىگەرگە كورىنبەي جۇرە بەرگەن. قىزمەتتەن قالماي، ۋنيۆەرسيتەتكە ىلعي ۋاقىتىمەن بارىپ-كەلىپ تۇردى. ءبىراق جوتەل باسىلماي، ۇلعايا بەردى: كەيدە ءتىپتى كەنەت سوعىپ، مۇنى بۋىندىرىپ تاستايتىن بولدى. ءبىرجولى اۋديتوريادا لەكسيا وقىپ تۇرعان قالپى، توسىننان جوتەلگە بۋلىعىپ، ءوزىن تىڭداپ كونسپەكت جازعان كوپ ستۋدەنتتىڭ باسىن ستولدان تۇگەل كوتەرتىپ، قىپ-قىزىل بوپ تۇنشىعىپ تۇرىپ الدى.
ۋنيۆەرسيتەتكە جينالىپ، ۇيىنەن جوتەلە شىعىپ بارا جاتقان پروفەسسورعا ايەلى ەرە جالىنىپ:
— دارىگەرگە بار دەيمىن، دارىگەرگە بارشى، — دەگەندە، بۇل قايىرىلا بەرە ىرق-ىرق كۇلگەن:
— بارا جاتىرمىن، انىكي!.. مەنىڭ دارىگەرىم بۇگىندە ارمانوۆ بولىپتى عوي، ءوزىم وسىرگەن تەكەشىك، سول تابار مەنىڭ ەمىمدى، بارا جاتىرمىن... ىح، ىح، ىح!..
ايەل كۇيەۋىنىڭ ىزالى كۇلكىسىن ءتۇسىنىپ، شاراسىز قالدى:
— قويشى ءتىپتى!
سول كۇننىڭ كەشىندە پروفەسسور ۋنيۆەرسيتەتتەن سۇرى قاشىپ، جانى قينالىپ قايتتى دا، توسەك تارتىپ جاتىپ الدى. دەكاناتتان مۇنى ارمانوۆ كورىپ:
— سالەمەتسىز بە، پروفەسسور! ءتۇرىڭىز جان شوشىرلىق، اۋىرىپ تۇرسىز عوي، — دەپ، قادالا قاراپ، قامقورسي جاقىنداعاندا، مۋسين ونىڭ سالەمىن العان جوق، جالعىز-اق:
— سەنىڭ مەنەن شوشىماعان كۇنىڭ بار ما؟ — دەپ قالدى. اشەيىن قالجىڭ رەتىندە جاي ايتقانىمەن، بۇل سوزىندە پروفەسسوردىڭ دەكانعا دەگەن ادەتتەگى قىجىلى دا بار ەدى.
ارمانوۆ ونى ەلەمەدى، سەكرەتارىن شاقىرىپ اپ:
— مۋسين جولداستىڭ لەكسياسىن ساباق كەستەسىنەن ۋاقىتشا شىعارا تۇر، — دەدى دە كابينەتىنە كەتتى.
ءمۋسيننىڭ ءوزى دە دەكاننان وسىنى وتىنگەلى وتىر ەدى، اناۋ ايتقىزباي، وزدىگىنەن ىستەدى. پروفەسسور بۇعان ءبىراز تاڭدانىپ قالعان: ارمانوۆتا دا اياۋشىلىق، ماعان يلىگۋ بولعانى ما؟.. وسى وي ۇيىنە دەيىن بىرگە كەلدى.
سول كۇنى تۇندە بۇعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دارىگەرى كەلىپ، اۋرۋىن انىقتادى: ەكى وكپەسى قاتار قابىنىپتى. سوڭعى كەزدە اسقىنا تۇسكەن. دارىگەردى دە مۋسين شاقىرعان جوق ەدى، وزدىگىنەن كەلدى: "مۇنى دا ارمانوۆ جۇمساپ جىبەرگەنى مە؟"
ۋنيۆەرسيتەت دارىگەرى مۋسين تىركەۋلى پوليكلينيكانىڭ تەراپيەۆت-ماماندارىمەن اقىلداسىپ، مۇنى ۇيدەن ەمدەيتىن بولدى.
— سانالى ادامسىز، وزىڭىزگە ءوزىڭىز زيان ويلايسىز با، سىرقاتىڭىزدى مۇنشا اسقىندىرعانىڭىز قالاي؟ — دەپ دارىگەر بۇعان رەنىش ءبىلدىردى.
— ءاشيىن جەل-قۇز بولار دەپ ەدىم، قايدان بىلەيىن.
دارىگەر قازاق وكىنە سويلەدى:
— ءبىزدىڭ ءبىرقاتار ادامدى وسى "جەل-قۇز" دەگەن ۇعىم قۇرتادى عوي. باياعىدا كەيبىر قاريالار قىلتاماقتى دا جەل-قۇز دەپ جايمالاپ، كور اۋزىنا دەيىن كوڭىل جۇباتقان-دى.
ءدىلمار دارىگەردى مۋسين ىشتەي رەنجىپ تىڭداعان. ءبىراق سوڭعى ءبىر جەتىدە بۇل رەنىش تە، بۇدان ۇلكەن رەنىش تە — ءبارى دە ۇمىتىلدى. اۋرۋ ازابىن تارتقان مۋسينگە تىرشىلىكتەن، بۇكىل رەنىش-وپىعىمەن، كۇيىنىش-سۇيىنىشىمەن تۇگەل جەر ۇستىندەگى، اسپان استىڭداعى تىرشىلىكتەن قىمبات ەشتەڭە جوق ەدى. از كۇننىڭ ىشىندە ءبىر عانا ارمانى سول — تىرشىلىك بولدى دا قالدى. ايەلىنە ايتار اڭگىمەسىنىڭ ءتۇرى دە ەندى باسقاشا:
— ادام دەگەن نەتكەن اڭعىرت، ءتىپتى الدى-ارتىمىزعا قارامايمىز ەكەن عوي. تىرشىلىكتە تايتالاس، ولسەڭ ءبارى جىم-جىلاس. ەڭ بولماسا، وسىعان ءمان بەرسەكشى! — دەپ، ءبىراز "ۋھلەپ" وتىرادى: — شىركىن، دەنساۋلىق كوستيۋم ەمەس، ساتىپ الا المايسىڭ ەكەن...
پروفەسسور ءبىر جەتىدەن كەيىن انا باسىن جاستىقتان كوتەردى. ابدەن قالجىراعان، ءالسىز، بۋىنى جوق. ءالى دە باسى اينالىپ، كوز الدى قاراۋىتادى. ءالسىن-السىن ايەلىن شاقىرىپ، سۋسىن ىشە بەرەدى.
ءتۇس اۋعان كەز ەدى، كۇن بۇلت، بولمە ءىشى قوڭىرقاي. مۋسين كەرەۋەتىندە، بۇگىنگى گازەتتەردى قاراپ، جالعىز جاتتى. گازەتتىڭ ءبىر بەتى تۇگەلىمەن "كورەيادان قولىڭدى تارت!" دەگەن رۋبريكامەن اشىلىپ، سوۆەت ادامدارىنىڭ امەريكان يمپەرياليستەرىنە دەگەن وشپەندىلىگىن بەينەلەيتىن ماتەريالدارعا ارنالىپتى، سۋرەتتەر باسىلىپتى. ءبىر سۋرەتتە جۋىردا عانا ۋنيۆەرسيتەتتە وتكىزىلگەن ميتينگ تۇسىرىلگەن: تريبۋنالا تايمان داۋرەنوۆ؛ بۇل ستۋدەنتتىڭ ءتۇيۋلى جۇدىرىعى ءسال جوعارى كوتەرىلىپ، اسا قاتۋ سوزدەر سويلەپ تۇرعانىن سەزدىرەدى. گازەتتىڭ تومەنگى جاق شەتىنە باسىلعان شاعىن ماقالاداعى شىندىققا ءمۋسيننىڭ جۇرەگى تۇرشىكتى: سولتۇستىك كورەيانىڭ ءبىر سەلوسىنداعى اۋرۋ انانىڭ قولىنان باسقىنشىلار كىشكەنە بوبەگىن تارتىپ الىپ، كىناسىز ءسابيدى اناسىنىڭ كوزىنشە اتىپ ولتىرەدى. بيشارا انانىڭ بويىن وشپەندىلىك كەرنەپ، كىسى ولتىرۋشىلەرگە جۇدىرىعىن تۇيە ۇمتىلعاندا، باسكەسەرلەر مۇنى دا اتىپ ولتىرەدى...
مۋسين ماقالانى اياعىنا دەيىن وقىپ شىعا الماي، ءدىرىل قاعىپ، ىزالانىپ، كەرەۋەت ۇستىندە ورنىنان تۇرا كەلدى:
— ايۋان!
ەسىكتى اقىرىن اشىپ، ايەلى كەلدى:
— نە بولدى؟ تاعى نە بوپ قالدى!
مۋسين سويلەي الماي، توسەگىنە سىلق ءتۇسىپ، جاتا كەتتى. ازدان سوڭ گازەتتى قايتا الىپ، گازەتتەگى تايمان داۋرەنوۆتىڭ سۋرەتىنە قاراپ قانا اشۋىن باسا بەردى. وسى ستۋدەنت وسى جولى وزىنە ءبىر ءتۇرلى ۇناپ قالعانى... ونىڭ تريبۋنادا تۇرعان سۇستى تۇرىنە قاتتى ءسۇيسىندى، وزىمەن تىلەكتەس، ءبىر سەزىمدە ەكەنىن ءتۇيسىندى.
— قالايسىڭ؟ — دەپ سىبىرلادى ايەلى ونىڭ ماڭدايىن الاقانىمەن باسىپ، قىزۋىن بايقاپ: — كوڭىلىڭدى سۇراۋعا كىسىلەر كەلىپ تۇر.
— و كىم؟
— ارمانوۆ. قاسىڭدا بىرەۋ بار.
مۋسين گازەتتى تاستاي بەرىپ، باسىن كوتەردى. ۇستىنە جامىلعان كورپەسىنىڭ كەرەۋەتتەن اسىپ، جەرگە جايىلعان شەتىن تارتا جيناپ الدى. باسىن جاستىقتان شۇعىل جۇلىپ العان سوڭ با، كەنەت جۇرەگى لوبلىپ، كوزى قاراۋىتقانداي بولعان؛ ءسال كىرجيىڭكىرەي وتىرىپ، ايەلىنە باياۋ عانا:
— شاپانىمدى اپەرشى! — دەدى، — جاستىقتى تۇزەشى.
ايەلى اپەرگەن جىبەك شاپاندى كيىپ، ومىراۋىن قاۋسىردى:
— كىرسىن. كىرىڭىز دەشى. مىنا جەرگە ورىندىق قويا كەت.
بولمەگە ارمانوۆ پەن داۋرەنوۆ كىردى. جاستىعىنان قايتا كوتەرىلە بەرگەن مۋسينگە ارمانوۆ قولىمەن يشارات ەتە ەڭكەيىپ:
— قوزعالماڭىز. نەگە تۇراسىز، قوزعالماڭىز، — دەپ، ابىرجي سويلەپ كەلە جاتتى: — قالاي، ءتاۋىرسىز بە؟
تايمان دا وسى ءسوزدى ءۇنسىز ايتقانداي، ادەپپەن ءسال ءيىلىپ، ءىلتيفات كورسەتىپ تۇردى. ارمانوۆتىڭ ۇنىنەن ءبىر جىلىلىق، جايلى جىلىلىق ەسەدى. دەكاندا دا، ستۋدەنتتە دە سىرقات ادامنىڭ ءحالىن قينالا ۇققان، نيەتتەس، قامقور ادامداردىڭ ىقلاس-پەيىلى بار. ءتىپتى قالتقىسىز پەيىل. وسىنى تۇيسىنگەن مۋسين ءۇزىپ-ۇزىپ:
— وتىرىڭىز. تايمان شىراعىم، وتىر. جامان ەمەسپىن... امان-جاقسىمىسىڭدار؟ — دەگەن. وسى ءسوزدى ايتقاندا مۇنىڭ ءوزىنىڭ دە ءبىر ءتۇرلى ءىشى جىلىپ، پەنسنەدەن ۇياڭ قاراعان كوزىندە قاسىنا كەپ وتىرىپ جاتقان ەكى جىگىتكە الدەقالاي ءبىر ەرىكسىز شاعىنعاندىق بار ەدى.
ال، ارمانوۆتىڭ ويىندا وتكەننىڭ ەلەسى دە جوق: ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءتىپتى ەشتەڭە بولماعانداي، مۇنىڭ قامىن سوعىپ، جىلى سويلەسىپ، ءبىراز وتىردى. ون كۇنگە جۋىق ءوز لەكسياسىنىڭ توقتاپ قالعانىنا پروفەسسور وكىنەتىن. ارمانوۆ ونى ەلەڭ قىلماي:
— ابدەن ايىقپاي ۋنيۆەرسيتەتتى ويلاماڭىز، — دەپ، ورنىنان تۇرا بەردى. — مىناۋ داۋرەنوۆ ەكەۋىمىز فاكۋلتەت اتىنان حال بىلمەككە عانا كەلىپ ەدىك، مازاڭىزدى الدىق پا، قايتتىك؟ ال، ساۋ تۇرىڭىز. ۋنيۆەرسيتەت كوللەكتيۆى امان-ەسەن كەپ، قاتارعا قوسىلۋىڭىزدى كۇتەدى.
مۋسين ارمانوۆتىڭ قولىن رازىلىقپەن قىسىپ بوساتتى دا، تايماننىڭ ۇسىنعان قولىن وزىنە تارتتى:
— شىراعىم، ساعان قاتتى رازى بولدىم.
پروفەسسوردىڭ ايتقانى گازەتتەگى سۋرەتتەن العان اسەرى عانا ەدى، ونى تايمان تاپ باسىپ تۇسىنگەن جوق.
ەكەۋى شىعىپ كەتتى.
مۋسين جالعىز جاتىپ، كوپ ويلاندى. الگى ەكەۋىنىڭ ادەيى كەلىپ حال سۇراعانى، اسىرەسە، ارمانوۆتىڭ سوڭعى ءسوزى تولعاندىردى: "ۋنيۆەرسيتەت... كوللەكتيۆ..." كۇتىپ وتىر... جوق، مەن سالىندىداي جاعاعا لاقتىرىلعان جوق ەكەنمىن. "قاتارعا قوسىل!" — دەدى-اۋ ول. ونىڭ ءوزى دە سول كوللەكتيۆەن ءبىر مۇشەسى عوي... ول كوللەكتيۆ اتىنان كەلىپ وتىر. مەن بولسام، مەن... جەكەلىك تۇتقىنىندا، دارا ماقسات شىرماۋىندا...
54
...كەشكە قاراي كۇن جاۋدى، جەلدەتىپ، قاتتى جاۋدى: دىمقوس سارى جاپىراقتارىن تىنىمسىز ۇشىرعان اعاش سىبدىرىن ۇدەتە بەرە، ءزاۋلىم تەرەكتەردى جۇلقىپ-جۇلقىپ قالدى دا، بىردەن جوسىلىپ، قۇيىپ كەتتى.
ارىقتاردان سارعىش تاسقىن بۋىرقانىپ، تۋلاي اعادى. اسفالت ءۇستىن دە سەل جاپتى. تروللەيبۋستار لايساڭ سۋدى شاشىراتا كەشەدى.
ۋنيۆەرسيتەت جاتاقحاناسى تۇرعان كوشەدەگى سىم ءۇزىلىپ، ءبىر ترامۆاي توقتاپ قالىپ ەدى، سوڭىنداعى تىزبەك سوزىلىپ بارادى. توقتاعان ترامۆايلارداعى جۇرگىنشىلەر ۋاقىتتارىن ۇنەمدەگىسى- اق كەلەتىن شىعار، ءبىراق بوراعان نوسەر بەتكە سابالاپ، جەرگە تۇسىرەر ەمەس.
جاتاقحانا ماڭىنا اسفالت توسەلمەگەن؛ قاقپادان شىققان جۇك ماشينا ءبىر مۇيىستە زىركىلدەپ تۇرىپ الىپ، ارتقى دوڭگەلەكتەرىمەن قويۋ سازدى جاپالاقتاتا قازادى. كىشكەنە "موسكۆيچتەر" تاس كوشەگە شىعار جەردىڭ ورىنەن اسىپ تۇسە الماي، ۇمتىلا بەرە كەيىن سىرعيدى.
كۇن اشىقتا بەيعام كيىنگەن كوشەدەگىلەر جاتاقحانا تۇسىنداعى جىنىس تەرەكتەردىڭ اراسىنا — ىقتاسىنعا تىعىلىپ جاتتى.
تايمان ارمانوۆتىڭ سوڭىندا، ۇستەرى مالمانداي سۋ، جان-جاقتان جامىراي جۇگىرگەن ستۋدەنتتەرمەن بىرگە، جاتاقحانا ەسىگىنەن ەنتىگە كىردى. دەكان الگىدە مۋسيننەن شىققان سوڭ، تايمانمەن بىرگە ستۋدەنتتەر اراسىنا بارىپ، ءوز فاكۋلتەتىنىڭ بولمەلەرىن بىرەر ساعات ارالاي كەتۋدى ۇيعارعان-دى. بۇلاردىڭ سوڭىنان ارىنعازى مەن قابەن دە كىرگەن: ەكەۋى اسفالتسىز كوشەنىڭ ناشار بولاتىنىن ءقازىر عانا ءبىلىپتى، ارىنعازى كەكىلىن قولىمەن تاراقتاپ، قالاداعى كوممۋنالدىق ءبولىمنىڭ باستىعىن تاباندا جامانداپ جاتتى:
— ءوزى ءبىر قىرسىز ادام بولار-اۋ!
— ا-ا؟.. — دەدى قابەن جاعاسىن سىلكىلەپ تۇرىپ: — ە، ءوز ءۇيىنىڭ الدى تازا بولار، ءقايتسىن.
— ءوزىن وسىندا تۇرعىزار ما ەدى، سوندا كوزى تۇسەر ەدى جەرگە.
— ھە-ھە-ھە، دۇرىس ايتتىڭ، ارىن، باعزى ءبىر دۇمشەلەر ماشيناعا مىنسە، كوزى اسپاندا عانا بولادى، — دەپ، قابەن قولىن شوشاڭ ەتكىزىپ، ەدىرەيە سويلەدى: — ال، ءومىر اسپاندا ەمەس، جەردە عوي!
— قالاي، ءۇي ىرگەسىن جوندەۋ ءوز قولدارىڭنان كەلمەي مە، باسقادا نەلەرىڭ بار؟ — دەپ، ارمانوۆ ەكەۋىن جالت قاراتتى. قابەن مەن ارىنعازى جۇگىرىپ كەپ، دەكاننىڭ قولىن الدى.
— كەشىرىڭىز، — دەپ ارىنعازى مۇرنىن ءبىر تارتتى. وسى كەزدە شۆەيسار بۇلاردىڭ ىشىنەن تايماندى كورە سالا ستولىن اقتاردى دا، تەلەگرامما ۇسىندى:
— جولداس داۋرەنوۆ، جاڭا عانا كەلدى، ءسىز بولماعان سوڭ ءوزىم قول قويا سالدىم.
تايمان تەلەگراممانى تەرەزە جارىعىنا توسىپ، تونە قارادى:
"...مۇمكىندىگىڭ بولسا تەز ۇيگە جەت. ناۋشا" تايمان زارەسى ۇشىپ، كوزى شاتىناپ، بارماعىن تىستەپ قالدى. قاسىنا قابەن جەتىپ كەلدى:
— قايدان كەلگەن تەلەگرامما؟
تايماننىڭ تۇرىنەن ۇرەيلەنگەن قابەن ساسقالاقتاپ، ونىڭ قولىنداعى تەلەگراممانى الىپ وقي بەرەم دەگەندە مۇرنىنىڭ ۇشىنداعى كوزىلدىرىك ەدەنگە ءتۇسىپ، شىنىسى سىندى. ول جۇگىرىپ ارمانوۆقا باردى:
— تايماننىڭ ۇيىنەن كەلىپتى، توسىنداۋ حابار سياقتى.
ءوز ويىنا ءوزى مالتىققان تايمان تەرەزە الدىندا ءالى تۇر: سۇلىق تا سۋىق. ارمانوۆ تا تەلەگراممانى وقىپ، از ويلاندى دا، تايمانعا:
— قوي، ۇرەيلەنەتىن نە بار، جايشىلىق بولار. ءجۇر، بولمەڭە بارالىق. اقىلداسالىق.
بۇلار بولمەگە كىردى. تەلەگراممادان ساشا دا شوشىپ كەتتى. تايمان ابدەن ابدىراعان، نە ىستەۋدىڭ بابىن تابا الار ەمەس. سونشالىق ايانىشتى، اركىمگە ءبىر قارايدى، ءار جەرگە ءبىر وتىرادى.
— سەن بوسقا ساسپا، — دەپ باسۋ ايتتى ارمانوۆ، — كۇن اشىلسا، ەرتەڭ ۇيىڭە ءۇش. بارىپ قايت، بوتەن ەشتەڭە بولا قويماس، ءسىرا... سامولەتتىڭ بيلەتىن مەن قاراستىرايىن.
— ءوزىمىز دە الامىز عوي، — دەپ، ساشا مەن قابەن جارىسا سويلەدى. — ءسىز مازالانباي-اق قويىڭىز.
— جوق، — دەپ ءتۇيدى ارمانوۆ، — وقاسى جوق. ەرتەڭ سامولەتكە بيلەت ءازىر بولادى.
تايمان ارمانوۆقا جاۋتاڭداي قاراپ:
— اسىلى، ءسىز مازالانباساڭىزشى... — دەدى. كوزى جاساۋراپ، تىتىركەنىڭكىرەپ ايتتى: — كوكەمدى تەلەفونعا شاقىرىپ، ۇيمەن سويلەسسەم قايتەر ەكەن.
— بۇگىن سويلەسە الاسىڭ با؟
— قايدان بىلەيىن، ارەكەتتەنىپ كورەم عوي.
— بۇگىن سويلەسە المايسىڭ، — دەدى قابەن: — ءبىر كۇن بۇرىن زاكاز بەرىپ، پەرەگوۆورعا شاقىرتۋ كەرەك. انەۋگۇنى سولاي ەتتىك قوي... جانە ءجوندى ەستىلمەيدى، قيىن-اق.
ارمانوۆتىڭ دا ويى ءار ساققا جۇگىرىپ، ءبىر جاعىنان تايماندى ىشتەي اياپ وتىرعان. مۇنىڭ دا ويىندا كۇدىك بار. ول تايماننىڭ ۇيىمەن سويلەسەم دەپ بوگەلۋىن ماقۇلدامادى:
— وندا تۇرعان نە بار، مىنا سەمەنوۆ تا سويلەسە الادى عوي، سەن كىدىرمە، نە دە بولسا بارىپ بىلەرسىڭ. كوپ ويلانبا، جولعا دايىندال!
55
بۇگىن دە ءبىر لايساڭ كۇن: تۇنجىر، جەلكەم. قورعاسىن تۇستەس دىمقىل اسپان كوپ قاتارلى ۇيلەرگە ءتونىپ، ءتىپتى تومەندە تۇر. مەزگىل ءتۇس كەزى بولسا دا، تاڭ اتقالى كۇن شىقپاعان ءتارىزدى؛ كوز جەتەر جەر تۇگەل كوكشىل شىنىمەن كومكەرىلگەن شام ساۋلەسىنە بولەنگەندەي كۇڭگىرت تە سۇرعىلت.
تاۋ جاقتان وقتىن-وقتىن ىزعىرىق سوعادى، سۋ بۇرىككەندەي، بەت شىمىرىكتىرگەندەي سىزدى ىزعىرىق. ءزاۋلىم تەرەكتەر ءجيى شۇلعىسىپ، ۇزاق سىبىرلاسادى. قاراعاش، قايىڭ بۇتاقتارى سىيداڭ تارتقان، جازدى اڭساپ مۇڭ توككەندەي، ادام جانىنا وزگەشە ءبىر قۇلازىعان كوڭىلسىزدىك اكەلەدى. بويشاڭ اعاشتار اراسىندا بۇلىڭداپ ۇشقان سارى جاپىراقتار كوپ، قاڭعالاقتاپ، قالباڭداپ تۇسە بەرەدى. بۋلۆار ورتاسىمەن جۇيتكىپ وتكەن جۇك ماشينالار قورابىنا كوكتەن جاپىراق جيناپ بارا جاتقانداي. ارىقتاردا سۋ اعادى. لاپىرمايدى، جاسقانا جىلجىپ، جاي اعادى. كەي جەرىندە كوكشىل سۋ ەمەس، سارعىش جاپىراقتار سىرەسە جىلجيدى.
ساشا ءسۇر شينەلىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ الىپ، ءجيى ادىمداپ ءجۇرىپ كەلەدى... ءمۇنىڭ كوڭىلىندە دە بۇيىعى سەلقوستىق بار...
ول ۋنيۆەرسيتەتكە كىردى. ەكىنشى ەتاجعا كوتەرىلدى. ۇزىن كوريدوردىڭ شەت جاعىنداعى كوك ەسىكتىڭ سىرتىڭدا، قاتىرما قاعازدا جان-جاعى ورنەكتەلگەن ادەمى جازۋ تۇر: "پروفكوم پرەدسەداتەلى ج.داۋلەتوۆ، دۇيسەنبى، سارسەنبى، سەنبى كۇندەرى كۇندىزگى ساعات 2-دەن 4-كە دەيىن قابىلدايدى".
ساشا قاعازدى سىدىرا جۇلىپ الدى دا ىشكە ەندى. كەڭ بولمەنىڭ كىلەم توسەلگەن تورىندەگى ستولدا داۋلەتوۆ وتىر. بوتەن ەشكىم جوق. ساشا ونىمەن باس يزەپ امانداستى، شينەلىن شەشىپ، ءىلدى. قالتاسىنان الىپ پاپيروس تۇتاتتى دا، تورگە باستى.
داۋلەتوۆ الدىنداعى قاعازعا سۇزىلە ەڭكەيىپ، جۋىق ارادا باسىن كوتەرە قويمادى. ساشا تەمەكىسىن تۇتىندەتىپ، جانىندا ءبىراز تۇردى. ساعاتىنا قارادى: تۇسكى ەكى. ءبىراق ءۇي ءىشى قارا-كولەڭكىلەۋ. ساشا بوساعاداعى تۇيمەشىكتى باسىپ قاپ، شام جاقتى. داۋلەتوۆتىڭ قاسىنا قايتىپ كەلدى. تەمەكىسىن ءسوندىرىپ، ستول ۇستىندەگى كۇل سالعىشقا تاستادى. داۋلەتوۆ الدىنداعىسىن ءالى وقىپ وتىر: ماشينكاعا باستىرىلعان ون شاقتى بەت قاعاز، بىتەر ەمەس.
ساشا شىدامادى، ويىن-شىنى ارالاس:
— ەكسپرەدسەداتەل، تۇر، ورنىمدى بەر! — دەپ قالدى.
داۋلەتوۆ سۇزىلە قارادى:
— پوجالۋيستا!
ساشا بوساعان ورىنعا وتىرىپ جاتتى:
— مىناۋىڭ نە قاعاز؟
— الىم-بەرىم اكتىسى عوي.
— وسىنىڭ ءبارى مە؟
داۋلەتوۆ شەتى ينەمەن تۇيرەۋلى قاعازدىڭ سوڭعى بەتىن وقي وتىرا باس يزەدى.
تەلەفون شىلدىرادى. داۋلەتوۆ ۇمتىلا بەرىپ قايتا وتىردى دا، قاعازىنا ءۇڭىلدى. ترۋبكانى ساشا كوتەردى:
— ءيا... جوق، سەمەنوۆپىن! ءيا، ءيا، جاڭا پرەد... جالپى جينالىس پا، كەشە وتكەن. جوق، ءسىرا، بارا الماسپىن... جاقسى.
ساشا ترۋبكانى سالىپ قويدى. داۋلەتوۆ ساشانىڭ كىممەن سويلەسكەنىن ايتپاي ۇعىپ، بەتىندە ازداپ كۇلكى ويناتتى:
— كەلمەي جاتىپ شاقىرا باستادى ما؟ تالاي جۇگىرەسىڭ ءالى...
ساشا ۇناتپاي شىتىناپ قالدى:
— نەسى بار جۇگىرسە؟ ودان دا اكەل اناۋىڭدى وقىپ بولساڭ، ەسەپتەس مەنىمەن. داۋلەتوۆ ورنىنان تۇرىپ، شكافقا بەتتەدى.
— تەمىر ساندىقتى عانا اشپا، — دەدى ساشا: — ونى كازناچەي قابىلدايدى. باسقانىڭ ءبارىن ءۇي مىنا جەرگە.
داۋلەتوۆ ەكى شكافتى قاتار اشىپ، بىرىنە سۇعىنا بەردى. ەكى شكاف تا پاپكاعا تولى، داۋلەتوۆ قۇشاق-قۇشاق قىپ شىعارىپ جاتىر. ستول ءۇستى پاپكادان كورىنبەي بارادى.
ساشا ءىس كابىلداۋشى ەمەس، داۋلەتوۆتى تەرگەپ وتىرعان ريەۆيزور سياقتى. پاپكالاردى شەتىنەن اشىپ قاراپ جاتىپ، ول ازداي: — "پالەنىڭ قايدا، تۇگەنىڭ قايدا؟" — دەپ كوپ سۇرايدى.
— مىنالارىڭ نەمەنە؟ ءار قاعازعا ءبىر پاپكا اشقانبىسىڭ؟
داۋلەتوۆ ۇندەمەدى.
ساشا ەندى ءبىر پاپكانىڭ ىشىنەن تاعى دا ءبىر پاراق قاعاز كورىپ، سوعان ءۇڭىلدى. الدەكىمنىڭ ارىزى. ارىزدىڭ ءار جەرىندە بۇرىشتاما سالىنا بەرگەن: داۋلەتوۆتىڭ ءبىر ءوزى ءۇش بۇرىشتاما سوعىپتى. ارىز يەسى ءسوزدى ءوزىنىڭ ۇيلەنەتىنىنەن باستايدى. ساشا وقي بەرە كىلت توقتاپ، داۋلەتوۆكە قارادى:
— جولداس! سەن پروفكومدى زاگسقا اينالدىرۋدان ساۋمىسىڭ؟
داۋلەتوۆ قاباعىن ءتۇيىپ اپ، قارلىعا سويلەدى:
— نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟
— مىناۋىڭ نە؟
داۋلەتوۆ ساشانىڭ جانىنا كەپ، قولىنداعى پاپكاعا ەڭكەيدى:
— ە-ە... اقشالاي كومەك بەرگەنبىز.
ساشا:
— جاقسى! — دەپ، پاپكانى سارت جاپتى دا، — جامان! — دەدى: — جامان! قيىر-شيىر، قىم-قيعاش بىردەڭە! بۇلاي ىستەۋگە بولمايدى!..
"سەنىڭ كوگەرتكەنىڭدى دە كورەرمىز" دەگەندى داۋلەتوۆ ىشىنەن ايتىپ، سۇرلانا ءتۇستى.
داۋلەتوۆ قاباعىن ءتۇيىپ ءجۇر. ساشا ونى ەلەمەيدى، ەركىن، اشىق، ويىنا كەلگەنىن ىرىكپەيدى:
— كەشە سەنى قاتتى سىنادى. ەسىڭدى دە تاندىردى بىلەم، جولداس، ا! — دەپ كۇلىپ قويادى.
داۋلەتوۆتىڭ امالى قۇريدى: شىندىق، ءقايتسىن؟!
— ءسۇيتۋىن ءسۇيتتى، — دەپ ساشانى ەرىكسىز قوشتايدى.
ساشا كۇلەدى:
— جوق، ول از. مەنىڭ تايمانىم بولمادى، ول بولعاندا ابدەن قۇرىعان بولار ەدىڭ!
داۋلەتوۆ قوڭىرايادى:
— كەشەگى ايعاي-شۋدى از كورىپ وتىرسىڭ با؟
— دا-ا! — دەپ ويلانادى ساشا. — از ەمەس، داۋلەتوۆ! سەن تەك ايعاي-شۋ دەۋشى بولما ەندىگارى، ول — سىن، ءادىل سىن. سەن دۇرىس ءتۇسىن.
داۋلەتوۆ ىزامەن بۋلىعىپ، ءوزىن ارەڭ باسادى: "بۇل نەسى، باسىنعانى ما، الدە تابالاعانى ما مۇنىڭ؟"
وسى كۇيمەن ءجۇرىپ، ەكەۋى الىس-بەرىس جۇمىسىن كەشكە قاراي ءبىتىردى. ەندى اكتىگە قول قويۋ عانا قالدى.
داۋلەتوۆ ءدال بىرەۋ ءۇشىن جۇرگەندەي، ساشاعا كەلىپ، قولىنداعى اكتىنى ۇسىندى:
— مىناعان قول قوي!
ساشا الدى دا ستولدىڭ سۋىرماسىنا سالىپ قويدى:
— نەگە كەرەك بۇل اكت ساعان؟ كىم سۇرايدى ونى سەنەن؟ كەڭسەشىل-اق ەكەنسىڭ ءوزىڭ؟ ودان دا الگى حريستوفورىڭدى شاقىر ماعان، جۇمىستى سونى جونگە سالۋدان، نە ءبىرجولا قۋۋدان باستايمىن.
داۋلەتوۆ اشۋلانا بەرىپ ەدى، ساشا ورىن نۇسقادى:
— وتىرشى كىشكەنە. جارايدى، قول قويارمىن ءقازىر. ءبىراق مەنىڭ بىلگىم كەلەتىنى بار؟
داۋلەتوۆ وتىردى:
— ال، ايت!
ساشا الگىدەگىدەي ەمەس، ءسال سازارىڭقىراپ، بايسالدى سويلەدى:
— سەن مۇندا ءبىر جىل پرەدسەداتەل بولدىڭ. مەن جاڭا سايلاندىم. سەنىڭ قاتەلەرىڭدى قايتالاماۋىما كومەك بولسىن، اشىپ ايتشى، سەنىڭ قانداي كەمشىلىگىڭ بولدى؟
داۋلەتوۆ ەرىكسىز جىميدى:
— ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭ؟ ايتتى عوي جۇرت كەشە!
— ا، تايساقتايسىڭ با؟
ساشانىڭ ءجۇزى سۇستانىپ كەتتى:
— بۇل ارادا ەشكىم جوق، داۋلەتوۆ! سەن شىنىڭدى ايتپادىڭ، ءبىراق مەن ايتايىن، سەن تىڭدا تەك!
داۋلەتوۆ كىرجيە تىڭدادى.
— سەن، — دەدى ساشا، — سەن قابىلەتسىز ادام ەمەسسىڭ، سوندىقتان دا جۇرت ءبىر جىل پروفكومنىڭ باسىنا قويدى...
داۋلەتوۆ ساشانى ءبولىپ جىبەردى:
— مەنى جۇرت قويعان جوق، كەشە سول جۇرت مۋسين قويدى دەپ سوققان جوق پا؟
— توقتا، — دەپ گۇجىلدەدى ساشا. كوزىڭدە كەنەت اشۋ وتى تۇتاندى: — سەن كىمسىڭ وسى؟ — دەپ سۇراپ الدى دا، جاۋاپ كۇتپەستەن سامپىلداپ كەتتى. — سەن — كومسومولەسسىڭ، ستۋدەنتسىڭ، مەنىڭ پارتالاس جولداسىمسىڭ! مەن ساعان نەمكەتتى قاراي المايمىن، قالىس قالا المايمىن سەنەن، — دەدى.
داۋلەتوۆ ماڭدايىن جيىرا تىكسىنىپ، شاعىنا سۇرادى:
— نە قىل دەيسىڭ ەندى ماعان؟
ساشا داۋسىن قايتا باياۋلاتتى:
— سەن شىنىڭدى ايتپادىڭ، مەن ايتايىن: سەن ءپرينسيپسىز، قاراۋ جىگىتسىڭ. سەنىڭ ءىشىڭ تار. سەن جارامساق، جادىگوي جىگىتسىڭ. مىنە، سەن كىمسىڭ؟ نەگە سولايسىڭ سەن؟ ءبىز ەكەۋمىزدى كىم يتەرمەلەيدى سوعان؟ — ساشا ۇشىپ تۇرىپ، ستولدى قويىپ قالدى. — نە كەرەك دەيمىن سول ساعان؟ وسى ءمىنىڭدى كورگەن اداممەن قاس بولاسىڭ! قايداعى مىنەز بۇل! ءوزىڭ جاپ-جاس ادامسىڭ، قايدان تاپتىڭ سەن مۇنى؟..
داۋلەتوۆ سازارىپ، سىزداپ وتىرىپ قالدى. ساشانى ازداپ ۇعىپ وتىر. ءوزى تۇستاس ستۋدەنتتەردىڭ ىشىندە داۋلەتوۆ ساشانى بۇرىن دا سىيلايتىن. ودان يمەنەتىن دە ەدى.
— كەشەگى جينالىستا ءبىر جولداس سەنىڭ مۇشەلىك جارنادان توعىز ءجۇز سوم اقشا جەگەنىڭدى ايتتى. نە دەگەن ۇيات! جۇرتقا قالاي قارايسىڭ سونىمەن. سەنىمى قايدا جۇرتتىڭ ساعان دەگەن.
داۋلەتوۆ كوزىن جىپىلىقتاتىپ قالدى.
— مەن مۇنى سەنىڭ ورنىڭدى العان اكىم رەتىندە ايتىپ وتىرعانىم جوق...
— جو-و-ق، بىلەم عوي، — دەپ مىڭگىرلەدى داۋلەتوۆ.
ساشا ەندى ونى اياپ كەتتى:
— سەنىمەن ءبىر كوللەكتيۆتەمىن. بىرگە ءجۇرمىز. ال، الگى مىنەزدەرىڭە، قىلىقتارىڭا نەگىز بار ما ءبىزدىڭ ارامىزدا؟ مەنىڭشە، جوق! ولاي بولسا سەن نەگە نەگىزسىز مىنەزدىڭ ادامىسىڭ؟ مەن وسىنى كورەم دە قينالامىن. كەشە جەرگە كىرىپ وتىردىم. اركىم-اق سول سەزىمدە وتىردى... داۋلەتوۆ وقىس ەڭكەيىپ قالدى: ماڭداي الدى تونگەن ستول بەتىندەگى گازەت ءۇستى سىرت-سىرت ەتتى.
— قوي، سەن بۇيتپە! ءوز مىنىڭە ءوزىڭ تۋرا قارا!
كەشەگى جينالىستان، قىزۋ تالقىدان كەيىن داۋلەتوۆ ءبىر ءتۇرلى جەر بولىپ ءجۇر ەدى: وكىنىش تە، ىزا دا، ۇيالۋ دا، جابىعۋ دا — ءبارى دە بار. ال مىناۋ ساشانىڭ ءسوزى ونىڭ كوڭىلىندەگى وسى سەزىمدەرگە ءدال ۇردى. داۋلەتوۆ ىزامەن جىلاپ وتىردى.
ەسىكتەن قابەن اپتىعىپ كىردى، كىرە بەرە ساعاتىنا قارادى:
— ۋاقىت بولىپتى. اپىر-اۋ، بۇگىن دە سويلەسە المايمىز با، ساشا؟
— سەنىڭ پەرەگوۆوردى وسى تەلەفونعا اۋىستىرعانىڭ انىق پا؟
— ە، ەندى...
تەلەفون قابەننىڭ ءسوزىن بولە ۇزاق-ۇزاق سىلدىرادى.
— مىنە، مىنە، سەنى كۇتىپ تۇر ەكەن، — دەپ، ساشا ترۋبكانى قۋانا كوتەردى. — ءيا، ءيا... الماتى تىڭداپ تۇر... ءيا! ءتۇۋ، قانداي ناشار ەستىلەدى، ءيا، ءيا!.. الماتى تىڭداپ تۇر... كىم
دەيسىز؟ ناۋشا؟.. ءيا، ءيا!.. جوق، تايمان ەمەسپىن، ول ۇشىپ كەتكەن. كەشە تاڭەرتەڭ ۇشتى. ءالى بارعان جوق پا؟.. ءيا، نە جاعداي؟ اھ!..
ساشانىڭ كوزى شاراسىنان شىعا بەردى.
— نە بولعان! — دەپ ەلەگىزدى قابەن.
ساشا ەندى تەلەفوندى ءۇنسىز-تىلسىز تىڭداپ، ترۋبكانى تاستاي بەردى دە، دەل-سال وتىرا كەتتى. كوزىنە جاس ىركىلگەن، ەكى قولىن ستولعا سالىپ، سۇلىق قالدى.
— نە بولعان دەيمىن، ساشا!
56
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى ەدى. بولمە ءىشى تىنىش. اندا-ساندا تەرەزەنى تىسىرلاتا جونەلگەن وتكىنشى جاڭبىر دىبىسى بولماسا، كوشەدەن دە كوپ ءۇن ەستىلمەيدى.
الماس كىتاپ وقىپ وتىر. قىزىق كىتاپ: ادامدى تۇتقىنداپ الادى، جارقىن ويلار سالادى، ەرەكشە ءبىر سەرگەك سەرپىن اكەلەدى.
"شىركىن، گوركيي، — دەپ ويلادى الماس، — سەنى ادام بالاسى تەك كۇشتى بولۋ ءۇشىن، ءومىردى قادىرلەۋ ءۇشىن، اقىلدى بولۋ ءۇشىن عانا وقۋى كەرەك".
ادام جەڭبەيتىن قيىندىق بولا ما؟ الماس جوق دەپ ۇعادى. وعان ءوز تاجىريبەسى دالەل: ساباققا ناشار ەدى، ءقازىر اجەپتاۋىر تۇزەلىپ قالدى. ءبارى — ەرىنبەي ەڭبەكتەنۋدىڭ ناتيجەسى، كۇنى-تۇنى تاپجىلماي كىتاپقا قادالۋدىڭ ناتيجەسى. قابىلەت، تالاپ، تالانت — ءبارى دە ەڭبەكتە، ءبارىن دە ەڭبەك تۋعىزادى. "مايمىلدى ادامعا اينالدىرعان" دا ەڭبەك، ادامدى اقىلدى ەتكەن دە ەڭبەك، ادامعا دۇنيەنى توڭكەرتكەن دە ەڭبەك، دۇنيەنى اتوم داۋىرىنە اكەلە جاتقان دا ەڭبەك!.. قۇدىرەت ەمەس پە؟!
ال، دوسوۆ الماس ەڭبەك سۇيگىش! كەدەرگىنى، قيىندىقتى سونىمەن جەڭەدى، ايتپەسە سىڭار اياعىمەن ءانشيىن تاپتاپ ءوتىپ جۇرگەن جوق. الماس وزىنەن-وزى جىميىپ كۇلدى: ويىنا "ۇرا بەرسە كيىز قازىق جەرگە كىرەدى" دەگەن ماقال ءتۇسىپ ەدى.
بۇگىن گيدروگەولوگيادان كوللوكۆيۋم وتكىزىلگەن: الماس وتە جاقسى جاۋاپ بەردى. كۋرستەگىلەردىڭ ءبىرقاتارى ناشار دايىندالىپتى الماس ىشتەي رەنجىپ وتىردى: "جالقاۋلار! مۇندايلاردى اياۋدىڭ كەرەگى جوق. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ناشارى مەن، ناشارلىقتى ەڭبەكپەن جەڭدىم. ال، مىنالاردىڭ ءقايسىبىرى ەڭبەك سۇيمەيدى. ەڭبەك سۇيمەۋ — توعىشارلىق)"
اناۋ ءبىر جولى مۇنى ارمانوۆ شاقىرىپ الدى. الماستىڭ العاشقى كۋرستەردەن موينىندا كەلە جاتقان بورىشى بار ەكەن: بوتانيكا مەن زوولوگيادان كەزىندە ەمتيحان تاپسىرماپتى. اپىر-اي، ارمانوۆتىڭ مىنەزى قىزىق-اۋ، تەز قۇبىلادى، جىبەكتەي ەسىلىپ وتىرىپ كەنەت سۇستانا قالادى، نەمەسە كەرىسىنشە... الماس ونىمەن لەكسيا باستالار الدىندا كەزدەسكەندە رايلى-اق ەدى، ساباقتاراسىمەن دەكاناتقا شاقىرتىپ، مۇنى ومىردە كورمەگەن ادامداي:
— وسى ۋاقىتقا دەيىن نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ؟ الداپ كەلىپسىڭ عوي! وسى جەتىنىڭ ىشىندە تاپسىرىپ بول، ايتپەسە... — دەپ، اقىرىپ قالدى.
الماستىڭ بەتىنەن وتى شىقتى. سول جەتىدە بولماعانمەن، كەلەسى اپتادان قالدىرماي بوتانيكادان دا، زوولوگيادان دا ەمتيحان وتكىزىپ ۇلگەردى. بۇل دا تابىس، بۇعان دا ەڭبەك ارقىلى جەتتى. "ءبىراق، — دەپ ويلايدى الماس بورىشتان قۇتىلىپ العان سوڭ: — سول بوتانيكانىڭ، نە زوولوگيانىڭ بولاشاق گەولوگ ءۇشىن كەرەگى قانشا؟ بىزدە وسىنداي باسى ارتىق پاندەر بار..."
الماس بەس-ون مينۋت باس تىنىقتىرۋ ءۇشىن اۋاعا شىقتى. ءتۇن كوزگە تۇرتسە كورگىسىز، تۇنەك؛ سۇر كۇشىك ەركەلەپ، اياعىنا ورالعان، سونى دا جوندەپ كورە المادى، ايتەۋىر يت ەكەنىن عانا سەزدى. اۋا دا جاعىمسىز، سىنبىر، دىمقوس، مۇنىڭ سەرگىڭكى كوڭىل كۇيىنە لايىق ەمەس.
ول كوپ ايالداماي، ىشكە قايتا كىردى. الاكولەڭكە قوناقۇيدەن ءوتىپ بارا جاتىپ، ماعريپانىڭ ەسىگىنە قارادى: جارتىلاي اشىق تۇر. ورتاداعى كەڭ بولمەنىڭ قاراڭعىلىعى سول ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان تۇسكەن ساۋلەگە ىدىرايدى ەكەن. الماس بارىپ ەسىكتەن اقىرىن، ۇرلانا سىعالادى: ماعريپا توسەگىندە، ءبىراق ۇيىقتاماپتى، باس جاعىنداعى تۋمبوچكا ۇستىنەن توگىلگەن ەلەكتر نۇرىندا كىتاپ وقىپ جاتىر. كورپەسىن تومەن ىسىرىڭقىراپ قويىپتى، كەۋدەدەن جوعارى جاعى تۇگەل اعاراڭداپ، جۇپ-جۇمىر موينىنا، اق بىلەگىنە، اق سۇر جۇزىنە ۇلاسىپ، وزگەشە نۇرلى كورىنەدى. الماستىڭ جۇرەگى ءلۇپ ەتتى دە، ىزىنشە دۇرسىلدەپ، ءجيى سوعىپ كەتتى...
اياق دىبىسىن سەزدى مە، ءقايتتى، ماعريپا باسىن جاستىقتان جۇلىپ الىپ، جەلكەسىن بۇرىمىنا تىرەگەندەي بولدى. الماس اتىپ شىعىپ ءوز بولمەسىنە زىتتى. كەلدى دە، تۇك بىلمەگەن ادامداي، كىتابىنا ۇڭىلە قويدى.
ازدان سوڭ مۇندا بىرەۋ كىرگەندەي بولدى. الماس ارتىنا بۇرىلىپ قارادى: ماعريپا! ۇستىندە ءۇي ىشىنە كيەتىن بەدەرلى اتلاس حالات، سونشالىق ءمۇسىندى، سىندار. وڭىندە جارقىن اجار بار، كۇندەگىدەن دە سۇلۋلانا تۇسكەندەي.
الماستىڭ ءدال توبەسىندە جارقىراعان ليۋسترادان كوزى ۇيالدى ما، ەسىكتەن كىرە بەرگەن ماعريپانىڭ ۇزىن كىرپىكتەرى ايقاسا جازداپ ءدىر-دىر ەتتى:
— سەن جاڭا قوناق ۇيگە باردىڭ با، ءقايتتىڭ؟
الماس تا سوڭعى كەزدە ەركىن، "سەن"-مەن سويلەپ، كەيدە ءتىپتى قالجىڭ ايتاتىن. سونىسىنا باعىپ، جاۋاپ ورنىنا:
— سەن سۇلۋسىڭ-اۋ وسى، — دەپ قالدى. مۇنىسى قالجىڭى دا، شىنى دا ەدى.
ماعريپا:
— ءيا، مەنى بالا دەپ...
الماس ونىڭ ءسوزىن اياقتاتپادى:
— شىن ايتام.
— ءجا، ودان دا ءبىر ءپاتۋالى اڭگىمە ايتسايشى.
— سۇرا، ايتايىن.
— سۇرا دەمەكشى، سەن مۇنايشىسىڭ، بىلەسىڭ عوي، وسى مىنا مەنىڭ ۇستىمدەگى حالاتتىڭ جاساندى جىبەگى مۇنايدان شىعادى دەيدى، سول راس پا؟
— ىپ-راس! ول ول ما، مەن مۇنايدان جاسالاتىن نارسەلەردىڭ جۇزدەن ءبىرىن عانا ايتايىن، سەن سانا، — دەپ، الماس ورنىنان تۇرىپ بارىپ، ماعريپانى قاسىنا وتىرعىزىپ الدى دا، ونىڭ ساۋساقتارىن ءوزى بۇگە بەردى: — كەروسين، بەنزين، گاز، كوكس، وتىن...
— جوق، بۇلاردى ءوزىم دە بىلەم.
— تۇرا تۇرسايشى، جانىم-اۋ، ساناي بەر: سابىن، رەزينا، پارافين، گرافيت، پارفيۋمەريا، الۋان ءتۇرلى دارىلەر، ەرىتىندىلەر، بوياۋلار، پلاستماسسالار...
— قوي، راس پا؟
— ويباي، ايتىپ وتىرمىن عوي، بۇلار ءجۇزدىڭ ءبىرى عانا.
ماعريپا قايران قالدى:
— قانداي الەمەت نارسە مۇناي دەگەن...
— ەھ، ايتپەسە مەن وتىزعا كەلگەندە وقۋشى بولىپ نەسىنە الەكتەنەمىن، — دەپ، الماس ماعريپاعا سۇيكەنە ءتۇستى. — سەن نە ءبىلدىڭ، بۇگىندە مەن ءوزىمدى ءوزىم سىناپ كورىپ، وزىمنەن ءوزىم ءبىراز وزگەرىستەر بايقاپ ءجۇرمىن.
— راس، — دەپ، ماعريپا الماسقا كىرپىگىن قاداپ، كۇلىمدەي قارادى. — راس، وزگەرىپ باراسىڭ ءوزىڭ.
— جوق-اۋ، راس بولعاندا بىلاي، بۇرىن سەنىڭ قاسىڭدا وڭاشا تۇرعانىما قىسىلاتىن ەدىم، ءقازىر ءبىر ءتۇرلى جەرىم كەڭىپ ءجۇر...
— ءجا، — دەپ تيىپ تاستادى ماعريپا، — قالجىڭدى قويشى. كىمدى وقىدىڭ، ۇزاق وقىدىڭ عوي!
— گوركييدى. ءوزىڭ شە؟
— دوستويەۆسكييدىڭ "قىلمىس پەن جازاسىن" وقىدىم. عاجاپ نارسە. بۇگىن ۇيقىم كەلەر ەمەس.
— نەگە؟
— قورقام. قىزىعىپ-اق وقىدىم، ءبىراق... ەلەگىزىپ، ۇرەيلەنىپ تۇرىپ كەتتىم.
الماس راقاتتانا كۇلدى. سودان سوڭ ماعريپانى كىنالاي سويلەدى:
— ىلعي سونداي كىتاپتاردى وقيسىڭ. نەگە ويتەسىڭ؟ ەندى سەن كەتپە، گوركييدى وقى، ەڭ بولماسا ءبىر اڭگىمەسىن وقىشى، جىگەرلەنىپ شىعا كەلەسىڭ.
ماعريپا قوس بۇرىمىن الدىنا الىپ، قولىمەن سىلاپ وتىردى:
— دوستويەۆسكيي، شىنىندا دا، ۇرەيلى جازۋشى.
— ۇرەيى بىلاي تۇرسىن، ادامنىڭ جىگەرىن قۇم ەتەدى.
كەنەت ەسىك قاعىلدى. ەكەۋى دە قاتار تۇرا كەلدى. ماعريپا ءتىپتى كۇدىكتەنىپ، قورقىپ تۇر... الماسقا قاراپ كۇلە سويلەدى:
— بۇل كىم بەيۋاقتا جۇرگەن. راسكولنيكوۆ ەمەس پە؟
الماس ەسىك اشۋعا بارا جاتتى. ماعريپا ساقتاندىرىپ تۇر:
— بايقاپ اش، الماس. "بۇ كىم؟" — دەپ ال!
ماعريپا الدەنەدەن قىسىلدى. تەز باسىپ، قارسى ەسىككە — ءوز بولمەسىنە كىرىپ كەتتى.
الماس ەسىك الدىندا:
— بۇ كىم؟
ەسىك سىرتىنان تانىس داۋىس:
— ءبىز عوي، اششى، الماس!
ۇيگە ساشا، قابەن، ارىنعازى كىردى. الماس ەسىكتى جاۋىپ، سەنەكتىڭ شامىن جاعىپ، تاڭدانىپ جاتىر:
— ءتۇن ورتاسىندا بۇلارىڭ قاي ءجۇرىس؟
ءبارى دە الماسپەن سالقىن امانداسىپ، جىم-جىرت تورگى بولمەگە بەتتەدى. قاباقتارى قاتۋ، وندەرى سۇرعىلت، جۇدەۋ.
الماس الدەنەدەن سەزىكتەنىپ، ءوز بولمەسىنە كىرگەنشە ءتىل قاتپادى.
— وتىر! — دەدى ساشا الماسقا. — سەن تايماننىڭ ۇيىنە كەتكەنىن ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟
— ە، بىلمەي... اەروپورتقا بىرگە شىعارىپ سالعانىمىز قايدا؟
— ا... ءيا، سولاي ەكەن عوي. ال، ءبىز بۇگىن ونىڭ ۇيىمەن سويلەستىك.
— ءيا، نە ەكەن؟
— اكەسى قايتىس بولىپتى.
الماس باسقا ۇرعانداي باج ەتىپ:
— قويشى! — دەدى. — قويشى!.. ويباي-اۋ، ەندى... الىپ-ۇشىپ، تەلەگرامما بەرە قويعاندارى نەسى ەكەن؟
— ءبىر رەتى بار شىعار، — دەدى ساشا ويلانا سوزىپ، — ارىلەسە، ءبارىبىر ءتۇبى جاتپايتىن جات وقيعا بولسا، كوپ كەشىكپەي، بۇلتاقسىز، تۋرا بىلىپ-كورگەنى، كوڭىل سۋىتقانى دا ءجون. قاشان دا بولسا ءبارىبىر، مۇنداي اۋىر قاسىرەتتى سەن جەڭىلدەتە المايسىڭ. قايعىنى تەك ۋاقىت قانا ەمدەيدى.
ارىنعازى بۇك ءتۇسىپ دومالانىپ، تومەن تۇقىرىپ قالعان. قابەن مۇرنىنىڭ ۇشىنان شىنىسى سىنىق كوزىلدىرىگىن الىپ، قول ورامالىمەن ىسىڭكى كوزىن ءسۇرتتى. الماس نە ىستەرگە بىلمەي ىدىرىنىپ، ەسىككە بارىپ:
— ماعريپا، بەرى كەلشى، — دەدى دە، اناۋ كەلگەن سوڭ ودان اقىل سۇراعانداي. — تايماننىڭ پاپاسى قايتىس بولىپتى، ەندى قايتتىك؟
ماعريپا دا كىلت كىدىرىپ، ءسوز تاپپاي، سۇلىق تۇردى.
— اڭگىمە بىلاي، — دەدى قابەن الماسقا، — قايتەتىن ەشتەڭەسى جوق، امال نەشىك. ءبىز بۇگىن ارمانوۆتا بولدىق، ساپاروۆقا جولىقتىق، سولاردىڭ كەڭەسى بويىنشا، ءقازىر تايمانعا بار جىلىلىعىمىزدى توگىپ، حات جازامىز. سوعان كەلدىك.
— ساپاروۆ باس بولىپ، ءبارىمىز قول قويامىز دا، دەرەۋ اۆياپوچتامەن جىبەرەمىز، — دەدى ساشا. — بۇلايشا نازار اۋدارۋ تايمانعا ۇلكەن سۇيەۋ بولادى. ول ءبىر كۇرت كەتەتىن، وقىس سەزىمنىڭ ادامى، ءتىپتى وقۋىن تاستاپ كەتۋى مۇمكىن.
— دۇرىس ەكەن، — دەپ كۇرسىنە قوشتادى الماس، — بۇلارىڭ دۇرىس ەكەن.
57
شىركىن، قىز جۇرەگى!
ەرتەڭگىسىن لەكسياعا بارماق بوپ، جاتاق ۇيدەن شىققان ءناديا وزىنەن سىرىق بويى جەردە قوزعالا بەرە قايتا توقتاي قالعان تاكسيدى كوردى. ماشينادا ءۇش-تورت كىسى بار. الدىڭعى كابينادان تايمان ءتۇستى دە بەرى باستى. ءوڭى قۇپ-قۋ، اۋرۋدان تۇرعانداي، ادام اياعانداي. تايمان ءدال قارسى الدىنا كەلگەنشە ءناديا ودان كوز ايىرمادى، "قايدا سابىلىپ باراسىز؟" — دەگەن سۇراقتى دا شوشىنا جاۋدىراعان كوزىمەن ايتتى.
تايمان ءجۇزىن كۇشپەن جىلىتىپ، قول ۇسىندى:
— ساۋ بولىڭىز، ءناديا. ۇيىمە بارىپ قايتۋعا تۋرا كەلدى.
— نەگە؟ — دەپ قالعانىن ءناديانىڭ ءوزى اڭعارعان جوق. تايمان ءسوزىن عانا ەستىدى:
— بىلمەيمىن، شاقىرتىپ جاتىر.
ەرىكسىز ادامداي، ماشيناعا دا بىرەۋ جەتەكتەپ اپارىپ، زورلىقپەن وتىرعىزعانداي ەدى. ءناديا قازىقتاي قالشيىپ تۇرىپ قالدى، ماشينا زۋ ەتە شىقتى.
مىنە، بۇعان ەكى-اق كۇن ءوتتى. ال، ءناديا تىنىشتىقتان ايىرىلدى، ويىندا تايمان عانا ءجۇردى: سول جىگىتتى ساعىنا ما، ويشا ىزدەي مە، ايتەۋىر الدەنەگە الاڭ ەدى. مۇنشالىق سەزىمگە نەگىز بولعانداي نە بار؟ تايمان بۇل قىزبەن وڭاشا ءبىر-اق رەت كەزدەستى. وندا نە اڭعارتتى؟ ءجوندى ەشتەڭە ايتا الماعان: ەكەۋى اي استىڭدا، گۇل اراسىندا قولتىقتاسىپ، ۇزاق ءجۇردى. كەيدە تايمان ءبىر نارسە ايتپاق بوپ، ءنادياعا بار دەنەسىمەن بۇرىلا قاراعاندا ونىڭ قىز بىلەگىنەن ۇستاعان قولى بولماشى دىرىلدەيدى... بارى سول عانا. ال، ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى جالپى ءومىر تۋرالى، كەيبىر ادامدار جايىندا، باقىت جونىندە بولادى. ءبىراق وسىنىڭ ءوزى بۇلاردىڭ ءبىراز تۇكپىرىن اشىپ، تانىتىپ تاستاعاندى.
سوڭعى كۇندەرى كەيدە ۋنيۆەرسيتەت ىشىندە، نە ءجاتاقۇي ۆەستيبيۋلىندە ءنادياعا تايمان تاپ بولىپ قالادى. مۇندايدا ءناديا تەك قىزدارعا عانا ءتان بەرىك ورلىك پەن بيتاراپتىققا باعىپ، جاي سىپايى عانا امانداسىپ وتەتىن. تايمان، ارينە، ءناديانىڭ كىدىرگەنىن، از دا بولسا ءتىل قاتىسىپ، قاسىندا بولعانىن قالايدى. ءبىراق ىڭعايىن تاپپاي، ۇيالا يمەنىپ قالا بەرەدى. ءناديا الدەنەگە اسىققانداي تەز باسىپ، ءجۇرىپ كەتەدى. ال، شىنىندا ول ەشتەڭەگە دە اسىققان جوق. كەتىپ بارا جاتقان قالپى، ارتىنا قايىرىلىپ قاراماسا دا، تايماننىڭ وزىنە قادالىپ، ۇمسىنىپ قالعانىن سەزىپ، ونىڭ كوز نۇرىنا جىلىعانداي بولادى. ءسويتىپ بارا جاتىپ وكىنەدى: "نەگە اسىقتىم؟ نەگە توقتاپ اڭگىمەلەسپەدىم؟ الدە ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ، قايتا ورالىپ بارسام با ەكەن؟.."
ءبىراق قىزدىڭ بۇل وسالدىعىن دا ورلىگى جەڭەدى: قايتىپ بارمايدى.
كەيدە قىزدار اراسىندا جىگىتتەر جونىندە اڭگىمە بولادى. كەيدە سول اڭگىمەلەردە تايمان اتى اتالادى. سوندا ءناديا جۇرەگى نازىك تولقىپ قالادى. بەتىندە قىزعىلت نۇر ويناپ، اشەيىن جونىندە وتىرعان ادامعا ۇقسايدى. ال، ىشتەي الگى قىزداردىڭ تايمان اتىن اتاي تۇسكەنىن، ماقتاي تۇسكەنىن قالاپ وتىرادى.
ءبىر قىز:
— ول كىم تايمان دەگەن، انە ءبىر ءدوڭمۇرىن جىگىت ەمەس پە؟ — دەيدى.
— جوق، قىرمۇرىن جىگىت...
وسى ەكى قىزدىڭ ءسوزى دە دۇرىس: تايمان ءدوڭمۇرىن دا جىگىت، قىرمۇرىن دا جىگىت. ءناديا العاش كەزدەسكەندە بۇل راسىندا دا تاۋ ادامىنداي ءبىراز دورەكىلەۋ، ءدوڭمۇرىن كورىنگەن. ءوزى دە ءسال دورەكىلەۋ، ورالىمسىزداۋ سياقتى ەدى. ءبىراق كەيىنگى كۇندەردە كوز ۇيرەنە كەلە الگى ءدوڭمۇرىن قىرلانىپ، ادەمىلەنىپ بارا جاتتى.
ءناديا كوشەدە كەلە جاتادى. ارينە، جىگىتتەر كوپ. ادامداردىڭ دا ءتۇرى بار عوي. الگى جىگىتتەردىڭ كەيبىرەۋى ءتىپتى كوزىن قىلمىڭداتىپ، بۇعان ادەيى قادالىپ، قىدىڭداپ، قىلت-قىلت ەتىپ وتەدى. ءناديا تومەن قاراپ، تاڭدانىپ بارا جاتادى: "نە دەگەن انايى سەزىمنىڭ ادامى؟"
سوندا تايمان بۇلاردىڭ بارىنەن ەرەك، بولەك كورىنىپ قالادى دا، كوز الدىنا جىپ-جىلى، ۇپ-ۇياڭ، اسا سۇيكىمدى كەسكىندە ەلەستەيدى...
كەشە كەشتە ءناديانى ءبىر جولداس قىزى تۋعان كۇنىنە ارناعان كەشىنە شاقىردى. وسى ارادا تۇڭعىش رەت، ەگەر تايمان بولسا "بىرگە بارساق" دەگەن ۇسىنىس جاساۋدى نيەت ەتتى. ءبىراق تايمان جوق. ساشانى تاپپادى. ءوزى جالعىز كەتتى.
كەشكە ءبىراز ادام جينالعان ەكەن. كەيبىر قىزدار جىگىتتەرىمەن كەلىپتى. كەيبىر جىگىتتەر جالعىز كەلىپتى. ءناديا تايماننىڭ بولماعانىن وكىنە ويلادى.
ءبىر جىگىتتىڭ مىنەزى ءنادياعا اسەر ەتتى. وزگەشە ءبىر ۇياڭدىعى بار جىگىت ءتارىزدى. تايماندا دا سونداي مىنەز بار عوي! جانە، ءوزىنىڭ كوز جانارى تايماننان اۋماعان: اقىلدى، نۇرلى كوز.
جىگىت ءناديانىڭ، بۇل سۇلۋ قىزدىڭ وزىنە قاراي بەرگەنىن سەزىپ قاپ، بيگە شاقىردى. ءناديا كوندى. كوپ ىشىندە دوڭگەلەنىپ بۇلار دا ءجۇردى. بيلەپ جۇرگەندەرى ۆالسباستون ەدى. قيعاش ادىمداپ، تەڭسەلە ىرعالعاندا، اسىرەسە ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ، زىرعىپ-زىرعىپ كەتكەن ساتتەردە جىگىت ءناديانى اش بەلىنەن قاتتىراق ۇستاپ، وزىنە قىسا تارتىپ قالدى. ءناديا كەرى سەرپىلىپ، "ولاي ەتپەڭىز!" دەگەندى قيمىلمەن ۇقتىردى. ءبىراق اناۋ قۇمارپازداۋ ادام ەكەن، تاعى دا الگى مىنەزىن كورسەتتى. ءناديا ۇياتتى قويىپ، بي بىتپەستەن باس تارتتى دا، جىگىتكە قادالا قاراپ:
— بولدىم. بوساتىڭىز! — دەدى.
جىگىت امالسىز مويىنسۇنىپ، ورنىنا اكەپ وتىرعىزدى. ءناديا جىگىتتى جەك كورە باستادى. ەندى ونىڭ تايمانعا ۇقساستىعى كورىنبەي بارا جاتتى.
ءبىر قاعا بەرىستە جىگىت ءنادياعا جاقىن كەپ، سىبىرمەن عانا:
— سىزبەن سويلەسۋگە بولا ما؟ — دەدى.
ءناديا تىكسىنىپ قالدى:
— ول نە ءسوز؟
— بىلاي بارالىق-تاعى، سىر ايتقىم كەلىپ ەدى.
— ول نە سىر؟ ايتىڭىز.
جىگىت قىزدىڭ قوزعالماس قالپىن كورىپ، قاسىنا وتىردى. ەندى بىردە بەتى نارتتانىپ:
— مەن ءسىزدى سۇيەمىن، — دەپ قالدى.
ءناديا ورىنان ۇشىپ تۇردى دا، شاپشاڭ كيىنىپ، جونەلە بەردى.
كەش يەسى قىز سوڭىنان ىلە جۇگىرە شىقتى.
— ءنادياش، قايدا كەتتىڭ؟
— باسىم اۋىردى. قوش!
— توقتا!
— كەشىر. راقمەت! قوش!
ءناديا جۇگىرە جونەلدى.
ارينە، مۇنىسى رەتسىز مىنەز. ونى كەيىن سەزدى. ءبىراق قايتقان جوق. جۇگىرە اياڭداپ كەلە جاتتى. تايمان بولسا ءدال وسى جولى بار ورلىگىن جيىپ قويىپ، تۋرا بارىپ شاعىنار ەدى، ول جوق. دەگەنمەن، ءناديا ەڭ بولماسا ساشاعا جولىققىسى كەلدى.
اشۋمەن كەلگەن بەتىندە ءناديا تۋرا تايمانداردىڭ بولمەسىنە كىردى. مۇندا ساشا جانە بىر-ەكى جىگىت وتىردى. ءناديا ۇيالىپ قالدى. ءبىراق شىعا جونەلۋ ودان دا ۇيات ەدى. جىگىتتەر ورىندىق قويدى، بۇل وتىردى. ساشا ءتۇسى كۇل بوپ وتىرىپ، ءنادياعا سونشالىق سۋىق، سونشالىق جات حابار ايتتى. ءناديا كوزى شاراسىنان شىعا تىڭداپ، ءۇنسىز بۇرىلىپ كەتتى. تايمانعا دەگەن ساعىنىش ەندى ايانىشقا اينالدى. اناۋ ءبىر تۇندە تايمان بۇعان اكەسىن اڭگىمەلەگەن، عاجاپ رايمەن راقاتتانا شەشىلىپ، سۇيسىنە اڭگىمەلەگەن. اكەسىمەن ەكەۋىنىڭ بولاشاق جۇمىستارىن، جوسپارىن ايتقان. سول اكەسى، تايماننىڭ سۇيىكتى اكەسى دۇنيە سالىپتى، تايمان مۇنىڭ كوز الدىنا سونشالىق ءبىر ايانىشتى حالدە ەلەستەدى...
ءناديا ساشا قاسىنان ۇشىپ تۇرىپ، جۇلقىنىپ شىعىپ كەتتى. ءوز بولمەسىنە كەلدى. جاسقا بۋلىعىپ، كەرەۋەتىنە وتىرا كەتتى دە، جاستىققا بەتىن باسىپ، وكسىپ-وكسىپ الدى.
ناعيما شوشىپ:
— نە بولدى ساعان، مۇنىڭ نە؟ — دەپ سۇرادى.
جاستىققا تۇنشىققان ءناديانىڭ ءۇنى اۋلاقتان، ءۇي سىرتىنان ەمىس-ەمىس ەستىلگەندەي ەدى:
— سۇراماشى... جىلاعىم كەلەدى...
58
تايماندى ءبىر مەيىرىمسىز قول شالعاي اسپاننان، زىمىراۋ قياننان تاستاپ-تاستاپ جىبەرگەندەي بولدى: جۇلدىزداي ءۇزىلىپ، اعىپ-اعىپ كەتەدى. وكپەسى اۋزىنا تىعىلادى. باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتتى. جۇمساق كرەسلو دا مۇنى تاستاي جونەلىپ، تومەن زىتا جۇلقىنىپ قالادى. تايمان تابان تىرەر تايانىش تاپپاي قارمانىپ كەپ، كرەسلونىڭ ارقا تىرەۋىنە قۇلاي لوقسيدى. جۇرتتىڭ ءبارى ۇرەيلى، ۇرپيىسە قالىپتى. الدەكىم ارت جاقتان:
— اۋە اپاتى بولدى-اۋ، — دەگەندى زارلاپ ايتتى. جولاۋشىلار ىشىنەن ءبىر ەگدە ەركەك قانا باتىلدىق ەتىپ، تالتىرەكتەپ بارىپ تەرەزەگە ۇڭىلگەن: سول بويدا پيلوتكا رەنىش ايتىپ جاتىر:
— مىنا انتۇرعان قىرا ما، جانىم-اۋ! ءدال اەروپورت ۇستىندە قۇلدىراپ كەلەمىز.
— قوي قالىقتار.
— سويتەر، باسە، قونامىز عوي.
سامولەت اۋادا بۇلقىنعانداي ءبىر وقىس قيمىل جاساپ بارىپ، زورعا بوي تۇزەدى. جۇرت اياعى ەندى-ەندى عانا تىرەۋ تاۋىپ، كرەسلولار دا ادامداردى قوپاڭ ەتكىزىپ قاعىپ الىپ جاتتى.
سامولەت مۇناي قالاسىنىڭ ۇستىندە قالىقتاپ ءجۇر ەدى. ەكيپاج كابيناسىنان شىققان فورمالى كىسى كوپتەن كەشىرىم سۇراعانداي ءجۇزىن جىلىتىپ كەلەدى:
— قورىقپاڭىزدار، دوستار، ءقازىر امان-ەسەن قونامىز.
اەروپورتقا تايانا بەرگەندە قويۋ تۇمانعا كيلىگىپ، باعىتتان ءبىراز جاڭىلىپ بارىپ، اۋا اپانىنان وتكەندەرىن ادەيى ايتقان جوق.
سامولەتتەن تۇسكەندە تايماننىڭ باسى مەڭ-زەڭ، دەنەسى دەل-سال ەدى.
تۇماندى ءتۇن. دىمقوس اۋا بەنزين يىسىنە اينالىپ كەتكەندەي. ارقا جاق تۇتاسقان قويۋ قاراڭعىلىق. تايمان باسىن تورلاعان سوڭعى ءۇش كۇنگى شىتىرمان وي تۇمانىنداي تۇنەرەدى. قالا جاقتان بولماشى ساۋلە بوزعىلدانىپ، تايمان زەردەسىندەگى ازداعان ۇمىتتەي جىلتىرايدى، ءبىراق تۇماندى سەرپىپ تۇرە الار ەمەس.
تايماندى جول ەمەس، وي قاجىتقان-دى: جاڭبىردىڭ كەسىرىنەن سامولەت ۇشپاي، قاراعاندىدا ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن كىدىرگەن. كەيىن ايتەۋىر جاڭبىر ايىقتى، ءبىراق تايمان باسىنان وي ايىققان جوق. جانە ءبىر عاجاپ بار: بۇرىن، كەلگەن سايىن ىستىق سەزىمگە بولەپ، قۇشاعىنا تارتاتىن بۇل قالا بۇگىن تايمانعا ادەتتەن تىس جات كورىندى. وسىناۋ كۇزگى تۇندە تۇنجىر تۇمانعا بۇركەنىپ اپ، مىنا جىگىتكە سىرت اينالعانداي سۋىق تا سۇلىق ەدى. "كىم شاقىردى سەنى، بەيۋاقتا سابىلىپ قايدان ءجۇرسىڭ؟" — دەپ جاتىرقاعانداي. ءتۇن ىشىندە تۇندەي كۇڭگىرت، جۇمباق سىر ساقتاپ، تايمانعا ءتىپتى وقشاۋ ۇرەي تۋعىزادى. بۇلىڭداعان ءبىر تياناقسىز سەزىم جىگىتتىڭ جان-جۇرەگىن شىمشىپ-شىمشىپ وتەدى: "نە سۇمدىق بار مۇندا، نەگە دۋشار بولدىم؟.." ءوزىنىڭ وسى حالىنە تاعى دا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، ءتوس قالتاسىنان ءبىر جاپىراق قاعاز الىپ، اەروپورت الاڭىنداعى جارىققا توستى دا، كىرپىگى قىلاۋلانعان كوزىن ءسۇرتىپ جانە ءبىر وقىدى: تايماندى جەل ايداعان قاڭباقتاي دومالاتىپ اكەلگەن وسى قاۋىرت تەلەگرامما...
"بۇل نە حال؟ ءۇيىم ورتەنىپ كەتتى مە؟ وندا مەنى شاقىرتىپ قايتەدى؟ الدە... كوكەم، مامام... ءبىرى جازىم بولدى ما، نە اۋىر ناۋقاس پا؟.." ءتۇپسىز، تۇڭعيىق ويلار. اكە-شەشەسىن، نە ءىنىسىن — ءبىرىن دە جاماناتقا قيمايدى. تەك جامان دا بولسا ءبىر اپاتتى — جاندارى امان قاپ، ءۇيى ورتەنىپ كەتكەنىن قالايدى. تارىققاندا تىلەر "جاقسىلىعى" سول-اق! ءبىراق وي تۇمانىن بۇل دا ايىقتىرا المايدى. ەندى بىردە الدەقايدان قۇيىنداي ۇيىتقىپ كەپ، سونىڭ بارىنەن ءتۇڭىلۋ سەزىمى تاعى سوعىپ وتەدى...
دەگەنمەن، بۇل جالعىزدىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن تەزىرەك ۇيىنە جەتىپ، اكەسىن تاپقىسى كەلدى. مىنا شىرماۋدان تەك سول عانا، اياۋلى اسىل اكەسى عانا قول ۇشىن بەرىپ، قۇتقارىپ الىپ شىعادى. تايمان سونىڭ پاناسىن، ىستىق قۇشاعىن، وتتى مەيىرىمىن ىزدەدى. جۇمباق ويلاردىڭ شەشۋىن اكەسىمەن بىرگە تاپپاق بولدى.
...مىنە، تايمان تاكسيمەن كەلىپ، ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە ءتۇستى. ماشينا ءدۇر ەتىپ جونەلە بەردى، اينالا قايتادان قوڭىرايىپ، كۇڭگىرت تارتتى. ول جەڭىل چەمودانىن الا ۇيىنە بۇرىلىپ، كىلت توقتادى. ءۇيى ءباز-باياعى قالپىندا، ورتەنبەپتى. تەرەزەلەرىنەن قىزعىلت جارىق كورىنەدى — ءالى جاتپاعان بولسا كەرەك. جالعىز-اق وسى ماڭ سونشالىق جانسىز، وشاڭ ەتكەن ەش نارسە بايقالمايدى. بۇل ارا ىلعي وسىلاي قىبىرسىز با ەدى، الدە بۇگىن عانا قۇلازىپ تۇر ما؟ نەگە بىرەۋ كورىنبەيدى؟!
راس. مىناۋ تۇرعان تايماننىڭ ءوز ءۇيى، باسپاناسى، ۇياسى، ءبىراق ول مۇندا كەزدەيسوق، بەيۋاقتا كەلگىسى كەلمەپ ەدى...
ول سەلت ەتىپ، ەسىن جيعانداي بولدى. الدىنان الدەكىم قاراڭداپ وتكەن، تايمان ۇمتىلا بەرە ىركىلدى: بوتەن بىرەۋ، جونىندە جۇرگەن كولدەنەڭ ادام. ءبىراق وسىنىڭ ءوزى تايمان جۇرەگىن جىلىتىپ كەتتى. بيىل جازداعى جاڭبىرلى تۇندە ءدال الگى ادام ءجۇرىپ وتكەن جەردەن اكەسى-ۇشىراسىپ، عاجاپ ءبىر مەيىرىم، ارتىقشا مىنەز كورسەتكەن. سول ەلەس كوز الدىنا كەلە قالدى دا، شۇعىل سەرپىلدى. تايمان جەبەلەي باسىپ، قوراعا كىردى. مىنە، سىرتقى ەسىك، — اشىق تۇر. سەنەك جارىق. ءقازىر تايمان كىرىپ بارادى، الدىنان بار مەيىرىمىن بەتىنە جيىپ، كوزىنەن شۇعىلا توگىپ اكەسى شىعادى:
— قاناتىم، — دەپ، مۇنى قۇشاققا الادى. — كەلدىڭ بە، شىبىنىم، — دەيدى اكەسى. بەتىنەن قۇشىرلانا سۇيەدى، بالاسىن باۋىرىنا باسىپ، ۇزاق تۇرادى.
تايماننىڭ ونەبويى شىمىرلاپ، ءجىبىپ كەتتى. بەتى قىز-قىز قايناپ، ماڭدايىنا اكە دەمى، ۇلپاداي جۇمساق، از ءدىرىلدى اكە دەمى تيگەندەي بولدى. قۇلاعى دا ءقازىر، مىنە، ءقازىر عانا ەسىكتەن اتتاي بەرە ەستيتىن مايدا قوڭىر اكە ۇنىنە ەلەڭدەگەندەي. تايمان ەندى نەگە دە بولسا بەرىك بەل بايلاپ، جۇرەك توقتاتتى. كوزدى جۇمىپ، ەش نارسەگە قايىرىلماستان تۋرا اكە قۇشاعىنا ەنىپ اپ:
— ال، تاعدىر، نە دايىنداپ ەدىڭ ماعان، اششى سىباعاڭ قانە ماعان ۇسىنار، — دەپ قيىندىققا تىك قاراماق بولدى.
ول سەنەككە كىرىپ كەلدى. ءدال وسى ساتتە اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگى دە باياۋ اشىلا بەرگەن، تايمان چەمودانىن جەرگە تاستاپ جىبەرىپ، سول ەسىكتىڭ ارعى جاعىنان ەندى-ەندى شىعا كەلەر اكەسىن كۇتتى. كوزى شوقتاي جايناپ، قۇشاعى دا ەبەدەيسىز جايىلا بەردى. جوق، ۇيدەن اكەسى ەمەس، ءىنىسى شىقتى. كىشكەنە قوڭىردىڭ قاباعى قالىڭ، كوزى ىسىڭكى كورىندى. ءجۇزى تىم جۇدەۋ. ەسىكتەن بەرى اتتاعاندا سەنەكتەگى اشىق، وتكىر جارىقتان جاسقانىپ، كوزى جىبىرلاي قىستىعا بەرە تايماندى تانىپ، ارقاسىنان ءبىر قارۋلى توپشى سوعىپ وتكەندەي ۇشىپ كەپ، مۇنىڭ قۇشاعىنا قۇلادى. كىشكەنە ءىنىسى شىڭعىرىپ جىلاپ جىبەردى. تايمان ەستەن تانعانداي، قۇر، دارمەنسىز قارماپ، ءارى قۇشاعىنداعى ءىنىسىنىڭ الگى ءبىر جۇدەۋ اجارىن اياپ، ءارى ءۇي ىشىندەگى سۇمدىق ۇرەيگە تۋرا ۇمتىلىپ، باسا بەردى. الدىنان ناۋشا، تاعى بىرەر ەر ادام كورىندى. ناۋشا:
— ويپىرىم-اي، تايمانبىسىڭ! — دەگەن. ءارى كىشى بالاسىنىڭ داۋسىنا ۇرەيلەنىپ، ءارى ناۋشا سوزىنە ەلەڭدەپ، ايجان دا تورگى ۇيدەن اۋىر قوزعالا بەرى بەتتەگەن ەكەن.
— قاراعىم-اۋ، مىناۋ تايجان با؟.. ءۇن-تۇنسىز... — دەپ، بالاسىن قۇشاقتاي الدى دا، شىداماي دەمى دىرىلدەپ، دىبىس شىعارماي وكسىپ-وكسىپ الدى. نەگە ەكەنىن ءوزى دە كۇڭگىرت ۇعادى، ايتەۋىر تايمان انا قۇشاعىنان تەز بوسانىپ، تورگى بولمەگە كىردى. سوڭىنان اناسى جابىسىپ، الدىنان ءىنىسى ورالىپ ءجۇر. ءىنىسىن باۋىرىنا باسىپ اپ، ءۇي ءىشىن كوزىمەن تىنتە باستادى. توردە ءبىر شال، بىر-ەكى قارتاڭ ايەل وتىرعان، ولار دا ورىندارىنان كوتەرىلە بەردى. تايمان ءتورت بۇرىشتى تۇگەل ءبىر شولىپ ءوتىپ، شالعا قادالدى:
— كوكەم قايدا؟..
شال ساسقالاقتاپ، ساقالىن شوشاڭداتا:
— قاراعىم بالام، باسىلشى، بالام... — دەي بەرگەن. الگى قارتاڭ ايەلدىڭ ءبىرى ەكىنشىسىنە الدەقانداي ەسىركەگەندىكپەن باياۋ سىبىرلاپ:
— جازعان-اي، ەستىمەگەن عوي... — دەگەندەي بولدى.
تايمان جۇرەگىن مۇز جايلاپ الدى. قۇشاعىن جازىپ جىبەرىپ، ءىنىسىن تاستاي بەرە ايجانعا بۇرىلىپ، كوزى شاراسىنان شىعا، اۋزى كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتتى:
— سوندا... سوندا... كوكەم...
انشيىندە سالماقتى ايجان بۇل ارادا ەبەلەكتەي ۇشىپ:
— قۇلىنىم... — دەپ، ەڭىرەپ قويا بەردى.
تايماننىڭ كوز الدى تەگىس تەڭسەلىپ كەتتى.
59
تايمان توردە، جەردە جاتىر. ءۇي ىشىندە ءبىراز ادام بار: كورشىلەر، داۋرەننىڭ بىرگە ىستەگەن دوس-جولداستارى. ءبىرازىن تايمان شىرامىتادى، ءبىراق قايدا، قاشان كورگەنى ەسىندە جوق. ونىڭ بار نازارى، كوز جانارى بۇعان سوناۋ قابىرعادان، بيىكتەن كۇلە قاراعان سۋرەتتە — اكەسىنىڭ پورترەتىندە. تايمان سوعان ەگىلە، ەمىرەنە قارايدى. ەكى كوزىنەن ىستىق جاس ەكى جاققا جىلىپ اعىپ، جەلكەسىنەن تۇيىسەدى دە، مامىق جاستىققا سىڭەدى. كەيدە باسىن توسەكتەن جۇلىپ اپ، قىزارعان جاستى كوزىن جان-جاعىنا جۇگىرتەدى: ءار ادامنىڭ اراسىنان اكەسىن ىزدەيدى. جەرگە كىلەم ۇستىنە جايىلعان داستارقاندى قورشالاي القا-قوتان وتىرعان جۇرت بۇعان جاۋتاڭداسىپ، قاراسىپ قالادى. اناسى باس جاعىنان ەڭكەيىپ:
— قاراعىم، شولدەدىڭ عوي، ءبىر شىنى شاي ءىششى، — دەپ جالىنادى.
ەسىك جاقتاعى قوس ساماۋىردان ەكى جاساڭ ايەل شاي قۇيىپ وتىر. سول تۇستا ناۋشا دا، سوعان جالعاس ىلعي ەركەكتەر وتىر؛ ءيىن تىرەسە، تايمان جاتقان جەرگە دەيىن سوزىلادى. سول قاناتتا ايجان، ودان ءارى ايەلدەر تىزبەگى ەكىنشى ساماۋىرعا بارىپ تىرەلەدى. ءبارى دە وسى ءۇيدىڭ ءبىر ۇلكەن جۇمىسىن بىتىرگەندەي، شاي ءىشىپ، باۋىرساق، ماي، قۋىرداققا ۇمتىلىسقان. ورتا تۇستا باعاناعى ساقالدى شال وتىر، ساقالىن ۋىستاي ەسىنەپ:
— ياھ، اللا! — دەپ، بارىپ، مۇلگىپ قالادى.
وسى شال تايمانعا ءتىپتى ۇنامايدى. وسى ءۇيدىڭ ىشىندەگى وسى وتىرىس تا ءبىر سۇرەڭسىز ومىردەي.
باعانا شايدان بۇرىن تايمان ەسىن جيىپ، بولعان جايدى تۇگەل ەستىگەن. مۇنان ءتورت كۇن بۇرىن قۇباجون ۇستىندەگى بۇرعىلاۋ كەزىندە سكۆاجينا اۋزىندا تۇرعان داۋرەنگە وقىستان ۇزىلگەن بلوك ءتۇسىپ، ميىنا قان قۇيىلعان دا، سودان قازا تاۋىپتى. مىنا وتىرعاندار سونى جەرلەگەندەر ەكەن. تايماننىڭ بۇل جايعا ءتىپتى سەنگىسى كەلمەيدى. ەسىك ءار اشىلعان سايىن وعان كوكەسى كۇلىپ، كىرىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى. ءبىراق باسقالار:
— كەش جارىق!
— قايىرلى كەش!
— امان-تۇتەلسىڭدەر مە؟
— قالعاندارىنىڭ قايىرىن بەرسىن! — دەپ، ىلعي ءبىر جات، وعاش تىلدەسكەندەر.
تايمان ءوزى ەس بىلگەلى ءوز ۇيىنەن ولىك شىققانىن كورمەگەن. اكەسىنىڭ قازاسىن دا كورە الماي قالدى. سوندىقتان ونىڭ ءدال بۇگىن جارىق دۇنيەدە جوق ەكەنىنە سەنبەيدى. ال، مىناۋ ءۇي ىشىندەگى قۇبىلىس، كوڭىل ايتۋ، نيەت ءبىلدىرۋ، قايعىعا ورتاقتاسۋ، تاعى سونداي ىرعىلجىڭ بىردەڭەلەر بۇعان مۇلدە جات كورىندى.
تايمان "اباي" رومانىن ءسۇيىپ وقىعان. سوندا بوجەيدىڭ ءولىمى، بوجەيدىڭ اسى سۋرەتتەلەتىن جەرلەر بۇعان ءبىر بيتانىس دۇنيەدەي قىزىق كورىنەتىن. مىناۋ ءۇي ىشىندەگى قۇبىلىستاردىڭ كەي جەرى كەيدە سوعان ۇقساپ كەتەتىن سياقتى. مۇنىسى كەيدە وزىنە ءتۇس-قيالداي، سول رومانداعى جاعدايدى بۇل ءوز باسىنان ويشا كەشىرىپ جاتقانداي كورىنەدى دە، ەندى بىردە ءدىر ەتىپ شوشىپ، وسى كورىنىستەردىڭ بارىنەن ءتۇڭىلىپ كەتەدى. ءوزىنىڭ شاعىن سەمياسى، شاپاعاتتى ۇياسى ويدا جوقتا وسىنشا قارا جامىلعانىنا كوندىگە الماي، جانى تۇرشىگەدى.
60
تاڭ اتا تايمان اكەسىن تاعى ىزدەدى. بۇل تۇنىمەن دوڭبەكشىپ جاتىپ، تەك تاڭ بىلىنە عانا كوزى ىلىنگەن ەدى. ويانسا، ساسكە ءتۇس: ۇيدە ءوز ادامدارى — ايجان مەن قوڭىر عانا قالعان-دى. توسەكتە شالقاسىنان جاتقان قالپى، تاعى دا سولقىلداپ جىلادى. سودان سوڭ تەرەزە سىرتىنان ءجۇرىپ وتكەن الدەكىمنىڭ جوتكىرگەنىن ەستىپ، ۇشىپ تۇردى دا، قازىقتاي شانشىلىپ وتىرىپ قالدى: ءقازىر، ءدال ءقازىر، ەندى-ەندى اكەسى كىرىپ كەلەتىندەي، وسى ءۇيدىڭ ىشىندە ونىڭ وزىنە تانىس سۇيكىمدى قوڭىر داۋسى سايراپ قويا بەرەتىندەي كورىنىپ كەتتى. جۇرەگى ەلجىرەپ، بويى بەيجاي بوپ، ەسىك جاققا ۇمتىلا، ۇمسىنا بەردى.
الدىڭعى ۇيدەن ايجان كىردى، باياۋ ءتىل قاتتى:
— قارعام، ءوزىڭدى ءوزىڭ جەي بەرمە. جىلاعاننان ولگەن اكە تىرىلەر بولسا، قوڭىرجان ەكەۋمىز جاس توگىپ باقتىق. سەرگىشى، جانىم.
تايمان كوزىن جاسقا تولتىرىپ، اناسىنا قارادى. جۇيەسى تاعى بوساپ ەدى. بۇل جولى اناسىن، ونىڭ مىناۋ شاراسىز، مۇسكىن قالپىن اياپ، ءۇنسىز ەگىلگەن. ورنىنان تۇردى. كيىندى. اۋىز ۇيگە بارىپ، جۋىندى. كەرەۋەت باسىندا ءىلۋلى تۇرعان بەت ورامالدى الىپ، بەتىنە اپارعاندا، الدەنە سەزگەندەي جانى تاعى ەگىلدى. مۇمكىن، بۇدان ءبىر جەتى، نە ون كۇن بۇرىن وسى ورامالعا عازيز اكە دە بەتىن ءسۇرتتى. جارعا جالت قارادى: پورترەت قانا كۇلىمدەپ تۇر. بۇعان "قۇلىنىم" دەپ تۇرعانداي. انە، اكە ترۋبكاسىن كوتەرگەن تەلەفون. مىنە، اكە باسقان تۇكتى كىلەم، اكە جاتقان كەرەۋەت. كەرەۋەت باسىندا ءبىر بەشپەت تۇر — اكە كيگەن بەشپەت... ەسىك اشىلدى، سەلك ەتىپ بۇرىلىپ، اۋىز ۇيگە شىقتى: ەشكىم جوق، تىسقا شىققان ءۇي ادامدارىنىڭ دىبىسى بولسا كەرەك.
بۇل دا سىرتقا شىقتى.
— قوڭىر، بەرى كەل!
شولانعا اناسىمەن بىرگە كىرىپ بارا جاتقان قوڭىر جالت بۇرىلىپ، بەرى ءجۇردى. بۇرىن اعاسى بۇلاي شاقىرعاندا جايناپ، قۇلشىنا قۋانىپ، كوزىنەن وت شاشىپ كەلە جاتاتىن ويناقى مىنەز جاس بالا كىربيىپ، كوڭىلسىز، مىناۋ اعاسى الدىندا الدەبىر قىلمىس جاساعانداي جاسقانا باسىپ كەلە جاتىر.
— ءجۇر. قوڭىرجان، ءجۇر!
— قايدا؟
— زيراتقا...
— ا، كوكەمە مە؟ — دەپ، بالا ءجۇزى ءسال ساۋلەلەنگەندەي بولدى. تايمان جۇرەگىن بىرەۋ ءجىپ بايلاپ تومەن تارتىپ قالعانداي وتىرا كەتتى. الگى ءبىر سوزدەر سۇمدىق ەدى. سول سوزدەر ەرىكسىز، ءتىپتى كادىمگىدەي تابيعي ايتىلىپ تۇر. نە دەگەن جات ۇعىم: زيرات — اكە! تايمان "زيراتقا بارايىق!" دەسە، قوڭىر "كوكەمە مە؟" دەيدى. جانە وسىعان ءجۇزى جىلىپ، كادىمگىدەي قۋانا جازدايدى. 0، سۇمدىق! زيراتتا ادام كوڭىلىنە جىلىلىق اكەلەتىنى مە؟
ءاعالى-ىنىلى ەكەۋى قالا شەتىندەگى زيراتقا كەلە جاتتى.
ۋاقىت ساسكە ءتۇس كەزى، ءبىراق كۇن جوق. تايمان مەن قوڭىر كەلە جاتقان جەر عانا بوس قۋىس، اينالا تۇگەل اسپانمەن استاسىپ كەتكەندەي، قويۋ سۇر تۇمان. وق بويى الىستان مۇنارتىپ، قىمتانىپ، كوزگە ءجوندى ىلىكپەيدى.
ەكەۋى بىر-بىرىنە ءتىل قاتىسپاستان، يىقتارى تۇسكەن قالپى، ءقابىر باسىنا كەلدى. قوڭىر تايماننىڭ الدىن وراڭقىراپ، ادىمداڭقىراپ بارىپ، بيىك ۇيىلگەن قىزىل توپىراق قاسىنا توقتاپ، ارتىنا بۇرىلدى دا، جەتە بەرگەن تايمانعا مولدىرەي قاراپ:
— مىنە، كوكەم! — دەپ قالدى...
61
سوڭعى كۇندەردەگى قايعى-قاربالاستاردان ابدەن قاجىعان تايمان زيرات باسىنان قايتىپ ۇيىنە كەلىپ، تورگى بولمەدە — كەرەۋەتتەن بەرگى قالى كىلەم ۇستىنە توسەلگەن شايى كورپە شەتىندەگى كوپشىككە قيسايا كەتىپ ەدى، قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپتى.
بىرەۋ سونشالىق ماپەلەپ، جۇمساق الاقانىمەن ماڭدايىنان جايلاپ سيپاعانداي بولعان؛ كوزىن اشسا، اناسى ەكەن:
— قاراعىم، ساعان ءبىر كىسى كەلىپ وتىر.
اۋىز ۇيگە شىقتى دا تاڭ قالدى: كىرە بەرىستەگى بىلعارى ديۆاندا مۋسين وتىر. تايمان سالەمدەسپەك بوپ قولىن ۇسىنىپ ەدى، اناۋ ورنىنان نايقالا تۇرىپ، قۇشاعىن جايدى. جاقىنداي بەرگەن شاكىرتىن قاۋسىرا قۇشاقتاپ، وزگەشە ءبىر جىلى مەيىرىممەن بەتىنەن ءسۇيدى.
ۇشەۋى ءۇش جاعىنان كەلىپ، ءۇن-تۇنسىز ستول جانىنا وتىردى. الدىنا ايجان اق ورامال تاستاعان سوڭ، مۋسين كۇبىرلەپ قۇران وقىدى. ۇشەۋى دە بەتتەرىن سيپاپ باتا قىلدى.
ءسويتىپ، مۋسين و دۇنيەگە كەتكەن ادام الدىنداعى مۇسىلماندىق پارىزىنان قۇتىلعانداي جەڭىلەيىپ الىپ، ەندى بۇ دۇنيەدە قالعاندارعا قاراتا ءوزىنىڭ جاي-جاعدايىن بايانداي باستادى:
— جولاۋشىلاپ كەلە جاتىر ەدىم، ات باسىن ساعان ارنايى بۇردىم، تايمان، — دەدى دە ايجانعا قارادى. — مەنى بىلمەيسىز عوي، ارينە، مەن مىنا بالاڭىزدىڭ اقىلشىسىمىن... سەندەرگە كوڭىل ايتايىن دەپ كەلدىم، بايبىشە! مۇندايدا ءسوز تاۋىپ ءتىل بەزەۋ دە قيىن... — دەپ بارىپ ىركىلىپ، ءسال دەمىككەندەي ىڭىرانىپ ءبىراز وتىردى دا ءارى قاراي كەنەت سەرپىلە سويلەپ كەتتى. — زادىندا، قۋانساق تا، قۋارساق تا اقىل سۇرار ابىزىمىز، الدىنا جۇگىنەر ارۋاعىمىز اباي عوي. بىلاي دەپتى-اۋ سول ساباز:
"ادامزات بۇگىن ادام، ەرتەڭ توپىراق،
بۇگىنگى ءومىر جارقىلداپ الدار ءبىراق.
ەرتەڭ ءوزىڭ قايداسىڭ، بىلەمىسىڭ،
ولمەك ءۇشىن تۋعانسىڭ، ويلا، شىراق"
تايمان تاڭدانسا، تاڭدانعانداي: مىناۋ بۇل بىلەتىن بۇرىنعى مۋسين ەمەس، وزگەرىپ كەتىپتى. وزىندە بۇرىن سىرت كوزگە بايقالا بەرمەيتىن ءبىر ساليقالى، سارابدال مىنەز پايدا بولعانداي. ءوزى سونشالىق كوشەلى، ويلى. ىشىمدەگىمدى كىم بىلەدى دەپ كوبىنە توماعا-تۇيىق جۇرەتىن، توپقا كىرە قالسا توڭىرەگىنەن تۇگەل كۇدىكتەنىپ توڭتورىس وتىراتىن ادەتتەگى جۇمباق قالپى جوق، اقتارىلا اشىلىن، شەشىلە، كوسىلە سويلەيدى.
شاي-سۋدان كەيىن مۋسين بۇگىن تاڭ اتا كەلىپ تۇسكەن مەيمانحاناعا بارعىسى كەلدى. كەشكى پوەزبەن ءجۇرىپ كەتپەك كورىنەدى. الايدا اڭگىمەسىن اياقتاماي اسىعا قويمادى.
— اسىلى، مۇڭداس ادام سىرلاس، — دەدى ول تايمانعا. — مەنىڭ ءحالىم دە سەنىكى سەكىلدى. سوناۋ ءبىر سۇراپىل سۇرگىن كەزىندە رەسەيگە، ساراتاۋ جاققا باس ساۋعالاپ قاشىپ كەتكەن اكەمنىڭ جالعىز ءىنىسى بار ەدى. سوعان ۋاقىت بولىپ، سونى جەرلەپ كەلە جاتىرمىن. سودان جول-جونەكەي سەنىڭ قالاڭا سوعىپ، بيىل جازدا وزدەرىڭمەن بىرگە كەلە الماعان قۇجاتتارىمدى رەتكە كەلتىرىپ، ساپار كۋالىگىنە ءمور باستىرا كەتەيىن دەپ كەلسەم، سەنىڭ كوكەڭنىڭ حابارىن ەستىگەنىم...
ءمۋسيننىڭ قالاۋىمەن ەكەۋى تورگى بولمەگە كوشتى. تاعى ءبىر ءبيمالىم شىندىق وسى ارادا اشىلا جازدادى دا، وسىناۋ وڭاشا بولمەدەگى وڭاشا اڭگىمە تايماندى تاڭداندىرعان ۇستىنە تاڭداندىرا ءتۇستى.
— تايمان، شىراعىم، ەكەۋمىزدى كۇتپەگەن جەردەن قۇداي كەزدەستىردى، — دەپ، مۋسين تورگى بولمەدەگى باعانا تايمان جاتقان كورپەگە قيسايا بەرە كوپشىككە شىنتاعىن تىرەپ، تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ الدى. — بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم. پەندە بوپ بۇل دۇنيەگە كەلگەنىمە اتتاي قىرىق التى جىل تولىپ، قىرىق جەتىگە كەتتى. وسى جىلدار ىشىندە اۋزىمنان شىقپاعان عۇمىرلىق قۇپيام بار-دى، ءتىرى جانعا ءتىس جارىپ كورمەپ ەدىم. ەندى بولمادى. كوزىم تىرىدە ايتەۋىر قايتكەن كۇندە دە ءبىر ادامعا ايتۋىم كەرەك. سونىڭ كەزى كەلگەن شىعار، ىشىمە سيماي بارادى.
ءمۋسيننىڭ ايتپاعى ءبىر ەرەكشە توسىن ءارى قيىن قۇپيا ءتارىزدى. ونى تايمانعا جانە وزگە ەمەس تايماننىڭ ءبىر وزىنە عانا ارناپ اشا قالعاندا مۇنىڭ جاۋابى قانداي بولماق؟ سوعان توتەپ بەرە الا ما ءوزى... وسىنى ويلاپ، ەتەك-جەڭىن شۇعىل جيىپ العانمەن، امالسىز، اۋىر اڭگىمەنى ءدال ءقازىر تىڭداۋعا دايىن ەمەستىگىن ءبىلدىردى:
— سول سىرىڭىزدى الماتىعا ورالعان سوڭ ورنىعىپ وتىرىپ اشساق قايتەدى؟
— جوق، تايمان، ول بولمايدى. مەن بۇگىن كەتەم. ال سەن الماتىعا كەلگەن كەزدە مەنى كورە المايسىڭ.
— نەگە؟ — دەپ شوشىدى تايمان.
— اكەتەدى. الماتىعا قايتىپ، اياعىم جەرگە تيەر-تيمەستە اپ كەتەدى مەنى...
— قايدا؟
— قاراڭعى ۇيگە!
— نە دەيدى...
تايمان توبەگە ۇرعانداي توقتاپ، اڭتارىلدى دا قالدى.
* * *
ءجا، ءقازىر قالاي وزگەرىپ كەتىپ جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن، بۇرىنعى مۋسين — تايمانعا عانا ەمەس، كۇللى ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمىنا تانىمال مۋسين ىشكى تۇيىنشەك-تۇيتكىلى كوپ تۇسىنىكسىز كىسى بولاتىن. ءبىر ءتۇرلى ءبىر بۇلدىر، بۇدىرسىز، ارىلەسە ءتىپتى اينىمالى، اۋمالى-توكپەلى، ءايرىڭ-ۇيرىڭ... ءتىپتى تۇسىنىكسىز.
كەيدە توڭىرەگىن تاڭ قالدىرادى: وسى زامانعا باسقا عالامنان كەلىپ جۇرگەندەي... ياكي وسى ومىردەگى ادامدار اراسىنا وزگە ءبىر الەمنەن كەلىپ وقىس كىرىپ كەتىپ جۇرگەندەي... ءوزى سونىسىن جاسىرادى جانە سوعان قىسىلىپ، اينالاسىنان ىلعي قىمسىنىپ جۇرەدى. سىرت كوزگە جۇمباق كورىنەتىنى دە سوندىقتان. بىردە ولاي، بىردە بۇلاي قۇبىلۋ قۇپياسى دا سوندا جاتىر. قىزىق. كەيدە اڭعىرت، جايداق سۋ سەكىلدى؛ كەيدە البىرت، كوزىن ءبىر نۇكتەگە قاداپ الىپ، تەڭسەلە تولعانىپ وتىرادى جانە جاي وتىرمايدى، قارا جامىلعانداي تۇنەرىپ، بار مەن جوقتىڭ اراسىندا، بەيۋاقتا بۇلدىراپ، سيىمسىز ۇلكەن دەنەسىن قايدا قويارعا بىلمەي ابىگەرلەنىپ وتىرادى. تايمان ارەدىكتە وسىنى سەزەدى، ال قابەن سەزبەيدى، ءتىپتى سەزگىسى كەلمەيدى.
العاشقى كۋرستەردە تايمانعا مۋسين كادىمگىدەي ءىش تارتىپ ءجۇردى. جان بىلمەيتىن ءبىر ءىش ەسەبىنىڭ، قۇپيا سىرلارىنىڭ شەتىن اشىپ قالا، جاريالاپ الا جازداپ ءجۇردى.
ءبىر جولى مۋسين تايماندى كافەدراعا شاقىرىپ الىپ، تۇڭعيىق ويعا شومعانداي تۇنەرە تۇنجىراپ وتىردى. جۇمساق كرەسلودا ىشىنە ماقتا تولتىرىپ، اۋزىن شىمشىپ تىككەن قانار قاپشىقتاي ءارى تىرسيىپ، ءارى تەڭكيىپ وتىر. شاشى جوق جالتىر باسىنىڭ تەرشىگەن توبەسىنەن سەلدىرلەۋ بۋ بۇرقىراعانداي بولادى. ءوزى وزگەشە ءبىر قيىن حالدە، التى باتپان اۋىر جان ازابىن شەگەتىن سەكىلدى.
بىرەسە قيالدانعانداي. قيال قۋعانداي. قۇسى كەتكەندەي. بىردە قارادان-قاراپ وتىرىپ كرەسلودا ىرعالا تەڭسەلىپ قالدى. الدەبىر مۇڭلى تەرمەنىڭ اۋەنىمەن كۇبىر-كۇبىر ەتىپ، بۇگىندە سىرىن بىلۋگە، جىرىن وقۋعا تيىم سالىنعان، اسىرەسە جاستارعا جات كورىنىپ كەتكەن ءبىر ۇلكەن اقىننىڭ كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن جۇمباق ولەڭىن توگىلتە جونەلگەنى:
"ول كۇندەر كوز جەتپەيتىن ەرتە قۇم عوي،
ەرتە كۇن ەرتەگىدەي ەركە كۇن عوي.
ەرتە كۇن ۇستاتپايتىن بۇلدىر ساعىم،
جالعىز-اق جەلدەن جۇيرىك جەتەدى وي..."
ولەڭ تايماندى تىڭداعان سايىن باۋراپ اكەتىپ بارادى. تىڭداۋشىنى قيىنعا سالىپ، قيىرعا سۇيرەيتىن، قيالعا قانات ءبىتىرىپ، قياعا الىپ ۇشاتىن ءبىر سيقىرلى، سۇلۋ اۋەن!.. تايمان سوعان اسەرلەنىپ، وز-وزىنەن كادىمگىدەي تولقىپ، تەربەلە بەرگەن ەدى، ءدال وسى تۇستا مۋسين كەنەت سۇمدىق كورگەندەي شوشىپ، ەسىن جيا ءتۇسىپ، بۇعان:
— ءوي، سەن قايدان كەلىپ وتىرسىڭ؟ — دەپ اجىرايا قارادى.
تايمان دا سەلك ەتىپ، دەرەۋ بويىن بيلەپ الدى:
— ءوزىڭىز شاقىردىڭىز عوي.
— كىم؟ كىم شاقىردى دەيسىڭ؟!
— ءسىز.
مۋسين كوزى ۇياسىنان شىعا شاتىناپ، قولىن شالت سەرمەپ قالدى:
— كەت!
تايمان تۇككە تۇسىنگەن جوق، رەنجىگەن دە جوق، ەسىككە قاراي اقىرىن جىلىستاپ، جىلجي بەردى. ءمۋسيننىڭ شاتاسىپ وتىرعانىن سەزىپ، ازداپ ۇرەيلەنگەن ەدى.
— توقتا! — دەدى مۋسين. — بۇلدىر ساعىم دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە سەن؟ بۇلدىر-ساعىم دەگەن ءومىر. ءبىزدىڭ ءبارىمىز ساعىم قۋىپ جۇرگەن جاندارمىز. بايقايمىن، سەن مەنى اقىلى اۋىسقان، الجاسقان ادام دەپ وتىرسىڭ عوي. جوق، مەن ەمەس سەن، سەنىڭ قاتارىڭ، اعالارىڭ مەن الالارىڭ، اكەلەرىڭ مەن شەشەلەرىڭ تۇپ-تۇگەل، تۇپ-تۇتاس اداسىپ ءجۇر. جاپپاي ساعىم قۋىپ ءجۇر ءبارى!.. ساعىم تارايدى بارا-بارا، سوندا بىلەرسىڭدەر ءالى سەندەر قالاي اداسىپ، قايدا قاڭعىرىپ كەتكەندەرىڭدى!
مۋسين الدەنەدەن تاعى تىكسىنىپ:
— كەت دەدىم بە مەن ساعان، جوق، كەتپە، بار، بارا عوي! — دەدى دە يەگى كەمسەڭدەپ، جىلامسىراعانداي بولدى.
تايمان كافەدرانىڭ ەسىگىن تارس جاۋىپ، شىعىپ كەتتى. كورگەنىن، ەستىگەن-بىلگەنىنىڭ ءبارىن سول بولمەگە تاستاپ، ونى دا ءبىرجولا جاۋىپ، تاس بەكىتىپ كەتتى. سودان بەرى سونىڭ ءبىر دە ءبىر ءتۇيىرىن تىسىنەن شىعارعان ەمەس. تايماننىڭ بۇكىل تابيعاتىنا، ءبۇتىن بولمىس-بىتىمىنە قايشى، كەرەعار، ءتىپتى قاراما-قارسى ءبىر قۇپياسى بولسا، ول — وسى.
نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، الدەقاشان ۇمىت بولعان سول ءبىر ءجايت ەسىنە ءقازىر قايتادان ساپ ەتە تۇسكەنى...
عاجاپ!
جوق، عاجاپ ەمەس ازاپ بولماسا نەعىلسىن: ەندىگىسى نە جۇمباق مۇنىڭ، نەتكەن قۇپيا؟!
* * *
— بىلەم، بىلەم، وسىنىكى نە جۇمباق، نەتكەن قۇپيا دەپ وتىرسىڭ سەن، — دەپ قالدى مۋسين كەنەت جۇلىپ العانداي.
"ەي، اللا! — دەپ ويلادى تايمان سو بويدا تاڭدانىپ. — ىشىمە كىرىپ-شىققاننان ساۋ ما ءوزى؟"
— جۇمباق بولسا ساعان جۇمباق، قۇپيا بولسا سەندەرگە قۇپيا، ال ماعان ءبارى انىق. قولعا ۇستاتقانداي.
تايمان نە دەرگە بىلمەي تاعى داعداردى.
ەندىگى قالعان جەرگە تەك مۋسين، ءبىر عانا ءمۋسيننىڭ ءوزى سويلەپ كەتتى.
— بىلەم. سەندەر — ۇستازدارىڭ بار، شاكىرتتەرىڭ بار — بۇكىل ۇجىم بولىپ، مەنى ارالارىڭدى الاتايداي ءبۇلدىرىپ جۇرگەن الدەكىم كورەسىڭدەر. سولاي ەكەنى راس تا: نەگە راس بولماسىن، سەندەر جۇماق كورىپ جۇرگەن ءومىر — ماعان تامۇق. ال تامۇقتا جۇرسەڭدەر كىم بولار ەدىڭدەر سەندەر: قارا جورعا قاراتاي ما، الا قارعا الاتاي ما؟ سەن بەرى قارا، بالا، مەنى تىڭدا! تەك تىڭدا، ءبىراق ءسوز قوسپا! مەن ايتايىن، ءبىراق سەن ءبارىبىر تۇسىنبەيسىڭ. تەك تىڭدا!
تايمانعا كەرەگىنىڭ ءوزى وسى ەدى، نە ءسوز قوسسىن، ءۇن-تۇنسىز تىڭدادى دا وتىردى. ال اناۋ ءبىرتۇرلى كوگىس تارتىپ تۇنىپ كەتكەن تۇنجىراڭقى كوزىن وزىنە قاراما-قارسى وتىرعان تايماننىڭ كوزىنە ەمەس، تۋرا ماڭدايىنا قاداپ الىپ، ىشتەگى قىجىلىن سىرتقا توككەندەي قالشىلداي جونەلدى:
— ەگەر ون ءۇش جاسىندا جەر-دۇنيە توڭكەرىلىپ ءتۇسىپ، سەن تۇقىم-تۇعيانىڭمەن تۇگەل ءزىلزالانىڭ استىڭدا قالساڭ؛ جيىرما ءۇش جاسىندا بۇكىل مال-مۇلكىڭ، بار بايلىعىڭ تاركىلەنىپ، كازان-وشاعىڭ ءادىرا قالىپ، ءۇيىڭنىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسسە؛ وتىز ءۇش جاسىندا تۋعان اكەڭدى تۇتقىنداپ اپارىپ اتىپ تاستاپ، "ال سەن وسى كورگەن قياناتىڭنىڭ ءبارىن قۇپتا، ومىر-تىرشىلىگىڭدى جاڭادان باستا، قاتارعا قايتادان قوسىل، جاڭا زاماننىڭ جارشىسى بول!" دەسە، نە ىستەر ەدىڭ جانە قانداي حالدە بولار ەدىڭ؟ ارينە تۇك ىستەي الماس ەدىڭ، اۋماعان مەنىڭ حالىمدە بولار ەدىڭ — دەپ بارىپ ءبىر توقتادى.
تايمان ءوزىن ءمۋسيننىڭ ورنىنا قويىپ بايقاسا، ونىڭ وسى ايتىپ وتىرعاندارىنىڭ ءبارى دۇرىس. دۇپ-دۇرىس! تەك بۇعان "سەن ءبارىبىر تۇسىنبەيسىڭ" دەگەنى دۇرىس ەمەس. تايمان ءبارىن ءتۇسىنىپ وتىر. وسىنشا تۇيىققا تىرەلىپ، بارار جەر، باسار تاۋى قالماعان ادامدا قانداي ماقسات بولۋى مۇمكىن؟ ال ماقسات-مۇددەسىز تىرشىلىك بولا ما؟ اسىرەسە ءوقۋ-بىلىم ورنىندا، ۇرپاق تاربيەسىندە جۇرگەن ادام نە ىستەمەك؟ نەنى ۋاعىزداماق؟
— جوق، — دەدى مۋسين ءۇزىپ العانداي، — جوق، ەندىگىسىن ايتپايمىن، مەن بولدىم وسىمەن... جالعىز-اق كەلگەن ءتۇيىنىم: زامان مەنىكى ەمەس، سەندەر جاپا-تارماعاي جان ۇشىرا جالپىلداپ ەرىپ بارا جاتقان زامان كوشىنە مەن ەرە المادىم، ول مەنىڭ قولىمنان كەلمەدى، قايتەيىن. مەن ءبىتتىم وسىمەن. قۇرىدىم. ءبارى ءبىر اكەتەدى مەنى، قۇردىمعا اكەتەدى... — دەپ ەكى الاقانىمەن بەتىن باسىپ، دىبىسىن شىعارماي يىقتارىن عانا سەلكىلدەتىپ سولق-سولق ەتتى دە شاپشاڭ ورنىنان تۇردى. — مەن كەتتىم.
تايمان دا نە ىستەرىن بىلمەي امالى قۇرىپ:
— ويپىرماي! — دەپ ۇشىپ تۇرىپ ەدى، مۋسين ونىڭ يىعىنان الاقانىمەن باسىپ:
— ۇندەمە، قوزعالما، تىرپ ەتپە! — دەدى. — كەتەم. باسى قارالى ءۇيدىڭ جانى جارالى ادامى قوناعىن شىعارىپ سالمايدى، ءوزىم كەتەم. جانە ءبىرجولا كەتەم! كەتەم، كەتەم!.. — دەپ ءىشىن يت جىرتقانداي ىزامەن وقىس قىڭسىلاپ، ىڭىرسي اندەتىپ، ەسىككە بەتتەدى.
62
ءناديا رەكتوردان قۋانىپ تا، وكىنىپ تە شىقتى. قاشاننان كۇتكەن ءۇمىتى وسى ەدى، — سوعان قۋاندى. الماتىدان كەتەتىن بولدى، — سوعان وكىندى.
بۇگىن تۇستە رەكتور شاقىرتتى. رەكتوردىڭ قابىلداۋىندا كىسى كوپ ەكەن. ءبىراق سەكرەتار كورىپ:
— ءسىز نابييەۆا ەمەسسىز بە؟ — دەدى.
— ءيا.
— ءسىزدى كەزەكسىز كىرە بەرسىن دەگەن.
ول كابينەتكە كىرىپ شىقتى دا، باس يزەدى. ءناديا كابينەتكە ازداپ تاڭدانا كىردى: "نەگە بۇلاي؟ نەتكەن ماڭىزدى نارسە ەدى؟"
رەكتور مۇنىڭ قولىن الىپ جاتىپ، كۇلە سويلەدى:
— سونىمەن، قالاي، سىزگە ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت ۇنامادى ما؟
ءناديا نە دەرگە بىلمەدى: "نە ءۇشىن قويىلعان سۇراق؟" جوق، ۋنيۆەرسيتەت ۇنايدى. مۇندا جاقسى، ءبىلىمدى پروفەسسورلار بار. تاماشا كوللەكتيۆ بار. اسىرەسە... اسىرەسە تايمان بار!..
رەكتور ءناديانىڭ جاۋابىن كۇتپەدى:
— جوق، ءازىل عوي، قىسىلماڭىز. ءبىراق ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتى دە ۇمىتپاي، ەسكەرە ءجۇرىڭىز.
ءناديا بار جايعا ءبىر-اق ءتۇسىندى. تاعى دا ۇندەگەن جوق.
رەكتور كنوپكا باسىپ، سەكرەتارىن شاقىردى:
— بۇيرىق ءازىر مە؟
سەكرەتار قايتا شىعىپ، تەز الىپ كىردى. رەكتور قول قويدى.
سودان سوڭ بۇيرىقتى دا، موسكۆادان وز اتىنا كەلگەن حاتتى دا ءنادياعا بەرىپ، قولىن قىستى:
— وقۋ بولىمىنە، پرورەكتورعا بارىڭىز، جولداما دا، اكادەميالىق انىقتاما دا سوندا، ءبارىن رەتتەپ بەرەدى. ساۋ بولىڭىز.
— راقمەت، — دەپ قالدى ءناديا، قالاي ايتقانىن ءوزى دە اڭعارعان جوق.
شىنىندا، راقمەت ايتقىسى كەلمەپ ەدى.
ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقۋ بولىمىنە كەلدى. مۇندا دا ءبارى ءازىر ەكەن، ءناديانىڭ قولىنداعى بۇيرىقتى الدى دا، ونىڭ بارلىق دوكۋمەنتتەرىن كونۆەرتكە سالىپ، ادرەسىن جازدى: "موسكۆا، اكادەميك گۋبكين اتىڭداعى مۇناي ينستيتۋتى..."
پرورەكتور ايتتى:
— بۇلار قولعا بەرىلمەيدى. ينستيتۋتقا تىكەلەي جىبەرىلەدى. ال ءسىز بوسسىز.
جالعىز-اق، شىعار جەردە ءناديا:
— كىممەن كەلىستىڭىز؟ — دەپ سۇرادى.
پرورەكتور ءوز ىسىمەن ءوزى بولىپ جاتىپ، بۇل سۇراقتىڭ قانداي نيەتپەن قويىلعانىن اڭعارعان جوق، جاۋابىن بەيتاراپ قايتاردى:
— ءسىزدىڭ ينستيتۋتكە جازعان حاتىڭىز، ينستيتۋت ديرەكتورى مەن ءبىزدىڭ رەكتوردىڭ كەلىسىمى... ءبارى زاڭدى، دۇرىس ىستەگەنسىز...
ءناديا جالت بۇرىلىپ، شىعىپ كەتتى. كوز الدىنا تايمان ەلەستەپ ەدى.
ءسويتىپ، ءناديا باس-اياعى جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە، كۇتپەگەن جەردەن ۋنيۆەرسيتەتتى تاستاپ شىقتى.
جاتاقحاناعا كەلگەندە شۇعىل تەلەگرامما جاتتى. ول موسكۆادان، ينستيتۋتتان: "ۋنيۆەرسيتەتپەن كەلىستىك، كەشىكپەڭىز، كەلىڭىز".
ءناديانىڭ بۇگىنگى قاربالاسىنىڭ ءبارى ينستينكت بويىنشا بولدى. جۇگىرىپ بولمەگە كىردى. ناعيمانى قۇشاقتاپ ءسۇيدى، كوزىنەن جاس شىقتى، بۇل قۋانىشتىڭ دا، وكىنىشتىڭ دە جاسى ەدى.
— رەكتور نەگە شاقىرىپتى؟
— كەتەتىن بولدىم.
— قايدا؟
— موسكۆاعا!
— قاشان؟
— ەرتەڭ.
قىز تاڭ قالدى.
— ناعيما، — دەدى ءناديا. ءبىر نارسە ايتقىسى كەلدى. ءبىراق سەبەپسىز ىركىلىپ قالدى. كوكىرەگىندە جۇرگەن ءبىر سىرىن، قۇپيا سىرىن اشىپ سالماق ەدى: "سەن وسىنى وڭاشا عانا وزىنە، تەك وزىنە ايت!" — دەپ وتىنبەك ەدى. "سەن مەن بولىپ ايت!" — دەپ تاپسىرماق ەدى. ودان تايماندى قىزعانعان دا جوق. وسى ءبىر جان سىرىن جەتكىزدىرۋدەن ۇيالعان دا جوق. ءبىراق ايتقان جوق. جالعىز-اق، بولمەدەن شىعىپ بارا جاتىپ:
— مەن بيلەتكە كەتتىم، — دەدى.
ناعيما تاعى دا سۇراقتى قالىپپەن قالدى: "ماعان نەگە ءجۇر دەمەگەنى؟.."
مۇنى ءناديا كوشەگە شىققان سوڭ ويلادى: "مەن نەگە ءجۇر دەمەدىم؟" ءناديانىڭ باسىنان ءوتىپ جاتقان ويلاردا دا، كوز الدىنان ءوتىپ جاتقان ەلەستەردە دە جۇيە جوق ەدى.
ءناديا ترامۆايدى ۇمىتىپ، كوپ جەردى جاياۋ ءجۇرىپ ۇلگىرىپتى. بايقاسا، پوچتانىڭ جانىنا كەلىپ قاپتى. مۇندا كەلۋ ويىندا جوق ەدى، سوندا دا بۇرىلىپ پوچتاعا كىردى. ۇيىنە تەلەگرامما بەردى: "موسكۆادا وقيتىن بولدىم. ەندىگى حاتتى سودان كۇتىڭدەر".
قالالىق كاسسا تومەندە ەدى. ءناديا سوعان بەتتەدى. جولدا كەڭ اللەيالى، ءتۇرلى-تۇستى گۇل وسكەن، سكۋلپتۋرالى، كوپ سكامەيالى، كىلەمشە قۇلپىرعان ۇلكەن سكۆەر بار. ءناديا سونىمەن، جاسىل قاراعاي ساياسىمەن ءجۇردى؛ يىعىن جاپقان قويۋ قارا شاشىن تولقىتا سەرپىپ تاستاپ، اياعىن ءجيى، تەز باسىپ، جۇگىرە اياڭداپ كەلەدى. تەرشىگەن قىزعىلت جۇزىندە بەلگىسىز شىتىنۋ بار، قاباعى دا جۇدەۋلەۋ ەدى. تانىس ورىندىق. ءناديا جالت قاراپ، قالت توقتاپ قالدى. جۇرەگى تاعى دا ءدىر ەتىپ، تەرشىگەن قىزعىلت ءجۇزى تەز قۇبىلدى: تاعى دا تايمان ەسىنە تۇسكەن.
اناۋ جولى ەكەۋدەن-ەكەۋ كۇزگى ماقپال ءتۇن قۇشاعىندا، سەزىم ۇستىندە وتىرعان جەر وسى. ءنادياعا وزگەشە ىستىق كورىندى وسى ارا. سەرۋەندەگەن ادامدار ءوتىپ جاتقان؛ بۇلار ەكەۋ، ءۇنسىز وتىرعان-دى. اسپاندا جۇلدىزدار جىمىڭدايدى، جايلاپ قانا اي جۇزەدى، حوش ءيىستى گۇلدەر جۇپارىن شاشادى، تاۋ سامالى جەلپىپ وتەدى. سىرلى ءتۇن كورىكتى ەدى. بۇلار وزدەرىن باقىتتى سەزىنگەن. ءبىراق ەكەۋى دە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز ءۇنسىز سەزىنگەن. بىرىنە ءبىرى بىلدىرمەي، ۇرلاپ سەزىنگەندەي بولعان. تايمان تىلىنە ءسوز ورالماي قويعان. ونى ءناديا دا ۇعىپ وتىرعان-دى. ءبىراق بۇل دا وزدىگىنەن ەشتەڭە دەي قويمادى. تايمان ءحالىن، يمەنگەنىن، قىسىلعانىن بۇل ۇعادى، ال، سونىڭ ءوزىن بىلدىرمەيدى. ونىسىنىڭ نە سەبەپتى ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. ايتەۋىر بۇعان سولاي بولعانىنىڭ ءوزى دۇرىس كورىنگەن.
تايمان تولقىپ ءبىر ءتىل قاتتى:
— ءناديا!
ءناديا ءۇنسىز جالت قارادى: سەرىگىنىڭ ءجۇزى اي نۇرىنا سۇرعىلت تارتىپ، اعاراڭداپ، ۇلكەن وتتى كوزى ءسال قىسىلا ءتۇسىپ، جاساۋراپ تۇرعانداي، كەۋدەسىن ءجيى قوزعاپ، جاي دىرىلمەن دەم الادى. الدەنەنى ايتپاق ويى بار. ءناديا سونى كۇتتى. ءبىر قىزىعى — بۇل ونىڭ الدىندا ءوزىن باتىل سەزىنەدى. ال، اناۋ جاسقانىپ قارايدى. ءناديا كوز توقتاتسا نە بولارى بەلگىسىز سياقتى، سوندىقتان بۇل ءجۇزىن تەز تايعىزىپ اكەتتى. تايمان مۇنىڭ رۇقساتىمەن ولەڭ وقىدى. بۇل قىزىعا تىڭدادى... بۇلاردىڭ الدىندا، سوناۋ ارىرەكتە ترامۆاي ءوتىپ بارا جاتقان. ءناديا ەشبىر ماقساتسىز:
— ترامۆاي ءجۇرىپ كەتتى، — دەي سالدى.
بۇل تايمانعا وقىس اسەر ەتكەندەي بولدى: "ءنادياعا مەنىمەن بىرگە وتىرۋ كوڭىلسىز ەكەن" دەپ ويلاسا كەرەك. تەز سۋىنىپ:
— جۇرەلىك، — دەدى.
ءناديا باعىندى. ەكەۋى جاتاقحاناعا بارۋ ءۇشىن ترامۆاي توقتايتىن جەرگە كەلدى. ال، شىنىندا ءناديا جاڭاعى جەردەن تايمانمەن قاتار وتىرعان گۇل قاسىنان كەتكىسى كەلمەپ ەدى. "وتىرا بەرەيىك"، — دەگىسى كەلىپ ءبىر تۇردى دا ۇيالدى، جۇرە بەردى. ەندى ويلاسا ەرسى ەكەن: "بۇل نە، جاستىق پا، جالاڭدىق پا؟"
ءقازىر، ءنادياعا سول ءتۇننىڭ ءار مينۋتى قىمبات ەدى: مىناۋ گۇل، ورىندىق، سايالى قاراعاي قىزىقتىرا ەسكە سالادى، بۇل قىزعانا ويلايدى: "بۇگىن سول ءسات قايتا ورالىپ كەلەر مە ەدى. تايماندى قيناماي-اق بار سىردى ءوزىم اشار ەدىم..."
تايمان سوندا ايتىپ ەدى:
— ادام ءومىرىنىڭ ءار مينۋتى قايتالانبايدى عوي، كەزىندە ءقادىرىن بىلمەيمىز، وتسە ساعىنامىز.
ءناديا مۇنى ۇققان جوق. جاي عانا:
— شىندىق فيلوسوفياسى، — دەگەن دە قويعان.
ونى تايمان دا كورەگەن بولعاندىقتان ايتپاعان-دى، ويعا تۇسكەن ءبىر جاي شىعار. ال، سونىڭ شىن ماعىناسىن ءناديا بۇگىن ۇقتى، تەبىرەنىپ، تەلمىرىپ ۇقتى.
ويمەن توقتاپ، ءبىراز بوگەلىپ قالىپتى. مينۋتتىك ءبىر سىردى ۇيقىدان ويانعانداي سەلت ەتىپ، تەز ءجۇرىپ كەتتى.
كاسسا الدىندا ادام از ەكەن. ەرتەڭگى پوەزعا بيلەت ساتىلىپ جاتىر. ءناديا كەزەككە تۇرىپ، كاسسيردىڭ الدىنا كەلدى:
— موسكۆاعا دەيىن ءبىر بيلەت!
63
ۋنيۆەرسيتەت ۇلى مەرەكەگە دايىندالىپ جاتتى.
كەشكە تامان اۋديتوريالار بوساسىمەن تۇرلىشە ۇيىرمەلەر ىسكە كىرىسەدى: ءبىر جەردە حور، ەندى ءبىر جەردە بي، دومبىرا ۇيىرمەلەرىنىڭ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. جانە ءبىر جەردە دراما ۇيىرمەسىندەگىلەر رەپەتيسيا جاساپ جاتادى. ۋنيۆەرسيتەتتەن پروفەسسورلار شىعىپ بارا جاتقاندا، الگى ۇيىرمەلەرگە باسشىلىق ەتەتىن بەلگىلى ارتيستەر، رەجيسسەر-ديريجەرلار كىرىپ كەلە جاتادى. الگىدە عانا لەكسيا بولىپ وتكەن اۋديتوريالاردا ەندى جاڭا ءبىر اسەم اجارمەن ساۋىق-سايران باستالادى...
سىرتتا، ۋنيۆەرسيتەت قوراسىندا ءار فاكۋلتەت ءبىر-بىر ماشينانى ۇراندارمەن بەزەندىرىپ، سۋرەتتەرمەن اشەكەيلەپ، ءتۇر-تۇرپاتىن وزگەرتىپ كەلەدى: ماشينا ەمەس، ءبىرى توم-توم كىتاپقا، ءبىرى قۇشاق-قۇشاق گازەتكە، ءبىرى حيميالىق قۇرالدارعا، ءبىرى وسىمدىكتەرگە، ەندى ءبىرى فيزيكا، ماتەماتيكا جاڭالىقتارىنا اينالىپ بارا جاتىر.
ءبارىنىڭ ورتاسىڭدا نىعىز باسىپ ساشا ءجۇر؛ بىرىنەن شىعىپ بىرىنە كەلەدى. ءبىرىن مۇقيات بارلاپ ءوتىپ:
— دۇرىس، قاتىپ تۇسكەن، — دەيدى. ەندى ءبىرىنىڭ تۇسىنا كەپ:
— توقتاڭدار، مىنانى نەگە اينالدىرىپ بارا جاتىرسىڭدار وزدەرىڭ؟ — دەپ، جۇرتتى توقتاتىپ اپ، قايداعى ءبىر ويدا جوق قىزىقتاردى ايتادى دا، ءىستى قايتا باستاتىپ كەتەدى.
ساشانىڭ كابينەتىندە دە ءىس ءجۇرىپ جاتقان: ارىنعازى ەدەندە ەتبەتىنەن ءتۇسىپ، قىل قالامى قىزىل ساتەن ءۇستىن اق بوياۋمەن ادەمى سىزىپ، ءارىپ ءتىزىپ كەلەدى.
ساشا بولمەگە اسىعىس كىردى دە، ارىنعازىعا:
— تۇر، ءجۇر، — دەدى.
— ۋاقىت بولىپ قالدى ما؟
— ارينە. پوەزد جۇرۋىنە ءبىر-اق ساعات قالدى. ءبىراق ەسىندە بولسىن، بۇگىن سەنى جاتاققا جىبەرمەيمىن. تۇنىمەن جازىپ بىتىرەسىڭ مىناۋ ۇراندى.
ارىنعازى ورنىنان تۇرا بەرە مۇرنىن ءبىر تارتىپ، باس يزەپ، قۇپتاعانداي بولدى.
ەكەۋى كابينەتتەن شىعا بەرگەندە شۆەيسار توقتاتىپ:
— جولداس سەمەنوۆ، تەلەگرامما! — دەپ، قاعاز ۇسىندى.
ساشانىڭ بۇگىنگى كۇنى بويعى تالاپشىل، ءتىپتى ءسال سۋىقتاۋ باستىقتىق قالپى كەنەت جوعالىپ، بالا بوپ كەتتى. ەندى قاسىنداعى ارىنعازىعا دا جىلى ۇشىراي قاپتى.
— تاماشا! تايمان كەلە جاتىر.
ارىنعازى دا قاتتى قۋاندى:
— قاشان شىعىپتى؟
ساشا كىلت توقتاپ، ساۋساعىن ساناپ ويلاندى دا:
— ەرتەڭ، جوق ارعى كۇنى كەلەدى، — دەدى.
بۇلار ترامۆايمەن ۆوكزالعا كەلگەندە، جولداس قىزدارىمەن ءناديا ۆاگون الدىندا تۇر ەكەن. كوڭىلدى. ناعيما ەكەۋى كۇلە سويلەسەدى.
— التىنشى نويابر كۇنى موسكۆاعا تۇسەسىڭ.
— مەرەكەنى موسكۆادا، قىزىل الاندا وتكىزەمىن.
ساشا ءنادياعا سىبىر ەتىپ، وڭاشا الىپ شىقتى دا تەلەگراممانى ۇسىندى. اناۋ وقىپ شىعىپ، ساشانى قۇشاقتاي الدى. قۋانا قۇشاقتادى.
— سەن نەسىنە قۋاناسىڭ؟
— ا؟ — دەپ تاڭداندى ءناديا.
ءناديا اۋزىن بالاشا بۇلتيتىپ، كەرى بۇرىلدى دا قىزدارعا قاراي باستى. ساشا جۇگىرە ەردى. ەرە سويلەپ كەلەدى:
— نەسىنە اشۋلانا قالدىڭ، ناديا؟
ءناديادا ءۇن جوق.
— مەندە بوتەن وي بار ما؟ ءبارىبىر كەتىپ بارا جاتقان سوڭ ايتا سالعانىم عوي.
ءناديادا ءالى ءۇن جوق. ساشا مىقتاپ قىسىلدى:
— كەشىر، ناديا. سەنىڭ كەزدەسە المايتىنىڭدى عانا ويلاپ ەدىم.
ءناديا جالت قاراپ، تۇرا قالدى دا، ءۇزىپ العانداي:
— نەگە كەزدەسە المايمىن؟ — دەدى.
— جوق، كەزدەسەسىڭ عوي!.. تەك قانا...
ءناديا سويلەتپەدى:
— تەك قانا... تەك قانا...
بۇرىن بۇل قىزدان كەزدەستىرمەگەن مىنەزى. ساشا ايتار ءسوز تاپپادى. وسىنشا الىپ تۇلعامەن وسىنشا قىمسىنعان ساشانى ارىنعازى دا ءبىرىنشى كورگەن-دى، ول ادەتتەن تىس داۋىستاپ كۇلىپ جىبەردى.
پوەزد جۇرۋگە از-اق قالعان. ەندى ءناديا كوپ تۇرمادى.
— سەندەر كىدىرمەڭدەر ەندى، قوش! — دەپ، قول ۇسىندى: — جازعى دەمالىستى وسىندا وتكىزەمىن. جىل سايىن كەلەمىن. مەنى ۇمىتپاڭدار!
— سەن ءبىزدى ۇمىتپا! — دەپ تاپسىردى ناعيما.
كەزەك ساشاعا كەلگەن. ول قولىن جاسقانا ۇسىندى. ءناديا ونىڭ قولىن وزىنە تارتىپ قاپ، قۇلاعىنا سىبىرلادى:
— تايمانعا سالەم ايت، ساشەنكا! سەن ونى ءسۇيشى! سودان سوڭ... مەنەن حات كۇتسىن! — دەدى دە، جولداستارىنا قولىن اسىعىس بۇلعاپ، جالت ەتىپ، ۆاگونعا كىرىپ كەتتى: كوزىنە جاس كەلىپ قالعان ەدى...
64
حات
ەپيلوگ ورنىنا
"سۇيىكتى ءناديا! مىنە، فيەۆرال دا جىلىسىپ ءوتتى: سەن كەتكەلى ءتورت اي، ال، مەن ءۇشىن وسى ءتورت اي ءتورت جىل سياقتى، ۇزاق. قاتتى ساعىندىم.
سەنىڭ حاتتارىڭا ارناپ ءبىر ۇلكەن پاپكا اشقانمىن، ءبىرىن جوعالتقانىم جوق، تىگىپ ءجۇرمىن جانە مەن ءۇشىن بۇل پاپكا ءبىر قىزىق نوۆەللا سياقتى، كوپ وقيمىن. سونىم ءۇشىن ساشا دوسىم مەنى "پاپكا" اتاپ كەتتى. "و نە دەگەندەگىسى؟" — دەپ تاڭدانادى ارىنعازى. مەن "پاۆەل" دەگەنى عوي دەپ بۇلتارامىن. "و نەسى؟ — دەپ قايتا سۇرايدى ارىنعازى، — و نەسى؟ سەنىڭ اتىڭ تايمان. ەڭ بولماسا تەرەنتيي دەسە ءبىر ءجون. پاۆكاسى نەسى؟" مەن ەستىمەگەن بولىپ، ۇندەمەيمىن. ەندى قايتەيىن؟ ءناديانىڭ حاتى تىگىلگەن پاپكانى كوپ قاراعاندىقتان "پاپكا" اتاندىم دەپ قالاي ايتايىن.
سەن بىلەسىڭ بە، ءنادياش، ارىنعازى بۇگىندە وزاتتار قاتارىنا جەتە جازداپ ءجۇر. قىسقى سەسسيانى ويداعىداي وتكىزىپ شىقتى. ارينە، ان-كۇيى ءالى مول، ۋنيۆەرسيتەت وركەسترىن باسقارادى. وسى كانيكۋل كەزىندە قالالىق وليمپيادا بولىپ وتكەن، ارىنعازىنىڭ وركەسترى ءبىرىنشى ورىن الدى.
ايبار دا امان، عىلىم كانديداتى. الداعى سەمەستردەن باستاپ ءوزىمىزدىڭ فاكۋلتەتتە لەكسيا وقىماق. زاۋرەنى ءبىرجولا ۇمىتقان سياقتى (ول قىز ۋنيۆەرسيتەتتى تاستاپ، تۇرمىسقا شىعىپ كەتكەن). ءۇيلى-باراندى بولۋ كەرەك-اق قوي، ءبىراق... ءجا، بۇل جونىندە ساعان ناعيما جازعان شىعار.
قابەن — ستيپەنديات.
ءبىزدىڭ الماس دوسىمىزدى ءبىلۋشى مە ەدىڭ، ول دا امان، وقۋى جاقسى. جاڭا جىل قارساڭىندا ۇيلەندىردىك (ماعريپاعا ۇيلەندى).
پروفەسسور ساپاروۆ عىلىم اكادەمياسىنا مۇشەلىككە ءوتتى. تولىق مۇشە! ول — اكادەميك دەگەن ءسوز.
سەن مەنەن حات سايىن جاڭالىق سۇرايسىڭ، وسى جازعاندارىمنىڭ ءبارى جاڭالىق ەمەس پە؟
ەندىگى ءبىر جايسىز جاڭالىق — پروفەسسور ءمۋسيننىڭ تاعدىرى. وتە ايانىشتى جانە مۇنىڭ ءوزى ءبىردىڭ ەمەس، بىرنەشە مىڭنىڭ تاعدىرى. ءبىز سولارمەن بىرگە ءجۇرمىز، ءبىز سولاردىڭ ءبارى "كۇش قازانداي قاينايدى، كۇرەسەرگە دارمەن جوق" دەپ امالسىز ىشتەن تىناتىنىن دا بىلەمىز، بىلە تۇرا بىلمەگەنسيمىز. نە دەگەن كولگىرلىك!
پروفەسسور مۋسين ءقازىر جوق ارامىزدا، كەتتى سورلى شىركىن، كەلمەسكە كەتتى. وسىنىڭ سەبەبى مەن سالدارىن بىلەتىن تەك مەن عانا (وزىنەن ءبىلدىم). ءبىراق ايتپايمىن، ايتا المايمىن. قورقام. جالعىز-اق تۇسىنگەنىم: بۇل اعامىز (شىنىندا دا اعا ەكەن عوي، ءقادىرىن كەيىن ءبىلىپ ءجۇرمىن!) — ءبىزدىڭ ءوز قولىمىزبەن جاسالعان جانە جاسالىپ جاتقان (اياعى قايدا بارىپ سوعارىن كىم ءبىلسىن!) ادام ايتقىسىز اۋىر قىلمىستىڭ قۇربانى. قۇرسىن! قۇرىپ كەتسىن! وسىنى ءتىپتى ويلاۋعا قورقام. جانىم تۇرشىگەدى...
ودان دا مىنا ءبىر ءجايدى ايتايىنشى: مەن سوڭعى كەزدە ساشا ارقىلى ءبىر جىگىتپەن تانىسىپ، كەيىن ونىمەن كوپ سىرلاسقانمىن. بۇگىن سول كىسى كەلىپ، ساشا ۇشەۋمىز تاعى دا ۇزاق اڭگىمەلەستىك. ول ەزىنىڭ ەمبى جايىندا جازاتىن شىعارماسىنا ماتەريال جيناپ جۇرگەن-دى. ءبىز ول كىسىدەن:
— كىمدى جازاسىز؟ — دەپ كوپ سۇراۋشى ەدىك. بۇگىن ماعان تۇپ-تۋرا:
— سەنى جازامىن! — دەپ قالعانى بار ەمەس پە.
مەن قاتتى قىسىلدىم (ەكەۋمىزدىڭ قۇپيامىزدان دا ءبىرقاتار سىر ايتقانىم بار ەدى).
— ويباي-اۋ، مەن قانداي قاھارمان بولىپ جارىتپاقپىن؟ — دەدىم.
ول بولار ەمەس:
— سەنىڭ ءبىر قايعىڭدى، ءبىر قۋانىشىڭدى جازامىن. مەنىڭ كۇردەلى وبراز جاساۋعا دايىندىعىم ءوزىڭ سياقتى كىشكەنتاي ادامنىڭ بىرەر سەزىمىن سۋرەتتەۋدەن باستالسىن. — دەپ ءتۇيدى.
مەن:
— بۇل قالاي بولار ەكەن؟ مەنىڭ ومىرىمدە كونفليكت جوق قوي، — دەپ ءارى جالتارىپ، ءارى كۇدىكتەنە بەرىپ ەدىم. ساشا مەنى تيىپ تاستاپ، اناعان:
— سىلتەي بەر! ادەبيەتتە ستاندارت جوق: كونفليكت دەگەننىڭ ءوزى، سايىپ كەلگەندە، ادامدى كورسەتۋ ءۇشىن كەرەك. العاشقى ادىمىڭ عوي، بۇل جولى بىرنەشە ادامدى، سول ارقىلى ءومىردىڭ ۇشقىنىن كورسەتە الساڭ جارار. ال، ەسىندە بولسىن، ەكىنشى شىعارماڭنان ءومىردىڭ وتىن دا، جالىنىن دا تۇگەل تالاپ ەتەمىز! — دەدى.
قىزىق ەمەس پە، ءناديا؟ بۇعان سەن قالاي قارايسىڭ، تەز حات جازشى!
ال، قوش، سۇيىكتىم، كورىسكەنشە كۇن جاقسى بولسىن.
تايمان. 28.02.51"
ادەبيەتكە ادەپپەن كەلگەن...
جاقسى شىعارمانىڭ كۇن ساناپ جازىلماسى بەلگىلى، جىل ساناپ قوسىلماق. ال، ادەبيەتتىڭ ءوسىپ-وربۋى، مولىعىپ بايۋى، ونىڭ ولمەيتىن قاسيەتى دە وسىندا. ولار ساي-سالامەن سارقىراپ اققان كوكتەم سۋى قۇساپ، يا بولماسا سىلدىراپ اكقان ءمولدىر بۇلاق قۇساپ، ءبىر ارناعا قۇيىپ، ادەبيەت دارياسىن تەرەڭدەتە، مولايتا تۇسپەك؛ ادەبيەتكە كەلگەن ءاربىر جاڭا ەسىمنىڭ ەرتەڭگى كەلەشەگىنەن ۇمىتتەندىرىپ، بالاشا قۋانتىپ تاستايتىنى دا سودان.
ارينە، ادەبيەت ارناسىنا ەنۋ دە وڭاي ەمەس. ادەبيەت ەسىگى تاقىلداتىپ قاققان كىسىنىڭ بارىنە بىردەي اشىلا بەرمەيدى. ادەبيەت ەسىگىن اشاتىن كىلت — تالانت. تەاترعا كىرە الماي، ەسىك الدىندا باسى ارتىق بيلەت سۇراپ جۇرگەن كىسىدەي، دامەسى بار، ءبىراق دارمەنى جوق سەلتەڭبايلار ادەبيەت ماڭىندا دا از بولمايدى. وندايلاردىڭ بىتىرەرى — شىن تالانت يەلەرىنە جارامساقتانىپ: "سەنى اناۋ ماقتاپتى، مىناۋ داتتاپتى" — دەپ، بىردى-بىرگە سوعىپ، اتىستىرىپ قويادى. بۇندايلار ادەبيەتتىڭ الاياعى؛ دالىرەك ايتقاندا ادەبيەت ماڭىنداعى كولوراد قوڭىزدارى.
مارك تۆەن تالانتسىز كىسىنىڭ ادەبيەتكە كەلۋىن "سوقىر وگىزدىڭ قۇدىققا قۇلاۋىمەن بىردەي" دەگەن. سونىمەن بىرگە ادەبيەت ورداسىنا كىرۋ تالانتقا عانا ەمەس، جاس جىگىتتىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىنە دە بايلانىستى. تاۋىرلەۋ بىرەر نارسەنى بەرە سالىپ، ادەبيەتتەن ماڭگى ورىن دامەتەتىندەر دە از ەمەس.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ "ەڭلىك — كەبەك" پەساسىندا ءبىر قىزىق كورىنىس بار. ابىزعا باتا الۋعا ەكى باتىر بارادى. ءبىرى — ودىراڭداعان قارا كەۋدە ەسەن، ال ەكىنشى ادەپتى جاس باتىر كەبەك.
بىرەۋى "مەن ەسەن دەگەن باتىرمىن" دەپ ەسىرىپ كەلسە، ەكىنشىسى "كەبەك دەگەن بالاڭمىن " دەپ، سىزىلىپ كەپ، ءوزىن جاي عانا تانىستىرادى. ابىز ەسەندى شىتىناپ جاراتپاي قالسا، كەبەككە اق باتاسىن بەرىپ اتتاندىرادى.
بۇگىن ءبىز اڭگىمە ەتكەلى وتىرعان — زەينوللا قابدولوۆ تا ادەبيەتكە ءدال وسى كەبەكشە، ادەپپەن كەلدى. زەينوللا ادەبيەت ەسىگىن سارت-سۇرت ەتكىزبەي، ونشا سىقىرلاتپاي، ۇلكەن ادەپپەن، ۇياڭ مىنەزبەن، جۇمساق لەبىزبەن اشتى. اكەلگەنى دە كولەمدى ەمەس، كىشىگىرىم نارسە؛ ونىڭ اتى دا ايقاي شىعارىپ تۇرعان جوق، تەك قانا "ۇشقىن ". كوركەم ادەبيەت باسپاسى دا كىتاپ سىرتىن كوپ اشەكەيلەپ جاتپاي، شاعىن فورماتپەن كىشىلەۋ قىزىل كىتاپ ەتىپ شىعارىپتى. مىنە، وسى سىپايى جاس تالانت ادەبيەت سارايىنا قول قۋسىرىپ "اسسالاۋماعالايكۋم " دەپ كىرىپ كەلسە، وندا وتىرعان قارت اتاسى "تورگە شىق" دەمەسە دە، "لەبىزىڭ جاقسى ەكەن، بالام، جوعارىراق وتىر" دەۋى ءسوزسىز. قاريانىڭ سوزىنە ريزا بولعانمەن، زەينوللا جوعارىعا باسپاي بەينە: "وسى دا جارايدى" دەگەن كىسىشە، ءتىپتى لايىقتى ورنىنان دا تومەنىرەك وتىرا كەتەدى. ونى كەيىنىرەك زەينوللانىڭ شىعارماسىن تالداعاندا كورەمىز. تەك، وسى ارادا الدىن الا ايتا كەتەيىك دەگەنىمىز وسىنداي كىشىپەيىلدىك، كەلىسىمدى جۇمساقتىق، جاس جازۋشىعا قانداي جاراسىمدى!
زەينوللا ءتۇڭعىش كولەمدى شىعارماسىنىڭ اتىن "ۇشقىن" دەپ اتاپتى. ءبىزدىڭ، ياعني وقۋشىلاردىڭ ويىنشا "ۇشقىندار " دەسە دە ورىندى بولار ەدى — شىنى سول. مىنە سول ۇشقىنداردان شىعارمادا "ءومىر " دەگەن ۇلكەن ۇعىم تۋادى. ال، ىشىندە ءومىر بار كىتاپ — ءومىرلى كىتاپ.
ءىشى سۇلۋ رومانتيكاعا، ءومىردىڭ شىندىق قۇبىلىستارىنا تولى، تۋرگەنيەۆتىڭ سىرلى روماندارىنان ۇيرەنۋدىڭ نىشانىن اڭعارتىپ وتىراتىن وسى كىتاپ، ادەبيەتتىڭ كەۋدەسىنە تاققان ءبىر تال گۇلدەي، وزگەشە ءبىر ءسان بەرىپ، كىشكەنتاي دا بولسا وزىنە ورىن تىلەپ تۇرعانداي. زەينوللا تۆورچەستۆوسىنىڭ بۇگىنگى وزگەشەلىگى دە، بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەتىنى دە وسى ءبىر وزىندىك قاسيەتى سياقتى.
زەينوللا كىتابىنداعى نەگىزگى تاقىرىپ — جاستار ءومىرى. وقۋشىنىڭ الدىنان ستۋدەنتتەر ءومىرىنىڭ كوپتەگەن قىزعىلىقتى سۋرەتتەرى وتەدى. ستۋدەنت بوپ كورگەن ادام ءدال سول ستۋدەنتتىك ءومىردى ءوز ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر قىزىق مەزگىلى دەپ ەسەپتەيدى. اقشاعا كەدەي بولعانمەن، رومانتيكاعا باي بۇل مەزگىل ادام ومىرىندە وشپەس ءىز قالدىرادى. جاستىق، البىرتتىققا، قيالعا تولى سول قايعىسىز-مۇڭسىز ومىردە جاس ادام ءوزىنىڭ الدىنا ۇلكەن نىسانا قويىپ، بولاشاعىن سونىڭ تۇرعىسىنان ويلايدى. بۇل دۇنيەدە پىكىر تالاستىرۋعا، ءومىر قۇبىلىستارىنا ۇكىم ايتۋعا ستۋدەنتتەن باتىل ادام بولمايدى. سودان كەلە قيال-ارمانى كوپ، ءبىرىنىڭ كيىمىن ءبىرى كيىپ، تاپقانىن ءبولىپ جەپ جۇرگەن ومىردە قانشا مىنەز (حاراكتەر) شىڭدالىپ، قانشا ۇشقىر قيالدار ءبىر ارنادا ءتۇيىسىپ، بىلىممەن قارۋلانىپ، تۇعىرىنان تۇلەپ ۇشۋعا ازىرلەنىپ جاتادى.
زەينوللا ستۋدەنتتەر ءومىرىن دارالاپ جەكە الماي، ءبىر جاعىن اندىرىسپەن بايلانىستىرا الادى. شىعارماداعى نەگىزگى ءبىر تارتىس تا ۋنيۆەرسيتەتتە وتەتىن ساباق پەن ءومىردىڭ الشاقتىعىنان تۋادى. سول سەبەپتى ءبىز دە سول ومىرگە، ءوندىرىس ومىرىنە الدىمەن اۆتوردىڭ كوزىمەن ۇڭىلمەكپىز.
الدىمىزدا ەمبىنىڭ مۇناي پرومىسەلدەرى. اتا-باباسىنان بەرى ۇرپاق قۋىپ كەلە جاتقان مۇنايشىلاردى تەك ەمبىدەن عانا كەزدەستىرەمىز. ەمبىدەگى جۇمىسكەرلەردىڭ ءبىرى — داۋرەن. بالاسى تايمانعا جاڭا وقي باستاعاندا بالاسىنىڭ "كىم بولام؟"دەگەن سۇراعىنا، ول "مەن بول "دەپ جاۋاپ بەرەدى، ال كەيىنىرەك ستۋدەنت تايمانعا "جوق سەن مەن ەمەس، مەنەن گورى بىلگىشتەۋ گەولوگ بولاسىڭ" دەيدى. بالاسىنىڭ مۇناي وندىرىسىندە ىستەگەنىن جاقسى كورەتىن داۋرەن "بالام مۇناي تابادى، مەن قازامىن، ەكەۋمىز ءبىر ءجىپتىڭ ەكى ۇشىن ۇستايمىز " دەپ ۇمىتتەنەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا داۋرەن تۇلعاسى دارا تۇرعان وقشاۋ تۇلعا. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە مۇنداي اكە وبرازى بولعان ەمەس. شىعارمالاردا كوبىرەك كەزدەسەتىن انا مەيىرىمى، انا سەزىمى بارىمىزگە ءمالىم. ال اكە مەيىرىمىن مۇنداي كۇشتى، مۇنداي تابيعي، مۇنداي تازا بەرگەن شىعارمانى مەن ءوزىم كەزدەستىرە العانىم جوق. كوبىنە كوپ اكە سەزىمى، اسىرەسە، ەر جەتكەن ۇل بالاسىنا قاتالداۋ، اناعا قاراعاندا تاس باۋىرلاۋ بولىپ سۋرەتتەلەدى.
داۋرەن بولسا بالاسىنا عاشىق مەيىرلەنىپ، ەمىرەنىپ بالالارىنىڭ ۇستىنە تۇسە قالادى. جيىرماعا كەلىپ قالعان تايماندى "ۇزىلگەن سىمعا ۇرىنىپ قالادى " دەپ قورقىپ، قۇيىپ تۇرعان جاڭبىردىڭ استىڭدا بىرنەشە ساعات كۇتەدى، يا بولماسا قاراڭعىدا ۇيگە قايتقاندا شۇقىرعا اياعىن تىعىپ الماسىن دەپ، كونسەرت بىتكەنشە مادەنيەت ءۇيىنىڭ باسپالداعىندا كۇتىپ وتىرىپ، قالعىپ كەتەدى. "قاناتىمنىڭ اياعى توڭباسىن " دەپ الماتىدا وقيتىن تايمانعا بايپاقتا ساتىپ الادى. وقۋعا كەتىپ بارا جاتقان تايمانعا: "بايقاۋسىزدا ترامۆايعا ءتۇسىپ قالما"دەپ تە ساقتاندىرادى. "قاناتىم"، "قۇلىنىم"، "شىبىنىم" دەگەن ەڭ ءبىر مەيىرىمدى سوزدەردى — اكە جۇرەگىن جارىپ شىققان سوزدەردى قوسىپ ايتۋ داۋرەنگە ادەت بوپ كەتكەن جانە ءار قايتالاعان سايىن ۇيرەنشىكتى سوزدەرگە جاڭادان جان ءبىتىپ كەتەدى. ويتكەنى، سول ءسوزدى سونشالىق جىلى سەزىممەن ايتادى. مۇنداي شىنايى سەزىم تەك قانا كوڭىلى كىرشىكتەي تازا ادامنان — ەڭبەك ادامىنان شىعادى. مۇنداي كوڭىل ەشكىمگە جاماندىق ويلامايدى، بارلىق ادامنىڭ باسى ءبۇتىن بولسىن دەپ تىلەيدى. جاماندىققا جانى قاس. جانجالشىل، ماسكۇنەم بايعۋاتوۆتى ايەلىڭنەن ايرىلاسىڭ دەپ قاتتى جازعىراتىنى سودان. داۋرەن كىسىگە قايىرىمدى بولا تۇرسا دا، ءبىر عاجابى، قورىنگەنگە قۇشاق جايا بەرمەيدى. ادام قاسيەتتەرىن جاقسى ايىرادى. — "سەن، بالام، وسى قابەن سياقتىلارمەن جۇعىس. انەۋگى ءبىر دۋدار باسىڭ ماعان ۇنامادى" دەپ داۋرەن جاباستى ۇناتپاي قالادى.
داۋرەن ەڭبەك ادامى دەدىك. ونىڭ جۇمىس ۇستىندەگى كورىنىسى ءتىپتى باسقا. وتىز جىل بۇرعىشى بولىپ ىستەگەن. ول ءىس ۇستىندە مۇلدەم وزگەرىپ كەتەدى ەكەن. ۇيدە مامىقتاي جۇمساق مەيىرىمىن عانا ۇسىناتىن نازىك جاندى اكەنىڭ قايراتى دا، ايباتى دا وسىندا شىعادى ەكەن. بار نازارى ىسكە — ءوزىنىڭ ءبىر تۋعان ەگىزىندەي قيماس اسىلىنا اۋعان. "داۋرەن باسقا دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتقانداي " دەپ سيپاتتايدى اۆتور.
زەينوللا شىعارماسىندا تاعى ءبىر تاماشا شىققان وبراز — قابەن. قابەن — قىناپتان سۋىرعان قىلىش سياقتى ويى وتكىر، مىنەزى تىك، ءتىلدىرىپ ءتۇسىپ قاراپ وتىراتىن مەيلىنشە ءادىل جىگىت. ويىنا كەلگەنىن بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي قويىپ قالادى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ومىرىمىزگە دە قابەندەر كەرەك-اق سولار نەعۇرلىم كوپ بولعان سايىن، سوعۇرلىم تالاي بىلىقتار اشىلىپ، نە تالاي سال بوكسەلەر، ەسكىنىڭ سىلىمتىكتەرى اشكەرەلەنە تۇسەر ەدى عوي!
قابەن كىتاپتان باس كوتەرمەي، ۇنەمى وقىپ جۇرەتىن ستۋدەنت. ول ءوزىنىڭ پىكىرىن فيلوسوفيالىق قيسىندارمەن دالەلدەپ وتىرادى. ونىڭ ويىنشا، پروفەسسور مۋسين — ناشار ادام، "پروفەسسور بولۋدان گورى ادام بولۋ قيىنىراق"دەپ تۇيەدى قابەن.
جاباسقا جاعىمپازسىڭ دەپ، بار ءمىنىن بەتىنە باسىپ، قولىن ءبىر-اق سىلتەيدى، ال تايمانعا "كوڭىلشەكسىڭ... ورىنسىز ۇياڭدىق جالتاقتىققا اپاراتىن جول "دەيدى.
ءمۋسيندى كورىنگەن جەردە جامانداي بەرىپ قايتەسىڭ دەگەن تايمانعا قابەن ورىندى داۋ ايتادى. "مەن جامانداپ وتىرمىن با؟ جاماندىق تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىن با؟ ونىڭ نەسى بار؟ ەسىڭدە بولسىن: جامانداۋ مەن جاماندىق — ەكى ءتۇرلى ۇعىم. جامانداۋ — يتتىك! مەن وعان بارمايمىن. جاماندىق — بالە! بالەگە قارسى تۇرماساق، قانداي قاتەگە ۇرىناتىنىمىزدى بىلەسىڭ بە؟"
داۋرەنءنىڭ كىشى بالاسىنىڭ تۋعان كۇنىنە ارنالعان ءماجىلىس ۇستىندە قابەن قازاق اراسىندا بەل الىپ كەتكەن ەكى نارسەنى ءسوز ەتەدى. قازاق ەلىن قاشاننان جەگىدەي جەپ كەلە جاتقان رۋ تالاسىنىڭ سارقىنشاعى ءالى دە بار. رۋعا تارتۋ، جەرلەستىككە ءىش ءبۇرۋ دەگەن ەلدىڭ شىرقىن بۇزاتىن سۇرقيالىق. وسى كەشتە قابەن رۋ جونىندە ورىنسىز اڭگىمە كوتەرگەنى ءۇشىن ناۋشانى، وعان نەمقۇرايدى قاراعان تايماندى قوسا ۇيالتىپ، ەكەۋىنىڭ ايىبىن بەتىنە باسادى. اراق دەگەن تاعى ءبىر بالە بار. شىركىن ادامشىلىق دەگەن قانداي سۇيكىمدى، قانداي بيىك زات! مىنە، ءىشىپ العان ادامدا وسى قاسيەتتىڭ جۇرناعى دا قالمايدى. كەيدە ءوزىڭنىڭ ءبىر جاقسى كورەتىن ادامىڭ بىرەر ساعاتتىڭ ىشىندە ءوزىڭنىڭ كوز الدىڭدا كادىمگى شوشقا بولىپ شىعا كەلەدى. اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ، ايتپاعان ءسوزى، بىلعاماعان جەرى قالمايدى، بىرەۋگە ءتىلى، بىرەۋگە قولى ءتيىپ، جۇرتتىڭ قۋانىشىن ۋايىممەن ۋلاپ، قىزىعىنىڭ شىرقىن بۇزادى. ال، قابەن وسى كەسەپاتقا — اراق اتاۋلىعا قارسى. ازداپ اراق ءىشىپ، بۋرىلدانىپ العان ناۋشانىڭ ول ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ، جۇرت الدىندا بەتىنەن وتىن شىعارادى.
قابەن: "ءبىزدىڭ ءپىرىمىز — كوللەكتيۆ. وسىدان باسقا قۇدىرەت جوق بىزدە "دەيدى. كوللەكتيۆتەن قول ۇزگەن جان وعان ادام سياقتى كورىنبەيدى. جەكە باستىڭ قامىن جەپ، سىرتىن جىلتىراتىپ، بويىن سىلاپ، كوزگە تۇسۋگە، كوڭىل تارتۋعا قۇمار، بويىنداعى اسىلىن ارزانعا ساتىپ باسىن كەمىتىپ، باعىن بايلاپ جۇرگەن زاۋرە دەگەن قىزدىڭ كومسومول جينالىسىندا ايىبىن بەتىنە باساتىن دا وسى قابەن. اسىلى، قابەن ءتۇپ نەگىزىندە قاتال ەمەس، جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە ادامعا دەگەن ۇلكەن ماحاببات ۇيالاپ جاتقان جان. داۋرەنءنىڭ ادال ەڭبەگىنە، اكەلىك شىنايى سەزىمىنە جان-جۇيەسى بوساپ كەتىپ، ونى ءوز اكەسىندەي كورىپ جىلايدى. سول قابەن پروفەسسور ساپاروۆتىڭ اقىلدىلىعىنا سۇيسىنەدى. داۋرەنءدى، ساشانى، الماستى، ءتىپتى ارىنعازىنى دا سىناي ءجۇرىپ، جاقسى كورە، جاقىن تارتا بىلەدى. قابەن وبرازىن ءسوز قىلعاندا ەكى نارسەنى ەسكەرگەن ءجون. بىزگە قابەندەر كەرەك ەكەنى ءسوزسىز. ءبىراق قابەن بولام دەپ، ورىندى-ورىنسىز جەردە دە كورىنگەن كىسىنى بەتتەن الىپ جاتساق، مۇندا تۇرعان نە جاقسىلىق بار. قابەننىڭ تىك مىنەزىنە — اقىلدىلىعىمەن بىلىمدىلىگى ساي كەلىپ جاتادى. قىلىشتى قىناپتان كۇشىڭە سەنىپ سۋىرماساڭ، كەيىن ونى ورنىنا دا سالا المايسىڭ عوي.
شىعارمانىڭ نەگىزگى گەرويى — تايمان. ەڭبەك ۇياسىندا قاناتتانعان، اقىلدى جاستىڭ بويىندا ءالى اڭقاۋلىعى قالا قويماعان، ءومىر تاجىريبەسى از، ىس-ارەكەتىندە، وي-پاراساتىڭدا ولاقتىق كوپ. ءبىراق ونىڭ بويىندا ءبىر ۇلكەن قاسيەت بار، ول دۇنيەگە ىنتىعا قارايدى: ءاربىر ءومىر كورىنىسىنە وزىنشە پىكىر ايتىپ، وزىنشە توپشىلاۋ جاساپ وتىرادى. ەمبىگە پراكتيكاعا بارعان جولى پروفەسسور ءمۋسيننىڭ بەرگەن ساباعى مەن ءوندىرىس ءومىرىنىڭ اراسىندا شالعايلىق بارىن سەزەدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءۇشىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن تايماندى ءبىر جولى وندىرىستە ىستەپ، جوعارى وقۋ ورنىنا ەندى بارام دەپ جۇرگەن ناعيما ءسۇرىندىرىپ كەتەدى. ءدال وسى كورىنىس جاقىن ارادا ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى قابىلداعان مەكتەپتى ومىرگە جاقىنداتۋ تۋرالى بايانداما تەزيستەرىنە ىشتەي استارلاسىپ جاتادى. تايمان ءوزىن كەلەشەك ومىرگە دايارلاپ، وقىپ، ىزدەنىپ جۇرگەن جاس؛ ساباقتان گورى ءوندىرىس تاجىريبەسىنىڭ ىلگەرى كەتۋى ونى قاتتى ويلاندىرىپ تاستايدى. ول وسىدان كەيىن پراكتيكانىڭ قالاي وتكەنى جايىندا وقىمىستىلار اراسىندا جاساعان بايانداماسىندا جوعارىداعى قىنجىلارلىق جاعدايدى باسا ايتادى. وسى تۇستا تايمان "ءبىز بىلەتىن بۇرىنعى جىبەك مىنەزدى بيازى جىگىت ەمەس، پىكىر يەسى، وي يەسى، ايتقان سوزىنە جاۋاپ بەرە الارلىق حالگە جەتكەن جىگىت. ونىڭ ايتىپ تۇرعانى جاتتاندى سوزدەر ەمەس، بىلىمنەن العان، ومىردەن تاپقان ولجاسى.
تايمان مەن ءناديانىڭ ماحابباتى بۇل كىتاپتاعى ءبىر وزەك. وسى ەكى جاستىڭ ماحابباتى سونشالىقتى نازىك، سونشالىقتى تەرەڭ، جىلى. ماحابباتتىڭ وزىنە ءتان ءۇنى، وزىنە لايىقتى ءتىلى، وزىنە عانا تابيعي زاڭى بولماق. جۇرەگى تازا، تىلەگى اق جانداردىڭ عانا ماحابباتى باسقالاردان بويى اسىپ، بيىككە كوتەرىلىپ تۇرادى، تۇڭعيىق تەرەڭدىگىمەن ءوز بويىن شاڭ-توزاڭنان امان ساقتاپ، تازالىعىنان، كىناسىز پاكتىگىنەن ءبىر تانبايدى. دايەكسىز سىرعاناق ماحاببات تەك جانى جالعان سۇرقيا ادامداردا عانا بولماق. ولاردىڭ سەزىمى دە جىلتىراتىپ مايلاعان بەتتەي، ءبىر كۇنگە جەتپەيتىن، ءبىر جۋىنعاننان قالمايتىن كەمدى-كۇنگى جاساندى، جالعان بولماق. مۇنداي "ماحاببات " يەلەرىنىڭ سەزىمى جۇگەن-قۇرىقسىز، باسىنىڭ اۋعان جاعىنا كەتە بەرەدى. ءبىر ەسەپتەن وزدەرى بۇرالقى يت قۇساپ، ءار ايەلدىڭ ەتەگىنەن ءبىر ۇستاپ كەتە بەرەتىن بايانسىز قاڭعىباس. انت جوق، يمان جوق. ولار بۇگىن سۇيىسپەنشىلىگىن ايتىپ، اياعىنا باس ۇرىپ انتىن بەرىپ جاتسا، كۇنى ەرتەڭ الىستان ويقاستاپ، بويىن اۋلاق سالىپ جۇرە بەرەدى. ءبىزدىڭ جاستار وسىنداي ارامزالاردان اۋلاق بولۋ كەرەك.
ال، تايمان مەن ءناديانىڭ ماحابباتى جاستارعا ونەگە بولارلىق ادال، كىرشىكسىز تازا، سەزىمگە تولى ماحاببات. مۇنداي ماحابباتتى قانداي داۋىل دا بۇزا المايدى.
پۋشكين، تۋرگەنيەۆ، گوركيي، شولوحوۆ جازعان الۋان ءتۇرلى ماحابباتتاردا ادامعا ءتان كۇشتى سەزىمدەر ءوزىنىڭ تابيعي جولىمەن بەرىلمەي مە؟ قانشا ءور كەۋدەلەر، اسقاق ويلار، ماحاببات الدىندا تىزە بۇگىپ باس يمەي مە؟ سونىڭ بارلىعىن بىلاي جيىپ تاستاپ، ءبىر كورگەننەن-اق "مەن سۇيەمىن"، "مەن تيەمىنگە " تۋرا باسساق، مۇندا قانداي جاراستىق بولماق؟ ادامنىڭ بار ءومىرىن كىتاپ بويىمەن ولشەپ وتىرا المايتىنى انىق. سونىمەن بىرگە ءۇيىڭنىڭ ءبىر بۇرىشىنان ءومىر ساۋلەسىن توگىپ تۇرعان كىتاپقا نەمقۇرايدى قاراۋ تاعى ورىنسىز. سونىمەن، "توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە" كەلسەك: زەينوللا كىتابىنداعى تايمان مەن ءناديانىڭ ماحابباتى جاستاردى بىر-بىرىنە شىنايى ادالدىققا باۋلىپ، ويلانىپ ءامىر سۇرۋگە ۇيرەتەتىن ماحاببات. ال، جاباس پەن زاۋرەنىڭ قارىم-قاتىناستارىندا ماحابباتتىڭ ءيىسى دە جوق، بۇل ەكەۋى ءبىرىنىڭ قاجەتىن بىرىنەن تاپقان، ءبىرى بەرەرمەن، ەكىنشىسى الاياق الارمان. ولاردىڭ ويىنداعى ارمانى — ءناپسى قۇلقىنى.
اۆتور ءناديانى بىلاي تانىستىرادى: "...ەرنىنەن ەشكىم سۇيمەگەن وسى ءبىر كۇنادان پاك جاس قىزدىڭ تۇڭعىش عاشىعى بىرەۋ-اق: ول — ءومىر!" سول قىزدى ومىرگە عاشىق ەتكەن ەڭبەككە قۇشتارلىق. مىنە وسىنداي جاننىڭ جۇرەگىندە ويانعان ماحاببات كىرشىكسىز: "ءناديا تىنىشتىقتان ايرىلدى، ويىندا تايمان عانا ءجۇردى: سول جىگىتتى ساعىنا ما، ويشا ىزدەي مە، ايتەۋىر الدەنەگە الاڭ ەدى "دەپ اۆتور تىنىشتىعىنان ايرىلعان كوڭىلدىڭ لەبىن بەرەدى. نازىك رومانتيكاعا قۇرىلعان ەكى جاستىڭ ماحابباتى كىتاپتىڭ ءبىر ۇتىمدى قاسيەتى.
كىتاپتا ءارقيلى كورىنىستەر بار. سونىڭ بارىنەن ستۋدەنتتەر وبرازىن تاباسىز. ولار — ساشا، ايبار، الماس، ارىنعازى، ناعيما.
جاعىمسىز ستۋدەنتتەر وبرازىنان ەستە قالاتىڭدار جاباس پەن زاۋرە. بۇل ەكەۋىنىڭ باسىن قوساتىن ءبىر نارسە — ولاردىڭ جەكە باستىڭ قامىنا بوي ۇرۋشىلىعى. جاعىمپازدىق، كورسەقىزارلىق مۇندايلاردىڭ داعدىسىنا اينالعان مۇددەسى دە، قۇرالى دا.
سۋدا جۇرەتىن شايان دەگەن ماقۇلىق بار. ونىڭ ءبىر وزگەشەلىگى — سۋ ىشىندە ارتىمەن جۇرەدى. ءتۇسى دە جيىركەنىشتى، سۇرعىلت. ەگەر سول شاياندى پىسىرسەڭىز، سىرتى قىپ-قىزىل بولىپ شىعادى. ومىردە دە وسى شايان تۇستەس ادامدار بولادى. بىرىنشىدەن، ولار ىلگەرى ۇمتىلىپ، الدىنا قاراي ءجۇرۋدىڭ ورنىنا شەگىنشەكتەپ، ارتىمەن جۇرەدى. ەكىنشىدەن بارا-بارا ولاردىڭ بويىنداعى ادامشىلىق قاسيەتى ءولىپ، سىرت كورىنىسى عانا تۇلەپ، جۇرتتى سىرتىمەن الداپ تۇرادى، ءىشىنىڭ جالاڭقاي، سىرداڭدىعىن، ءوزىنىڭ سىرتقى جىلتىراقتارىمەن بۇركەۋگە تىرىسادى. "ويناقى زاۋرە " "سۇمقاي جاباس" دەگەن قارعىس تاڭبالار مىنە وسى پىسكەن شايان قۇساعان ادامداردا بولادى.
كىتاپتاعى ۇنامسىز وبرازدىڭ تۇلعالىسى — پروفەسسور مۋسين. بۇل — ءومىردىڭ وگەي بالاسى، ءبىر جاعىنان توت باسقان ەسكى بۇيىم ءتارىزدى، توزىعى جەتكەن ادام. وسىدان 17 جىل بۇرىن قاعازعا تۇسىرگەن لەكسياسىن جاتتاپ الىپ، قۇران سۇرەسىن وقىعان كورى مولدالارداي ءبىر ماقاممەن سۋىلداتىپ سوعا بەرەدى. باياعىدا ءبىر ۇستاپ قالعان قيسىنى بار، سونىڭ شىندىعىنا ءوزىن-وزى يلاندىرىپ العان، ونى وزگەرتكىسى دە، جاڭارتقىسى دا كەلمەيدى. وندىرىستە بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردى بىلمەيدى، بىلە قالسا دا كوزى اتىزداي بوپ ۇركە قارايدى. سول سەبەپتى مۇناي وندىرىسىنە بارعان ستۋدەنتتەر ءمۋسيننىڭ لەكسياسى مەن ءوندىرىس پراكتيكاسىنىڭ اراسى جىلما-جىل جىراقتاپ بارا جاتقانىن كورەدى. كەلەشەككە كەمەل ويمەن قاراعان ستۋدەنتتەر وقۋعا قايتقاندا وسى كورگەندەرىن تايسالماي، تۋرا ايتادى. قاتەلىگىن قاتتىراق باسىپ ايتقان دەكان ارمانوۆتىڭ ۇستىنەن مۋسين جامانداپ ارىز جازادى دا، ستۋدەنتتەردەن كەگىن ەكزامەن كەزىندە الادى. ءمۋسيننىڭ وسىنداي قىلىقتارىنىڭ نەگىزگى سەبەبى "مۋسين بايلانعان، ماتالعان قازىق — دوگما" دەيدى اۆتور. ءمۋسيننىڭ بويىندا ادامعا ءتان وسالدىق از ەمەس.
پروفەسسور مۋسينگە قاراما-قارسى تۇرعان وبراز — پروفەسسور ساپاروۆ. بۇل كىسىنىڭ ستۋدەنتتەرمەن اڭگىمەلەسكەنىنەن، پارتيا ۇيىمىنىڭ جۇمىسىن جۋرگىزگەنىنەن تەرەڭ ءبىلىم يەسى ەكەنى اڭعارىلادى، ادامگەرشىلىگى مەن مول قابىلەتىن دە كورىپ وتىراسىز. سيتاتاعا اۋەستىك، جاتتاندىلىق ساپاروۆقا جات؛ ستۋدەنتتەرمەن سويلەسكەندە ول "وسىنداعى ءبىرقاتار ستۋدەنتتەردەن انىق ماقسات اڭعارا الماي ىزا بولامىن. كەيبىرەۋلەر تەك ديپلوم السام بولدى دەپ ويلايدى " دەپ قىنجىلادى. دۇرىس ماقسات كەرەكتىگىن ايتىپ، العا ۇمتىلۋدى تالاپ ەتەدى. ساپاروۆ گەولوگتاردى — دالا شەجىرەسى دەيدى. ۇلى گەولوگتاردىڭ ومىرىنەن كوپتەگەن قىزعىلىقتى ناقىل اڭگىمەلەر ايتادى. ساپاروۆ ادام وسالدىقتارىنا كەڭىرەك قاراپ، تاربيە كەرەكتىگىن باسا ايتادى.
"...ادام تۋعاننان ولگەنگە دەيىن تاربيەلەنەدى. ءوزى بىرەۋدى تاربيەلەۋى مۇمكىن، اڭعارساڭىز، ونىڭ سونىسى الدىمەن ءوزىن تاربيەلەگەنى" دەيدى ساپاروۆ. زەينوللا شىعارماسىنىڭ تاعى ءبىر قۇندى جەرى — بۇگىنگى ءومىردىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ۇلكەن ماسەلەسىن كوتەرۋى. ەلىمىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى وقۋشى جاستاردان نە تىلەيتىنىن، قايتكەندە ولار ءومىر تىلەگىنە ساي بولاتىنىن باياندايدى. مۇنىڭ ءبارى جاس جازۋشىنىڭ قىراعى كوزى دۇرىس شالعان كەلەلى ماسەلەلەر.
جاس جازۋشىنىڭ ءبىرىنشى شىعارماسىندا كەمشىلىكتەر دە جوق ەمەس. نەگىزگى ءبىر كەمشىلىك — اۆتوردىڭ شىعارماسىنا ارقاۋ ەتىپ العان تارتىسى. ءومىر مەن وقۋدىڭ اراسىنداعى تارتىس، سايىپ كەلگەندە، ستۋدەنتتەردىڭ سىنىنان اسىپ بارمايدى. وقىتۋشىلاردىڭ ءوز اراسىندا وسى قايشىلىق توڭىرەگىندە كۇرەس بولىپ جاتپايدى. جاڭالىق، پەن ەسكىلىكتىڭ اراسىنداعى جانتالاسقان كۇرەستى اۆتور تەجەپ قالىپ، ءالسىزدى كۇشتىگە جەڭدىرىپ وتىرمايدى. كەيدە باتىلدىقتى ايانىشقا جەڭگىزىپ جىبەرەدى. اۆتور پروفەسسور ءمۋسيندى، اقىرىندا، اۋىرتىپ اياۋشىلىققا شاقىرادى. سول اۋرۋ ودان اۋىرىراق تا زياندىراق كەسەلدى تاسالاپ قالاتىن سياقتى. بىزدىڭشە ءمۋسيندى ءدال وسى قوعامعا زياندى اۋرۋدان جازىپ الىپ، باسقا اۋرۋلارىنا اياۋشىلىق جاساعانىمىز ورىندى بولماس پا ەدى؟ ارينە مۋسين سياقتىلاردىڭ اۋرۋىنان تەز ايىعۋى قيىن. وعان شىعارمانىڭ ءون بويىنداعى اۆتور ۇيىپ-توگىپ بەرگەن جەكسۇرىن قىلىقتارى كەپىل.
تارتىس جەلىسىن الدە دە شيەلەنىستىرە تۇسكەندە شىعارما كوپ ۇتار ەدى. تاعى ءبىر ايتار پىكىر — ۇنامسىز كەيىپكەرلەردىڭ تۇلعاسىن جاساعاندا اۆتور قارا بوياۋدى قالىڭداتىڭقىراپ جىبەرەدى. ماسەلەن، جاباستى تانىستىرعاندا اۆتور "كوكەتكا-قىزدار يدەال تۇتار-اق ءمۇسىن" دەپ الدىن-الا تۇستەپ تاڭبالاپ بولاشاق وقيعانىڭ كىلتىن وقۋشىعا ۇستاتا سالادى.
گوگولدىڭ "ءولى جاندارى" تەگىسىمەن مىسقىلعا (ساتيراعا) قۇرىلعان جانە سوباكيەۆيچتىڭ ءىسىن دە، ءىسىن دە، ءجۇرىس-تۇرىسىن دا ونىڭ سىرتقى پىشىنىنە سايكەستەپ بەرەدى. ادەبيەتتە جەكسۇرىندىقتى سىرت پىشىننەن ىزدەۋ سياقتى شتامپ بار. وبرازدى جيىركەنىشتى ەتۋ ءۇشىن ونىڭ و جەر، بۇ جەرىنە باتپاق جاعا سالادى. بۇل دۇرىس ەمەس. ادامنىڭ سىرت كەسكىنى كوپ الدايدى. جازۋشى "ادام جانىنىڭ ينجەنەرى" ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. جازۋشىعا ەڭ قيىن نارسە ادامدى ءبىلۋ. ايانباي اقتارىلدىم دەگەن ادامنىڭ دا وزىندىك بىردەمەلەرى بۇعىپ قالىپ قويىپ جاتادى. ناليم دەگەن ءبىر ءۇستى-باسى جەلىمدەي بالىق بولادى. ونى قولمەن ۇستاۋ قيىن، ۋىسىڭنان جىلپىلداپ شىعىپ كەتە بەرەدى. سۇمپايى، جامان ادامداردا دا وسى قاسيەت مول. ال ءبىز جاباستاردى وپ-وڭاي-اق ۇستاپ الا بەرەمىز. اسىلى، زەينوللانىڭ كەلەسى شىعارمالارىندا وسى جاعىن اسا قاتتى ويلانعانى ءجون.
كىتاپتىڭ ءتىلى باي، ناقىشتى، شەبەر ءتىل، شىعارمانىڭ جەلىسىنە ءتان تىلىندە دە اسەمدىك، ءبىر ءتۇرلى جۇمساقتىق بار. كەي جەردە كەزدەسەتىن وندىرىستىك تەرميندەر بولماسا، كەدىر-بۇدىرلىق كەزدەسپەيدى.
زەينوللا ءوزىنىڭ شاعىن كىتابىنىڭ بويىنا بەرگەنى مەن سوڭىرا بەرەر دۇنيەلەرىن دە سىيعىزىپ، سولارعا قوياتىن قاتتى تىلەگىن دە ءوزى ايتادى. ونى كىتاپتىڭ سوڭىندا ساشاعا ايتقىزادى:
"العاشقى ادىمىڭ عوي، بۇل جولى بىرنەشە ادامدى، سول ارقىلى ءومىردىڭ ۇشقىنىن كورسەتە الساڭ جارار. ال، ەسىڭدە بولسىن، ەكىنشى شىعارماڭنان ءومىردىڭ وتىن دا، جالىنىن دا تۇگەل تالاپ ەتەمىز".
وسى جاقسى تىلەكتى قوستاي كەلىپ، ايتارىمىز: كىتاپتىڭ باسىندا كورىنگەن ۇلكەن ءوندىرىس ءومىرى زەينوللانىڭ كەلەسى شىعارماسىنا وزەك بولار دەگەن ءۇمىت بىلدىرەمىز. ەمبى مۇنايشىلارىنىڭ بۇگىنگى قاھارماندىق ءومىرىن كورسەتۋ جازۋشىنىڭ جۇرتشىلىق الدىنداعى ۇلكەن ءبىر بورىشى سياقتى. ءبىز سونى اسىعا كۇتەمىز.
ءىلياس وماروۆ، 1958
You Might Also Like
