ءقادىرسىز قوڭىر
قويناۋ-قويناۋداعى بىتقىلدارعا وراق ءجۇزىن تيگىزبەسە دە بولاتىن ەدى. قاندىسۋ وزەنىنىڭ ارناسى ونسىز دا تۇنىپ تۇر. توكپەي-شاشپاي جيناپ السا، بيىلدىققا پوكروۆكا سوۆحوزىنىڭ ءشوبى جەتىپ تە قالارداي. ال، اناۋ تەحنيكانىڭ يكەمى كەلمەيتىن جىقپال-جىقپالداعى قالىڭدى دا تاستامايىق دەپ جۇرگەن — جاڭا بريگادير ەسىركەپ. ءىس بىلەتىن كەكسە شوپشىلەر كۇڭكىلدەسكەن بولىپ ەدى، ەسىركەپ بەت باقتىرمادى:
— سول ويدىم-ويدىم تۇمالاردان قانشاما ءشوپ شىعاتىنىن بىلەسىڭدەر مە؟ بىلتىر قورالاردا كىلتاناق قالماي، قامىس-قۇراقتى تاسىعانىمىز قايدا؟ تىرنەكتەپ، ۇيە بەرەيىك. ارتىلسا، باس جارماس. سول اراعا ءتىپتى كولىك كۇشى دە كەرەكسىنبەيدى. انا بابەڭ اقساقالدىڭ قولىنداعى قوڭىر وگىزدى الامىز. ءبىر ادام بولىنسە، ءىس ءتامام، — دەپ وتىرىپ السىن. نيەتىن تانىعان شوپشىلەر دە قاسارىسپادى:
— ءوزىڭ ءبىلشى، — دەگەن دە قويعان. قوڭىر وگىزدى اكەلۋدى مىندەتىنە العان — ەسىركەپتىڭ ءوزى. قورىقشى شال بابەڭ بۇزاۋ كۇنىنەن وسىرگەن جانۋاردى كولدەنەڭ بىرەۋدىڭ الدىنا سالىپ بەرۋگە قيماي، ءبىراز قينالدى.
— دىرىلداقتارىڭ دا جەتەدى عوي، ءجۇرسىن جايىلىپ وسىندا، — دەپ ەدى.
مومىن شالعا بىربەت بريگادير ەسە بەرۋشى مە ەدى؟ وگىزدىڭ جىلتىراعان جونىنا دىراۋ قامشىنى سارت ەتكىزدى دە، الدىنا سالىپ، وكىرەڭدەتىپ جونەلدى.
قوس باسىنا كەلگەلى ەكى-ۇش كۇن بوس جۇرگەن مالدى ەسىركەپ ءتۇس الەتىندە ءشوپشى بالالارعا ۇستاتتى دا، رەزەڭكە دوڭعالاقتى شاعىن ارباعا بايلاپ قويدى. سوسىن قاسىنا شاقىرعانى — اسحانا جاقتان ىقىلىق اتىپ، ماناۋراي باسىپ كەلە جاتقان بۇيرەك بەت قارا جىگىت. وعان الدەنەلەردى تاپسىرىپ، بريگادير كەتىپ قالدى.
وگىزدىڭ ەندىگى يەسى — وسى ءابىلحان. تەمەكىسىن سورا، ويلانىڭقىراپ تۇرعان ول سىلبىر قوزعالىپ، مالدى اربانىڭ الدىنا تارتتى. دەرتەگە كىرگىزىپ، جەگۋگە وقتالا بەرىپ ەدى، كۇيلى جانۋار لىپ ەتىپ ءجۇرىپ كەتتى. كەرى شەگەرىپ، دەرتەنى كوتەرگەنشە الاعىزىپ توقتامادى. تىپىرلاپ تۇرار ەمەس. ءابىلحان قاي ءبىر شىدامدى جان، مويىنتۇرىقتى كيگىزە الماي، اۋرەگە ءتۇسىپ، ابدەن دولدانعان ول وگىزدى سالىپ-سالىپ جىبەرگەن. سول-اق ەكەن، جانۋاردىڭ ەكى كوزى اقشىرايىپ شىعا كەلدى دە، باسىن شايقاپ، الگىنى سۇزەردەي بولىپ شىر اينالعانى. قانى قايناعان جىگىتتىڭ قاھارلى بيشىگى باس-كوزگە قاراماي، وسىپ-وسىپ ءتۇستى. ءومىرى مۇنداي سوققىنى كورمەگەن مال بالاسى دوڭگەلەنىپ ءجۇرىپ، ارتقى اياعىن سيراققا قاراي سەرپىپ جىبەرگەنى.
ءابىلحان جىلىنشىگىن ۇستاپ، بەزەكتەدى دە قالدى. ءۇنى مۇنداي اششى، جارىقشاق بولار ما. قوڭىر وگىزدىڭ تۇگىن قويماي سىباپ، توڭىرەكتەگى بالالارعا قىلعىنا ايعايلادى:
— ەي، جۇگىرمەكتەر! انا ءيتتى ۇستاپ بەرىڭدەرشى ماعان.
بوساپ شىققان وگىز اناداي جەرگە بارىپ ۇدىرەيە قاراپ تۇرعان. باسپالاي كەلىپ باس جىپكە جارماسا بەرگەن بالالاردىڭ ءبىرى وقىس قيمىلداپ، ابايسىزدا قولىنداعى شىبىعىن شوشاڭ ەتكىزىپ ەدى، جانۋار ال كەپ قاشسىن. سونان مۇقىم بالانى جارتى ساعاتتاي ابىگەرگە سالىپ، ارەڭ ۇستاتتى.
سونان كەيىن جەگەنى — ءشوپ ەمەس... تاعى دا تاياق. مويىنتۇرىق ىلىنگەن سوڭ، ءجۇنى جىعىلىپ، جۋاسىپ قالىپتى. دەمىگىن باسا الماي، ارتقى اياقتارىنىڭ قىل-جۇندەرى ەندى ۇيپا-تۇيپا. مايى شىققان سۇبەسىندە ايقىش-ۇيقىش جوسىلعان بيشىك، شىبىق ىزدەرى بار. سول جاق قابىرعاسىنان بىلەمدەنە سورعالاعان قان باۋىر جۇنىنەن تامشىلاي باستاپتى. تەرىسىنىڭ سۋلانعان تۇستارىنان قايسىسى تەر، قايسىسى قان ەكەنىن شامالاۋ قيىن. قىزۋ ۇستىندە ءبارى جارىسا سىلتەسىپ ەدى. مىقتاپ جەگىپ بولعاننان كەيىن جىگىت بورتىلداتىپ تاعى ۇرىپ الدى. حايۋان كوزىن جۇما، باسىن كەكجيتىپ، شەگىنشەكتەۋدەن باسقانى بىلەر ەمەس. كەڭسىرىكتى قيعاشتاي تۇسكەن تاڭبالار — سوڭعى سوققىنىڭ ايعاعى.
ەندىگى كەيپىن بالالار اياپ كەتتى.
— بەكەر ۇرعان ەكەنبىز، — دەدى بىر-ەكەۋى وبالسىنىپ.
— ءجا، از ول بۇعان. كورمەيسىڭدەر مە اياعىمدى سىندىرا جازداعانىن. تاياقتى باتىرىپ، جۋاسىتىپ قويماسا، وگىز ەكەش وگىز دە باسىڭا شىعىپ الادى، — دەپ يەسى بيشىگىن بىلەمدەدى.
ورنىنان جىلجي جونەلگەن اربانى بۇرىپ جولعا سالام دەگەنى بوس اۋرەشىلىك ەكەن. تىرتىسقان مال شىرەنە تارتقان ءامىرلى قولعا باعىنباي، قيىستاپ ۇزاي ءتۇستى. اۋانى جانتالاسا تىلگىلەپ، ىسقىرىنعان بيشىك تە قاۋقارسىز سياقتى. اياۋسىز سوققى ءبارىبىر وگىزدىڭ نيەتىن وزگەرتەر ەمەس، باعىتىنان اۋماي، بۇلكىلدەي جەلىپ بارادى. قاراپ تۇرعان بالالار تاڭدايلارىن قاعىستى:
— ءىزىن كوردىڭ بە، ءتۇپ-تۇزۋ.
— نەتكەن بىربەتكەي مال. سونشا تاياق جەگەنشە، بۇرىلا سالماي ما؟
جىگىت ىرشىپ ءتۇستى دە، وگىزدى جەتەكتەپ، اربانى كەڭ اينالدىرا وتىرىپ، قايتا بۇردى. ءوڭى الەم-تاپىراق، قاپ-قارا بوپ تۇتىككەن. ماڭدايىنان سىلبەلەنگەن اششى تەر سورعالايدى.
— بىرەۋىڭ بارىپ ىستىك تەمىر تاۋىپ اكەلىڭدەرشى، — دەپ كۇڭك ەتتى ول قالجىراعان ۇنمەن.
بالالار ەندى قايتەر ەكەن دەگەندەي جاپىرلاي ەنتەلەستى. الدا بولار ازاپتى كۇتىپ ءموليىپ، قوڭىر وگىز تۇر. كوزىنىڭ توڭىرەگىندە ۇيمەلەگەن شىركەيلەردى جاسقاپ، ۇزىن قۇيرىعىن قاققىشتاي بەرەدى. ءوز دەمىمەن ىرعاڭ-ىرعاڭ ەتىپ، تىنىمسىز پىسىلدايدى.
ۇلى ساسكەنىڭ كەزى. ءقۇن اشىق. جايقالعان شابىندىق لىپىعان سامالمەن تولقىندانا ءتۇسىپ، كوز الدايدى. توڭىرەكتەن سايالى سالقىن لەپ ەسىپ تۇر.
ىستىك تەمىر دە اكەلىندى. ءابىلحان مىجىرايعان قالپاعىمەن بەت-اۋزىن ءسۇرتتى دە، باس ءجىپتى ارباعا وراپ، ءبىر ۇشىن ەرەسەكتەۋ ەكى بالاعا ۇستاڭدار دەپ تاپسىردى.
— وزگەلەرىڭ اۋلاق كەتىڭدەر ەربەڭدەمەي.
ءوزى تەمىردى ىڭعايلاپ، ەپپەن عانا وگىزدىڭ كەڭسىرىگىن سيپالادى. جانۋار باسىن تۇقىرتقان. نە قىلساندار دا، وزدەرىڭ بىلىڭدەر دەگەندەي تىپ-تىنىش.
— مىقتالىڭدار! — دەپ قىشقىرىپ قالعان جىگىت شالت قيمىلداپ، تەمىردى وگىزدىڭ تاناۋىنان وتكىزۋگە ارەكەتتەندى. مال موڭكي جۇلقىنعاندا، جىپكە بايلاۋلى اربانىڭ اۋىپ كەتە جازداعانى.
— جىبەرمەڭدەر!
تاناۋدىڭ شەمىرشەگىنە ىستىكتى كۇشتەپ يتەرىپ قالعانى — وسى شولاق ايقايدان كەيىن. تەمىر شانىشقى ءتانىن تەسىپ وتكەندە، وگىز موڭىرەپ جىبەردى. كەلگەلى ىڭق ەتىپ دىبىس بەرمەگەن جانۋاردىڭ وسى ءۇنى ايانىشتى ەدى. بۇل ومىرىندە تۇڭعىش شىعارعان دارمەنسىزدىك لەبىزى بولدى-اۋ، ءسىرا.
جىگىت سىم تەمىردى شىعىرشىقتاپ ورادى دا، مۇيىزدەگى كەندىردى شەشتى. ەندى ونى ىلمەكتەپ الگى شىعىرشىققا بايلاپ جاتىر. تاناۋدان جىپسىگەن قان اقتى. ونىڭ ماڭىندا كۇجىناعان شىبىن-شىركەي توي تويلاۋدا. جانۋاردىڭ كوزدەرى ءموليىپ، ۇيقى تىلەگەندەي جۇمىلا بەرەدى. الگىندەي ەنتىكپەيدى دە. ءبىر ءتۇرلى سۇلىق قالپى...
سول ءتۇنى ول قاشىپ كەتۋگە قام جاسادى. كۇنى بويى الىسا-الىسا شارشاعان يەسى باس ءجىپتى ارباعا ىلە سالعان ەكەن. بوساڭ بايلانعان ءجىپ مۇرىندىقتان اعىتىلىپ كەتىپتى. وگىز اڭىرايىپ ءبىراز تۇردى دا، باقايشىقتارى سىتىرلاپ جونەپ بەرگەن. مۇنىڭ قاشقانىن جۇرتتان بۇرىن سەزگەن تاقىس بريگادير ارتىنان قۋا شاۋىپ ەدى. قوڭىر وگىزدىڭ بەت العانى بابەڭ قىستاۋى ەكەنىن دە ءبىلدى. قامشىسىمەن قايقايتا ۇرىپ ءجۇرىپ، قايرىپ اكەلدى.
...كەشكە ۇيقىعا جاتقاندا كەيبىر كىسىلەردىڭ قۇلاعىنا بايلاۋلى مالدىڭ ىڭىرانا كۇرسىنگەنى شالىنىپ ەدى.
بۇدان بىلاي قوڭىر وگىزدىڭ ازاپتى كۇندەرى باستالدى. العاشىندا جونارقاسى تاياقتان ارىلماۋشى ەدى، سايابىرلاعانى وسى بەرتىندە. ول ءۇشىن جاڭا ءومىر — ءوڭ مەن ءتۇسى ايىرعىسىز دوڭگەلەنگەن ازاپتى كۇندەر تىزبەگى قالىپتاستى.
كۇن كوتەرىلە ارباعا جەگىلەدى. يەسى جايعاسقان سوڭ، باس ءجىبىن تارتپاسا دا، بۇرىلار جاعى بەلگىلى. كۇندەلىكتى ءجۇرىس سورابىمەن شەڭگەل وسكەن دوڭگە بەتتەيدى. ودان ءارى تىك قيا. سول قياعا ىلىنە، رەزەڭكە باستى بيشىك تە اۋانى ءتىلىپ ىسقىرىنا تۇسەدى. بۇل دا ءتورت تاعانداي تىرمىسىپ، قاشان مويناققا ىلىككەنشە ەنتىگىپ بولادى. ارعى بەتكەيدەگى شوپشىلەرگە تۇمسىق تىرەپ ءبىر-اق تىنىستايتىن.
قوراپ تولعانشا ءبىراز ۋاقىت. ونان كەيىن شالا-شارپى تيەلگەن ءشوپتىڭ ۇستىنە قونجيعان قارا جىگىتتى تاعى كورەسىڭ. تەحنيكا بارمايتىن قيىن جەردىڭ پىشەنى وسىلاي تاسىلاتىن. بۇل كورىنىس كۇنىنە تورت-بەس رەت قانا قايتالانادى. ويتكەنى ەسىركەپ قانشا ىسقىرعانىمەن، ماندىتىپ جاتقان شوپشىلەر جوق. تەك سۇبەلى ويدىمدارعا وراق تيگىزگەن بولادى. ودان شىققان ءشوپ تە ءماز ەمەس. بۇيرەك بەت ءابىلحاننىڭ دا اسىقپايتىنى سول.
«وگىز بەن اربا سەنىڭ قۇزىرىڭدا. ايتەۋىر، توسكەيدە كولدەنەڭ قىلتاڭ قالدىرماساڭ، اقىڭدى جەمەيمىن. پالەن توننا دەپ ەسەپتەتىپ جازدىرتامىن»، — دەگەن ەسەكەڭنىڭ ءسوزى ۇلكەن مەدەۋ. كۇندەلىكتى مىندەتىنەن قۇتىلعان ول شەتكى ۆاگوننىڭ ۇستىڭگى سورەسىنە بەكىنىپ الىپ، ۇيقى سوعادى. ۇيقىنىڭ قىزىعىنا تۇسكەندە، تاسىلماعان شومەلەلەر دە، ەسەكەڭ دە، قوڭىر وگىز دە ۇمىتىلادى. توز-توزى شىعىپ تۇرعان ەسكى ۆاگوندى باسىنا كوتەرىپ ۇزاق قورىلدار ەدى.
يەسى وسىنداي راقاتتىڭ قۇشاعىندا جاتقاندا دا قوڭىر وگىزدە دامىل جوق. قولدارى بوس، ەرىككەن بالالاردىڭ ەرمەگى...
ەسىركەپ العاشىندا بۇلاردىڭ قىلىقتارىنا كۇيىنىپ، بىقپىرت تيگەندەي ەتىپ قۋالاپ تاستايتىن. كوزدەن تاسالانسا-اق ىزدەيتىندەرى — قوس باسىنداعى جالعىز مال. اسىرەسە انا ءبىر جاقان دەگەن دەمبەلشەلەۋ اق سارى بالا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كەلگەن كۇننەن باستاپ جازىقسىز جانۋاردىڭ قىر سوڭىنان ءتۇسىپ الدى. انا جولى ءابىلحاننىڭ وگىزدى ساباپ وتىرىپ قالاي جۋاسىتقانىنا، تاناۋىن ءقايتىپ تەسكەنىنە باستان-اياق كۋا بولىپ، ىقىلاسپەن كومەكتەسىپ جۇرگەن بالالاردىڭ ءبىرى وسى. قاپەرسىز جانۋار جانى قينالىپ، وكىرە موڭىرەگەندە، راقاتتانعان كەيىپپەن ساقىلداي كۇلىپ ەدى.
سول قينالىس، ازاپتان وزگەشە ءلاززات تاپقانداي بولىپ، ءوزى ءبىر ءتۇرلى قۇتىرىنىپ ءجۇر. ەرتەڭىندە-اق، ۇلكەندەردىڭ كوزىن تاسالانا بەرىپ، بىر-ەكى جولداسىمەن قوڭىر وگىزدى جەتەكتەپ ويعا تۇسىرگەن. باس ءجىپتى جۋانداۋ تالعا بايلاپ قويىپ، شارۋاعا جەدەل كىرىسىپ تە كەتتى.
وگىزدى سىرت اينالا بەرىپ، سالبىراعان ۇزىن قۇيرىقتىڭ ۇشىنان تارتىڭقىراي جوعارى كوتەردى.
— ءاي، بايقا، — دەگەن جولداسىنىڭ سوزىنە جاقان ءمان بەرە قويعان جوق. كانىگى ادامداي ەركىن قيمىلداپ، قولىنداعى ءشوپ ماشيناسىنىڭ ۇشكىل ءجۇزىن قۇيرىقتىڭ ۇشىنا تاقاۋ جەرىنە تيگىزە بەرگەن. مۇنان كەيىنگى كورىنىس تۇرعانداردىڭ كوز الدىندا جاي وعىنداي جالعىز-اق جارق ەتە ءتۇستى. وبايىپ كيمىلسىز تۇرعان دەنەلى مالدىڭ قالاي سيراق سەرپىگەنىن بالالار بايقاماي دا قالىپ ەدى. تەك كەلەسى سەكۋندتا كورگەندەرى — اناداي جەردەگى قياق ءشوپتىڭ ۇستىنە جامباستاي قۇلاعان بالا...
وگىزدىڭ تۇياعى وڭ جاق تىزەدەن جوعارى جاناي تيگەن ەكەن. سيپالاپ ۇستاپ كورگەن ۇلكەندەر سۇيەگى امان، ەتى جانشىلىپ قالعان دەستى. ايتسە دە جاقان ءبىرازعا دەيىن اياعىن جوندەپ باسا الماي اقساڭقىراپ ءجۇردى. ۇلىنىڭ جاعدايىن ەستىگەن اكەسى ەرتەڭىنە-اق جەتىپ كەلگەن.
— سەن سوۆحوزدى بايىتىپ، قارىق قىلماي-اق قوي. ءبىر كۇنى ءشوپ ماشيناسىنا ءتۇسىپ جازىم بولارسىڭ. ءتۇرىڭ جامان سەنىڭ. ءجۇر ۇيگە، — دەپ، بولماي وتىرىپ الىپ كەتتى.
بۇل وقيعادان كەيىن وزگە تەنتەكتەردىڭ جۇرەگى شايلىققانداي بولىپ، وگىزگە كوپ جولاڭقىراماي ءجۇردى. ءۇش-تورت كۇن وتكەن سوڭ، ەندى بۇل جاققا ورالماستاي بولىپ كەتكەن جاقان شوپشىلەردىڭ قاسىنا قايتىپ كەلىپ، ىرجيا قاراپ تۇر. مۇنداعى جولداستارىن قيا الماي، ۇيرەنشىكتى جۇمىسىنا قايتا كىرىسپەك. ەسىركەپ العاش جولاتقىسى كەلمەپ ەدى، جاقان دا قادالعان جەرىنەن قان الماي تىنبايتىن كەنە سەكىلدى ءبىر جابىسقاق بالە ەكەن. «اكە-كوكەلەپ» جالىنىپ ءجۇرىپ، بۇرىنعى تىرلىگىنە قايتا كىرىسىپ تە كەتىپ ەدى.
سونان كەيىن بارىپ جولداستارىنا سىر اشتى. ءشوپ شابا بەرۋگە ءقايبىر اڭسارى اۋىپ اكەتىپ بارا جاتىر دەيسىڭ. اياعىن اقساتقان قوڭىر وگىزدەن كەك الماق كورىنەدى. بۇل نيەتىن كەلگەن كۇنى-اق ىسكە اسىرۋعا كىرىسىپ كەتكەن. ۇلكەندەردىڭ كوزىن الا بەرىپ، ەكى-ۇش جولداسىمەن تەبەگەن حايۋاندى بايلاپ قويىپ سابادى. انا جولعىداي الباتى باتىرسىنىپ، باتا كىرىسپەي، ساق قيمىلداعان.
جاقان مەن ونىڭ جاقتاستارىنىڭ جايىلىپ جۇرگەن جازىقسىز جانۋارعا بۇلاي ءزابىر كورسەتۋى ءمادي سياقتى بالالارعا ۇناعان جوق.
ولاردىڭ سىپايى، جىگەرسىز ەسكەرتۋىن جاقاندار قايدان قۇلاققا ءىلسىن. قاتتىراق سويلەپ، قاسارىسىپ تۇرۋدى بىلمەيتىن موماقان توپتىڭ ءسوزى الشاڭداي باسقان الكەۋدە نەمەلەرگە شىبىن شاققان قۇرلى اسەر ەتپەگەن. قايتا ەرەگەسىپ، وگىزدى ولاردىڭ كوزىنشە ادەيى قينايدى. امالىن تاۋىپ، انا جولعى قۇيرىقتى دا كەسىپ العان. سىنعان شىبىق سەكىلدى شولاق قۇيرىقتىڭ ۇشى قانتالاپ ءجۇرىپ، اقىرى قۇرتتاپ كەتكەنىن يەسى بايقامادى دەيمىسىڭ. باسقا بىرەۋ بولسا، كەرولين قۇيىپ دەگەندەي، ەم-دوم جاسار ەدى.
وزدەرى ەشتەڭە ىستەي الماعان سوڭ، سوتقار بالالاردىڭ سوراقى قىلىعىن ءمادي ەسىركەپكە ءتىلى جەتكەنشە ايتىپ كورگەن. بريگادير جاقانعا سەس كورسەتىپ، ءتاۋىر-اق قىسىپ ەدى. قوڭىر وگىزگە تيىسپەيمىز دەگەن ۋادەلەرىن دە العان بولۋى كەرەك. ءبىراق بۇل ءسوزدىڭ ارتى ماديگە جايسىز ءتيدى. جاقان وڭاشادا تىزەمەن نىعارلاپ، ءوزىن قورقىتىپ قويدى. «ەندىگارى ايتساڭ، مەنەن جاقسىلىق كۇتپە»، — دەگەن زارلەنىپ.
سول كوزىنىڭ كىشكەنە اعى بار، تىكەنەك شاشتى قارا جىگىت ءابىلحاندى ءمادي مۇلدە ۇناتپايدى. بوقتامپاز دا، جالقاۋ دا، ۇيقىشى دا شىعار، ولارىن قويشى ءتىپتى. بارىنەن جانىنا باتقانى — ءابىلحاننىڭ اياۋشىلىق دەگەندى بىلمەيتىن قاتىگەزدىگى. وگىزدى اكەلگەن كۇنگى ىستەگەن ارەكەتى بالانىڭ كوز الدىندا سول كۇيى قالىپ قويعان. سوندا تۋعان اۋىر سەزىم دە ىدىرامايدى.
قاسىنداعى بىر-ەكى جولداسىمەن ءمادي وگىزدى قۇتقارۋدىڭ امالىن قاراستىرىپ كورگەن. ءابىلحان، جاقاندارعا سوزدەرىن وتكىزە الماسى انىق. ەسىركەپ اعاعا ايتقانىمەن، تاياقتىڭ ەكىنشى ۇشى وزدەرىنە تيەتىن ءتۇرى بار. زاتى مومىن ءمادي جاقاننىڭ جۋان جۇدىرىعىنان جاسقانادى. سودان اينالا كەلىپ، توقتاعانى — وگىزدى قاشىرىپ جىبەرۋ كەرەك دەگەن شەشىم ەدى.
ىمىرت ءۇيىرىلىپ، شوپشىلەر ورىندارىنا وتىرعان كەزدە ەكى جولداسىمەن ءمادي وگىزدى بايلاۋلى جەرىنەن الىپ شىقتى. ءبىرى مۇرىندىقتاعى جىپتەن جەتەلەپ، قالعاندارى «شۋ-شۋلاپ» ايداپ، قوستان ۇزاتىپ اكەتتى. بۇل ىستەرى ءساتتى اياقتالار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر شابىندىقتى شولىپ قايتۋعا شىققان قاراۋىل شالعا ۇستالىپ قالماعاندا.
— ءاي، قۋلار، كۇندىز ۋاقىت جەتپەگەندەي، مالدى تۇندە دە قينايىن دەدىڭدەر مە؟ قويمادىڭدار عوي، تۇگە. بالەم، ەسىركەپكە ايتىپ، جازالارىندى تارتقىزباسام، — دەدى قاراۋىل سەس كورسەتىپ.
بريگادير ءۇش بالانى ال اكەپ تەرگەسىن: «وگىزدى قايدا اپارا جاتتىڭدار؟ نە ىستەمەكسىڭدەر؟ الدە بىرەۋلەر جۇمسادى ما؟ سەندەر جاقان سياقتى بۇزاقى ەمەس سياقتى ەدىڭدەر عوي، نەعىپ وگىزگە جولاي قالدىڭدار؟» دەگەن سىڭايداعى سۇراقتاردى جاۋدىردى كەلىپ.
العاش ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ، ءجونسىز سىلتاۋراتقان بالالار اقىرى شىندارىن ايتتى. ەسىركەپ ايتپاۋعا قويمادى. سونان تامام جۇرتتىڭ كوزىنشە ءۇش بالانىڭ وگىزدى جاقسى كورەتىنىن، اياعاندارىن ايتىپ ماقتاعان. ماقتاي وتىرىپ، ءوزىنىڭ وگىزدى قاشىرىپ جىبەرۋگە مۇلدە قارسى ەكەنىن اشىق سەزدىردى. وگىز سول قالپى جوعالىپ كەتىپ، مويىنعا ءمىنىپ قالسا قايتەدى. كەيدە يت-قۇسقا جەم بولۋى مۇمكىن. ايتپەسە ۇرى-قارانىڭ قولىنا تۇسپەي مە؟! ءتىپتى، باسقا جاققا اداسىپ كەتسە، ونى ىزدەپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى ۇلكەن اۋرە.
بالالاردىڭ بۇل ارەكەتىن اركىم ءارقالاي باعالادى. ەرەسەكتەردىڭ كەيبىرى قۇپتاعان ءتۇر كورسەتسە، كەيبىرەۋلەر سامارقاۋ. ماديگە ەرەگەسكەن جاقان ونىڭ كوزىنشە ەگىزدىڭ تۇگىن قويماي سىباپ، ءتىلى جەتكەنشە جامانداپ باقتى. وزگە بالالار وگىزگە ەرمەك ءۇشىن مىنسە، جاقان ماديگە ەرەگەسىپ، قاساقانا ىستەيدى. قاربالاس شارۋامەن جۇرگەن ۇلكەندەر قاشانعى قاداعالاي بەرمەك. قايداعى ءبىر جاقان، قايداعى ءبىر قوڭىر وگىز ارى-بەرىدەن كەيىن كىمنىڭ شىكىراسى...
قولدان شىققانىنا اي جارىم تولعاندا، قوڭىر وگىزدىڭ قۋ سۇيەگى قالىپتى دەگەندى ەستىپ، بابەڭ اقساقال ادەيىلەپ اتتاندى. شوپشىلەر بۇل شاقتا جەر-سۋدى ورلەپ، ۇزاپ كەتكەن. قارت قوسقا تاياي، اينالاسىن باعدارلاپ كەلەدى. قىبىرلاعان قارالاردىڭ قايسىسى مال، قايسىسى ادام ەكەنىن وتى ازايعان جانار ايىرا الماي، اسىعىپ تاقاي بەردى. ۆاگونداردىڭ اراسىندا ەكى-ۇش ادام ءجۇر. قاربالاس ازايىپ، قوستىڭ باسى مازا تاپقان. بابەڭدى تانىپ جۇرگەندەر داۋىستاپ امانداستى. ءبىرى ەسىركەپ ەكەن:
— ءيا، بالا، وگىز قايدا؟ — بولدى قارتتىڭ سالەمنەن سوڭعى ءسوزى. ەسىركەپ جۇقالاپ كەلىپ، جانۋاردىڭ جۇدەڭكىرەپ قالعانىن، كىشكەنە ءال جيناۋ ءۇشىن ارقانداپ قويعانىن ايتىپ ءتۇسىندىردى.
— ءوزىمىز دە ءسىز كەلىپ قالاتىن شىعار دەپ وتىر ەدىك، الىپ كەتۋىڭىزگە بولادى.
قارت ءلام دەمەستەن، قامشىسىن بەلىنە تايانعان كۇيى سىلتەگەن جاققا قاراي اياڭدادى.
بۇل تۇس — ءشيلى ويپاۋىت. باستارى سەلدىرەگەن جۇدەۋ ءشيدىڭ اراسىنان تۋلاقتاي قونىرايعان زات بايقالادى. دارمەنسىز سۇلىق جاتقان حايۋاننىڭ قوڭىر وگىزدىڭ سۇلدەرى ەكەنىن يەسى ارەڭ شىرامىتتى. جانۋار سىرتىنان شىققان دىبىسقا قۇلاق قاققان جوق. جامباستاپ شوكە تۇسكەن قالپى موينىن تومەن سالىپ، قىبىرسىز جاتىر. مۇيىزىنەن بايلانعان ارقان شۇباتىلىپ، اناداي جەردەگى قازىققا ورالىپتى. قارت ءسال كىدىردى دە، سوسىن شاپشاڭ جانۋارعا ۇمتىلدى:
— كۇشىم، كۇشىم، كۇشەكەسى!
قوڭىر وگىز يەسىن تانىمادى. قولىن سوزىپ، الدىنا كەلگەندە، تۇمسىعىن كەكجيتىپ، كەيىن سەرپىلدى. ابدەن جاسقانشاق بولىپتى. بابەڭ ەندى تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، ءسىڭىرلى ساۋساقتارىن ەپپەن موينىنا اكەلدى. مۇيىزدەنگەن الاقان جۇمساق سيپاپ، وگىزدى تىنىشتاندىرماق. قارت كەپكەن كوندەي شوميگەن دەنەگە قارادى: ارقاسى ۇيپالانىپ، قىرى شىعىپ كەتىپتى. بۇرىنعى جۋان اياقتارى سۇيەكتەنىپ، ادىرايعان قىلتا سىڭىرلەرى بايقالادى. ءبۇيىرى سۋالىپ، ەكى يىعىن مويىنتۇرىق قاجاعان. قاراعايداي مۇيىزدەرىنىڭ ۇشىن قاعىنعاندار كەسىپ، تۇقىلداپتى. كوزىندە باياعى توقتىقتىڭ ەلەسى جوق، ويناقى ۇشقىن وشكەن. تاعدىرعا ەرىكسىز مويىنۇسىنۋ بار.
اۋكەسىن قاسىپ ەدى، بۇرىنعىداي ءسۇيسىنىپ، موينىن سوزا قويمادى. باسىن تۇقىرتىپ، ءبىراز تۇرعان سوڭ عانا بىرتە-بىرتە اۋكەسىن كوتەرۋگە اينالعان. كوزى دە جاندانىپ، الدەقانداي ىرزاشىلىق سەزدىرگەندەي. سوسىن، كەنەت تۇمسىعىن جىبىرلاتىپ، قارتتىڭ جەڭىن يىسكەلەدى. ءتىلىن شىعارىپ، سىلەكەيلەي، كيىمدى جالاپ تا الدى. بۇل — تانىعان سىڭايى.
— جانۋارىم-اۋ، نە بولىپ كەتكەنسىڭ؟
حايۋان دەل-سال كۇيىنەن ارىلىپ، ەڭسەسىن كوتەرە قۋانعانداي ىڭىرانىپ تا قويدى. اياقتارىن جيىپ، العا ۇمسىنادى. قارت ءۇنى بارلىعا:
— نە بولعانسىڭ، كۇشىم-اۋ؟ — دەپ وگىزدى موينىنان قۇشاقتادى. تۇرعىزىپ، الدى-ارتىنا قاراسا، قۇيرىعىن شولتيتىپ كەسىپ، تاناۋىن تەسىپ تاستاعان ەكەن.
— ءيا، بالا، كوردىك مالدى ءقايتىپ باعىپ-قاققانىڭدى. مىنا ءتىرى ارۋاقتى قوڭىر وگىز دەپ ايتشى، قانە. وسى جازىقسىز حايۋاننىڭ كورگەنىن ءوز باستارىڭا بەرسىن! كەسىپ السا، قان شىقپاس نە دەگەن پەرى سوققان ەدىڭدەر!..
نوسەر بۇلتىنداي بولىپ كۇركىرەپ كەلە جاتقان قارتتىڭ داۋسى شاعىن قوستىڭ باسىن ءدۇر سىلكىندىردى. ءشوپ تايلايتىن اگرەگاتتىڭ قاسىندا جۇرگەن ەسىركەپ پەن تراكتورشىنى قويىپ، اسپاز ايەل دە سىرتقا جۇگىرە شىققان.
— ءاي، بىرگادىر!
سول-اق ەكەن قارت قولىنداعى جىلتىر تاياق كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ، جالعىز-اق جارق ەتە ءتۇستى. بەيعام تۇرعان ەسىركەپ جاسقانا بەرىپ، توسىن سوققىعا جونىن توسىپ ۇلگەردى.
— مال ءقادىرىن بىلمەيتىن مالعۇن! كوزىڭدى شىعارىپ جىبەرەيىن بە وسى تۇرعان جەرىڭدە؟ بەرمەسىمە بولماي، تارتقانداي عىپ اكەتىپ ەدىڭ... نە قاستىعىڭ بار ەدى سونشا؟..
جاق تۇكتەرى ءۇرپيىپ، بوزارىپ كەتكەن ەسىركەپ سەڭ سوققان بالىقتاي ءارى-سارى كۇيدە. كوزى جىپىلىقتاپ، تاياق تيگەن جەرىن سيپالاي بەرەدى. اشۋعا بۋلىققان قارت كوكەيدەگىسىن سارقىپ بولعانشا، تۇرعانداردىڭ ەشقايسىسى ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتقان جوق. ەسىن جيىپ، وزىنە ءوزى كەلگەن سوڭ عانا ەسىركەپ ەرىن قيمىلداتىپ ەدى:
— اقساقال... اقساقال، بىلاي عوي. بۇل ءوزى بۇرىن كولىككە جەگىلمەگەن مال ەكەن. سونى جىگىتتەر ۇيرەتەمىز دەپ...
بولعان جايدى قىسقاشا بايانداپ ەتكەن ەسىركەپتىڭ سوزىنە قارت ءالى دە توقتاي قويماعان سىڭايلى. جۇرەگىن تىرناعان كۇيىكتى جاسىرا الماي قادالا تۇسەدى.
— بالالاردىڭ ويىنىنا وگىز اري ما؟ ون بالا وتىرسا دا، قىڭق ەتپەيتىن مال ەمەس پە. سونى دا ءسوز دەپ ايتىپ تۇرمىسىڭ. ءۇستى-باسى تولعان جارا. قۇيرىعى قۇرتتاپ كەتكەن. ءشوپ جەي الماي، اۋرۋ بولعان مال عوي مىناۋ. ايتپەسە وسىنشا وتتىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، وگىز ارىدى دەگەنگە ادام سەنە مە؟
— كىنالىمىز، اقساقال. سەنىپ تاپسىرعان جىگىتتەر ۇياتتى قىلدى. العاشىندا دۇرىس قاراڭدار، ساق بولىڭدار دەپ ايتىپ تۇرۋشى ەدىم. ءبىراق قاشانعى قاقساي بەرەرسىڭ. كۇيىپ بارا جاتقان ناۋقان، جينالماي جاتقان ءشوپ. وگىزدەن باسقا شارۋا دا باستان اسىپ جاتىر. الگى ارباكەش جىگىت مالدىڭ اۋىرعانىن ماعان ايتپاپتى دا. ايتپەسە ۆەتسانيتارعا كورسەتۋگە بولاتىن ەدى، — دەدى اقتالا سويلەگەن ەسىركەپ.
بابەڭنىڭ اشۋى قاتتى بولعانىمەن قايتىمى جىلدام ەدى. بريگاديردىڭ سونشاما كىشىكتەنە سويلەپ، بار كىنانى موينىنا العانى كوڭىلىن ءجىبىتتى مە، جۇمسارايىن دەدى. كولەڭكەدە وتىرىپ، اسپاز ايەل اكەپ بەرگەن سۋسىندى جۇتتى. سوسىن شارۋاسىنا اسىعىپ، تىقىرشي باستاعان ەسىركەپتى تىزەدەن قاعىپ توقتاتقان.
— سەندەردى كوپ بوگەمەيىن، اشەيىن عيبرات ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن، — دەپ اڭگىمە باستاپ كەتتى. سوناۋ مويىن-سەرىك كەزىنەن باستاپ سوعىستان بەرگى ۋاقىتقا دەيىن كولحوزدىڭ بار جۇمىسىن وگىزدەر اتقارعانىن، قانداي قيىنعا سالسا دا، ولاردىڭ قىڭق دەمەي، ورگە سۇيرەپ، سەنىمنەن شىعىپ جۇرگەنىن اڭگىمەلەدى. ءتىپتى وگىز دەگەن حايۋاننىڭ قاسيەت-قۇرمەتىن ارتتىراتىن بىر-ەكى وقيعانى دا ەسكە الىپ ءوتتى.
— قازاقتىڭ تراكتورلارى ءبىر كەزدە وسى وگىزدەر ەدى عوي. جەر بەتىندە قاقيىپ ءالى جۇرگەنىمىز — ءبىر جاعى وسى جارىقتىق مالدىڭ ارقاسى. ادامعا ادال قىزمەت ەتكەننەن باسقا جازىعى بار ما ەدى وسى شىركىندەردىڭ. زەڭگى بابا ۇرپاعىنا تورىنەن كورى جاقىن مەنى بىلاي قويىپ، مىنا سەندەر دە قارىزدار ەمەسسىڭدەر مە ارى-بەرىدەن كەيىن؟! قاپتاعان كوك تەمىرگە كەنەلدىك دەپ ءىشى بوق، سىرتى تۇك حايۋاندى شەتكە تەبۋگە بولا ما؟ ءتىلسىز جانۋاردى اياي ءبىلۋ دە ادامگەرشىلىك ەمەس پە؟ — دەپ جەلدىرتىپ كەلىپ ءبىر توقتاعان.
ەندىگى سوزگە ەسىركەپ ءۇن قاتقان جوق. جۇرەك تۇبىنەن الدەقانداي بولماشى وكىنىش ويانعان سياقتى. ءقادىرسىز قوڭىردى قاشىرىپ جىبەرە جازداعان ءمادي دەگەن موماقان بالا كوز الدىنا كەلدى. «سول جولى قاشىپ كەتسە، بۇل وگىز ەشقايدا بۇرىلماستان، تۇپ-تۋرا بابەڭ اقساقالدى تابادى ەكەن-اۋ».
— اقساقال، وسى قوڭىر ءبىر جاعى ءسىزدى ساعىنىپ قۇسادان ارىعان سياقتى. كەلگەن جاعىنا ىلعي قاراي بەرۋشى ەدى، — دەپ، تىزەسىن سىتىرلاتىپ تۇرەگەلە بەرە، ءازىل قاشىرعان بولدى.
— مالدا سەزىم جوق، قۇسالانبايدى دەپ كىم ايتتى ساعان؟ مەنى عانا ەمەس، ازاتتىعىن دا اڭساعان عوي جارىقتىق.
كۇن بەسىنگە اۋا، قوڭىر وگىزدى جەتەكتەپ العان اتتىلى جولعا شىقتى. بۇل كەزدە جەر بەتىنە سارعايىپ كۇز تابى تۇسكەن. وسىناۋ جاداۋ ولكەنىڭ ءسانى ەندى كىرگەندەي شالدا دەگبىر جوق. تاناۋىنىڭ استىنان ەسكى ءبىر ءاندى ىڭىلداپ قويىپ، تارتىپ كەلەدى. اندا-ساندا بوگەلىپ، جول شەتىندەگى جۋساندى جۇلاتىنى بولماسا، وگىز دە شيراق، قايدا بارارىن سەزگەندەي بۇلكىلدەپ قويادى. ءجىپتى بۇيدالاپ ەمەس، مۇيىزىنەن بايلاعان. قىستاۋعا جەتكەنشە وگىز بۇلكىلدەدى دە وتىردى.
بابەڭ مۇيىزدەگى كەندىردى اعىتىپ قويا بەرگەندە، قوڭىر وگىزدىڭ موڭىرەپ-موڭىرەپ جىبەرگەنى. سودان كەيىن ءوزىنىڭ بۇرىنعى جەم جەيتىن استاۋىنا موينىن ۇيكەپ ۇزاق تۇردى.
1976
You Might Also Like
-
قايتا قۇرۋ - تاريحي پروسەسس. حالىقتىڭ،مەملەكەتتىڭ،ادامزاتتىڭ تاريحى ۇزىلمەيدى، ونىڭ سۋبەكتىلەرى - ادامدار، ساياسي پارتيالار، قوعامدىققوزعالىستار وزدەرىنىڭ مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلىپ،...
-
— اقساقال، دوكۋمەنتىڭىز بولماسا ەنتەلەمەڭىز. ءبىز ءسىزدىڭ مۇگەدەك ەكەنىڭىزدى قالپاعىڭىزعا قاراپ بىلەمىز بە؟
