قالالىق ەمەس قارت
— اقساقال، دوكۋمەنتىڭىز بولماسا ەنتەلەمەڭىز. ءبىز ءسىزدىڭ مۇگەدەك ەكەنىڭىزدى قالپاعىڭىزعا قاراپ بىلەمىز بە؟
— كيىمىن شەشىپ، تەكسەرسەك قايتەدى ءوزىن.
— وسىلار-اق... رەستوراندا نەسى بار دەسەڭشى.
شاڭ-شۇڭ ايعايمەن ارالارىنداعى جالعىز قاريانى شەتكە قاقپايلاپ، ىقتىرىپ تاستاعان قىز-بوزبالانىڭ مۇنان كەيىن ونىمەن شارۋاسى دا بولعان جوق. اششى وزەگى تالىپ كەلىپ، جۇرەك جالعارمىن دەگەن شالدىڭ نيەتى وسىمەن كەسىلدى. ءبارى شۋلاسىپ: «كەزەككە تۇر»،— دەيدى. ءشارلى جەردىڭ ءوزى ۇيرەنبەگەن تارتىبىنە كونە سالار ەدى، ۋاقىتى قۇرعىر تىعىز. اششى ىشەكتەي شۇباتىلعان جۇرتتىڭ سوڭىندا تۇرىپ، اۋزىنا ىستىق تيگەنشە، قاي زامان؟ قىلتاسى دىرىلدەپ، تابانىنان توزىپ كەتپەي مە؟ اۋىلداعى كوڭىلمەن جالعىز شالدى جىبەرەر دەگەن ۇمىتپەن ۇمتىلىپ كورگەندە، العان سىباعاسى الگى. «جارايدى، باس سۇعاتىن باسقا ءبىر قۋىس تابىلار».
وسى كەزدە اينەك ەسىكتىڭ ار جاعىنان اق حالاتتى تولىقشا ايەل شىعا بەرگەن. قولىندا بيلىك بارىن ەركىن كيمىلى مەن وكتەم ءۇنى جاريالاپ تۇر. ەسىك كوزىنە توپتالىپ، شۋ كوتەرىپ جاتقان جۇرتقا داۋىس كوتەرە كەلدى. «كەلىن، كەلىن»، — دەپ ءتىلى جەتكەنشە ءوز جاعدايىن تۇسىندىرگەن بولدى قارت. كەيدە ادامنىڭ كوڭىلى وسىندايدا كوتەرىلىپ قالادى عوي. ايەل تامام ەلدىڭ كوزىنشە قارتتى ىشكە كىرگىزىپ الدى. جامىراي ەستىلگەن نارازى ۇندەردى تويتارىپ تاستاعان جاڭاعى وكتەمدىگى:
— انە، انا جازۋدى وقىندار. «ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مۇگەدەكتەرىنە كەزەكتەن تىس قىزمەت ەتىلەدى». ەندى نە كەرەك سەندەرگە؟
— دوكۋمەنتىن كورسەتسىن!
— «دوكۋمەنتىم قالىپ قويىپتى»، — دەپ تۇر ەمەس پە؟ مۇگەدەك ەكەنى كورىنىپ تۇرسا، دوكۋمەنت مىندەتتى ەمەس قوي.
قارت اياق استىنان جولى بولا كەتكەنگە ەسى شىعا قۋاندى.
— راقمەت، كەلىن. ۇل تاپ، — دەي بەرەدى قالبالاقتاپ. مىنا سىپايى ورتادا ءوزىن قالاي ۇستاۋدى بىلمەي، جاتىرقاپ تۇرعان قارت قالپاقتان جەڭىلەيگەن تاقىر باسىن قايتا-قايتا يزەپ، قاۋقالاقتاي بەرەدى.
توبەسىنە سىلتەگەن قۇرىق ارەڭ جەتەتىن كەڭ زالدىڭ ءىشى قۇجىناعان ادام. ەكى قابىرعا — تۇتاس شىنى. تەرەزەسى قايسى، ەسىگى قايسى، ايىرا الار ەمەس. توبەدەن سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ سىرعاسىنداي سالبىراپ، كوز ارباعان جالتىلداق بۇيىمداردى ايتساڭشى. «قامشىنىڭ تاسپاسىنداي ەتىپ، ءوزىن اينەكتەن ورگەن بە، قالاي؟»
تۇتاسا بىجىلداعان قالىڭ ءۇننىڭ اراسىنان ءبىر ءسوزدى دە اجىراتا الار ەمەس. ءبىراز تىڭداسا، گۋىلدەگەن داۋىستار جەم دامەتكەن اش قويلاردىڭ ماڭىراعانىنا ۇقساپ كەتەدى.
سىقىرلاما ەتىكتىڭ تابانى جالتىراعان ەدەندى جاتىرقاعانداي تايىپ بارىپ، دايەكتەپ قالدى. كىرۋىن كىرگەنمەن، تىزە بۇگەتىن ورىن تابىلماي، داعدارۋعا اينالعاندا، جاڭاعى مەيىربان ايەلدىڭ تاعى جەتىپ كەلمەسى بار ما؟
اينالاسىمەن تانىسۋعا مۇرشاسىنىڭ كەلگەنى — ورنىعىپ وتىرعان سوڭ عانا. الدىمەن سەزىنگەنى — وسى ساۋلەتتى شاڭىراقتىڭ استىندا اسا ءبىر جاراسىمدىلىقپەن مەكەن تەپكەن سالتاناتتى كورىنىس. مىنا زالدىڭ مول بوياۋى شاھار تىرشىلىگىنىڭ ءوزى بۇرىن-سوڭدى كورىپ-بىلمەگەن ادەمى جاندى ۇلگىسى.
اينالاسىنا قىمسىنا كوز جۇگىرتىپ ەدى، جانارى بۇلدىرادى. كىلەڭ ىعاي مەن سىعايدىڭ قۇلپىرعان ورتاسى وزىندەي جۋان قونىش، كەڭ قولتىق قىر قازاعىنىڭ قولى ەمەس ەكەن. قالاي قاراسا دا، الەم-جالەم جارقىراۋىق كيىمدەر، سىزاتسىز سىپايى وڭدەر؛ كەربەز قيمىلدار، ەستيتىنى — قىمسىنۋدى بىلمەيتىن اشىق-جارقىن شاتتىققا تولى ۇندەر. ءوزىن-وزى مىنا دۋىلداق ورتاعا بوتەن ساناپ، قاسىندا وتىرعانداردان يمەنە باستادى.
كەلىستى كەلىنشەك پەن ۇزىن شاشتى جاس جىگىتتىڭ كەزدەيسوق داستارقانداس بوپ قالعان كىسىنى جاراتپاي قالعانى انىق. كورشى ستولدان كەۋدەلەرىن بۇرىپ تۇرىپ، ادەيىلەپ نازار سالعان بىرەۋلەر جىرقىلداي كۇلىسىپ تە قالعان سىقىلدى. قارتىڭدى كورىنەۋ سايقىمازاققا اينالدىرىپ وتىرعاننان ساۋ ەمەس. ىشتەي بۇرق ەتكەن نارازىلىق سەزىمىنە سابىردىڭ نوقتاسىن كيگىزىپ، تاك-تاكتادى. «كۇلسە، كۇلەتىندەي بار شىعار. ءقايبىر جەتىسكەن جانمىن، شايىر ساسىپ»، — دەيدى وزىنە-وزى.
بوكسەسىن قويقاڭداتقان ەتجەندى داياشى ىشىم-جەمگە سىقالعان قايقايما تاباقتى الاقانىندا ويناتىپ قاستارىنان وتكەن. بىرگە وتىرعانداردان ۇستەمە زاكاز الىپ كەتكەن. تويعان قوزىداي قوڭىرايىپ وتىرعان ءۇشىنشى ادامعا، سوندا دا قايرىلىپ توقتاعاندى قويىپ، «ءيتپىسىڭ، كىسىمىسىڭ»، — دەپ، موينىن بۇرساشى. ەلدەگى داعدىسىمەن: «ءاي، قالقام»، — دەپ شاقىرعان بولىپ ەدى، ونى دا ەستىپ جارىتىپ جاتقانى شامالى. قاراداي سالى سۋعا كەتىپ، تۇيىق ويعا تاعى دا قامالا باستاعان.
سول ەكى ارادا ماناعى جارىلقاۋشى ايەلدىڭ جارق ەتىپ جەتىپ-اق كەلگەنى. ءبارىن بايقاپ تۇرسا كەرەك، كەلە سالا، داياشىعا قولقا سالىپ جاتىر.
«اي، كوپ جاساعىر، كوپ جاسا»، — دەپ ىشتەي العىسىن ارناپ مەيمان وتىر.
بوساعان ءبىر ورىندىقتى وتىزدار شاماسىنداعى مەلجەمدى جىگىت مول دەنەسىمەن تولتىرا جايعاستى. قارتتىڭ زاكازىن الىپ كەلگەن كەلىنشەككە:
— ەڭ دامدىسىنەن، ەڭ اششىسىنان، — دەپ گۇج ەتە تۇسكەن. قۇددى ءبىر ناعاشىسىنىڭ تورىندە وتىرعانداي وكتەم. قارت ويلاعانداي مۇنىسىنا داياشى اشۋىن شىعىنداپ، سالعىلاسا جونەلگەن جوق. قايتا قالجىڭداي سويلەپ، قارق-قارق كۇلكىگە قاندىرىپ كەتتى.
الدىنداعى ىستىعىن تەرلەپ-تەپشىپ ۇرتتاي باستاعان ساتتە شالدىڭ جىگىتپەن ءسوزى جاراسىپ، ەكەۋى ءتاپ-تاۋىر شۇڭكىلدەسە باستاعان.
— اتىڭىز كىم، اقساقال؟
— مەنىڭ بە؟ ءىھىم، مەنىڭ اتىم ءابىلتاي بولادى.
— ءوزىڭىز كىممىن دەدىڭىز؟ كاسىبىڭىزدى ايتام.
— ە، مەن بە؟ مالشى بولامىن، شىراعىم. كوپتەن بەرى قالاشىلاپ شىققانىم ەدى. ءبىر ءدام اۋىز ءتيىپ شىعا قويايىن دەپ...
— قايدا، قالاعا ما؟
— ە، جوق. وسى بوساعاعا دا.
اس الدىنداعى تىسكە باسار ۇساق-تۇيەك، ءشوپ-شالام جىگىتتى ۇزاق زارىقتىرعان جوق. كوزدەرى مولتىلدەگەن شيشا-شيشا نوكەرى تاعى بار. تاماق يەسى وزگەسىن قويا تۇرىپ، سول «نوكەرىنە» قول سالدى.
— ال، اقساقال، سويلەڭىز، — دەدى ول اششى سۋمەن اس جولىن «دەزينفەكسيالاپ» العان سوڭ بارىپ. ءسويتتى دە، جاۋاپ توسپاستان، ىسكە قاۋىرت كىرىسىپ كەتتى. دۇڭك ەتكىزىپ تاستاي سالعان ءپاتۋاسىز ءسوز قارتتى ساسقالاقتاتىپ تاستادى. كولدەي ورامالىمەن ساي-سايدى قۋالاعان تەردى جەڭىلدەتىپ الدى دا:
— نە سويلەيمىن، شىراعىم؟ ءوزىم قالاعا جاڭا كەلگەن كىسى... — دەپ سەبەپسىز اقتالۋعا اينالعان.
— ءوي، اقساقال، ءوزىڭىز قىزىق ەكەنسىز. «نە سويلەيمىن؟» سول دا سىلتاۋ بولىپ پا؟ اۋىلدىڭ شالدارى اڭگىمەشىل بولادى دەيتىنى قايدا؟ اۋىلدان ەكەنىڭىز انىق قوي ءوزى؟
— يە، قىر ادامىمىز. بىزدە ءقايبىر اڭگىمە بولسىن. ىلعي كۇنسىپ دالادا جۇرەمىز. كورەتىنىمىز....
— مىنە، مىنە. ءسوز سىزدە دەمەدىم بە؟ شىركىن، دالا، دەگەن راقات قوي. اڭ-قۇس كوپ شىعار؟
— يت-قۇس پا؟ ە، كەزدەسەدى...
— اڭنىڭ قىزىعىن ءسىز كورىپ ءجۇر ەكەنسىز، ءا؟ سىزدەر جاقتاعى قانداي اڭ؟ اقبوكەن بە؟ ىلعي دالادا جۇرسەڭىز، اۋلاپ قويمايتىن بولدىڭىز عوي.
— وي-بۇۋ، شىراعىم-اي. ءبىز قايداعى ءبىر... مالدان شىعا الماي ءجۇرىپ...
— اڭشىلىقتى جانىم سۇيەدى. ال ءوزىڭىز قانداي مال باعاسىز؟
— ءبىزدىڭ اينالدىراتىنىمىز — اتا كاسىپ قويدان باسقا نە بولسىن.
— ءي-ا-ا... اڭ سىزدەردە، ەت سىزدەردە. ءبىر وتار قوي الدىڭىزدا. سولاي ما؟ ەت كەرەك بولسا، بىلاي — چيرك. شىركىن، مىنا كوك جاسىق شاندىردىڭ ورنىندا ءبىر تاباق ەت بولسا...
جىگىتتىڭ قالىڭ ەرىندەرى اينالدىرعان بۇيەندەي ءدۇرديىپ، بۇلتيعان جۇمساق بۇعاق بۇلك-بۇلك ەتىپ قالدى. اۋىز بەن ىدىستىڭ اراسىندا قولدى-اياقتى بالاداي لىپىپ جۇگىرىپ تۇرعان شانىشقى اۋانى شيمايلاي، لاعىپ بارىپ توقتاپتى.
— جارايدى، قۇرىسىنشى سول، — دەدى قۇرعاق تامسانۋدان ەشتەڭە ونبەيتىنى ساڭىلاۋىنا بارعان جىگىت كەنەت سەرپىلىپ تاستاپ. ءسويتتى دە، اۋزىنداعىسىن كۇتىرلەتىپ قايتا جاۋكەمدەي باستادى. — ونان دا مىنانى الىپ قويايىق.
— نەنى؟ و، جوق، بالام...
شىتىداي جۇقا شىنىنى قىپشا بەلىنەن ىلگەن ءجۇندى ساۋساقتار سونداي الۋەتتى سەكىلدى. ءارقايسىسىنىڭ جۋاندىعى ات تاعالايتىن بالعانىڭ سابىنداي بار-اۋ. «شىركىن، وزىنە قورانىڭ قيىن تازارتتىرار ما ەدى. بەلىم اۋىرىپ ءجۇرىپ ءبىر جۇما جۇلمالاعان قورانىڭ ءىشىن مىنا قۇجبان ءبىر-اق كۇندە تۋ-تالاقايىن شىعارار». ءجۇز گرامم ىشكىزۋ ءۇشىن وسىنشا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەمىن دەپ ويلاماعان جىگىت سەرىگىنىڭ وڭىنە بارلاي قاراپ، ءبىراز وتىردى. سوسىن باسىن شالقايتىپ الدى دا، ريۋمكانى كوتەرە، قولدى سىلتەپ كەپ جىبەردى.
— ءسويتىپ، ىشپەيسىز، ءا؟ ەندەشە، بۇل جەرگە نەعىپ كەلدىڭىز؟ الدە بيلەۋ ءۇشىن بە؟ ايتپاقشى، ەسىمىڭىز كىم ەدى ءوزى؟
— ءابىلتاي، ابەكە دەي بەرسەڭشى.
— ءيا، ابەكە. ءسىز ءوزى بۇل جەرگە قايدان كەلىپ قالدىڭىز؟
— كۇنى بويعى تەككە ساندالىستان جۇرەگىم سازىپ... بۇل قالانىڭ تاماق بەرەتىن جەرى قايدا دەپ سۇراپ ءجۇرىپ... كورسەتكەندەرى — وسى ءۇي.
قارتتىڭ ودان ارعى اڭگىمەسىن كۇرك-كۇرك ەتكەن قاتتى جوتەل ءبۇلدىرىپ كەتتى. قارسىسىندا وتىرعان جاس ايەل:
— فۋ، بەسكۋلتۋرششينا!— دەپ، بوياما كىرپىك قامالاعان ادەمى كوزدەرىنە سۇمدىق جيىركەنىش تولتىرا، جونىلعان ءپىل سۇيەگىندەي ءمىنسىز كەلبەتىن اۋلاقتاتا بەردى. جىگىتى دە باسىن كەكجيتىپ الىپتى. گۇجبان قارا كۇرەكتەي الاقاندارىن جەلپۋىشكە اينالدىرىپ، بەت الدىنداعى اۋانى وڭدى-سولدى قۋىپ تاستادى:
— كىم... ابەكە، ءسىزدىڭ مۇنىڭىز قالاي؟ تاماق ۇستىندە. نەگە جوتەلەسىز؟ بولمايدى عوي ول.
جاس كەپتەلىپ ۇلگەرگەن توزىڭقى جانارىنا ورامالىن تيگىزگەن اقساقال، ىڭعايسىزدانىپ جاتىر:
— بولمايدى دەيدى؟ ە، بالام... جوتەلى قۇرعىر قىسقان سوڭ... سەن نەتسەڭشى، عاپۋ ەت. كەيدە ءوستىپ قالاتىنى بار.
— اقساقال، تو-ەست، ابەكە. ونىڭىز جارامايدى. جاڭا ايتتىم: «دەزينفەكسيا جاساۋ كەرەك»، — دەپ.
— ءا، وعان كونە قويماس بۇل كوكجوتەل. ەسكىلىكتى اۋرۋ، ۇيرەندىك قوي.
— ا، بۇرىننان اۋىراسىز با؟ وندا كۋرورتقا بارىپ، دەمالىپ قايتپايسىز با؟ راقات قوي كۋرورت دەگەنىڭىز. ماسەلەن، مەن وتكەن جىلى بۋرابايدا بولدىم. قانداي كەرەمەت! ونداي جەردى ىزدەسەڭىز دە، تاپپايسىز. راس، ونىڭ الدىنداعى جىلى ءبىر اي گاگرادا كۇنگە كۇيگەنىم بار. وندا تەڭىز عوي جانە كۇنگە جاقسى كۇيەسىز.
كۇركىلدەپ بارىپ ابكەڭنىڭ دەمىگى دە باسىلدى. جان قالتاسىن اقتارىپ وتىرىپ شىعارعانى — تۇيمەدەي عانا سارعىش ءدارى.
— كۋرورت دەيمىسىڭ؟ الگى ەمدەيتىن جەر مە ونىسى؟
— وھو، كۋرورتتى بىلمەي، وسى ۋاقىتقا دەيىن قايدا ءجۇرسىز؟ ايتىپ وتىرمىن عوي، ونىڭ راقاتىن كورگەندەردىڭ ءبىرى مىنا مەنمىن دەپ.
— بالام-اۋ، جاپ-جاس بولىپ سەن دە اۋىرىپ پا ەدىڭ؟
بالا ءتىلىن قىزىقتايتىن ۇلكەندەردىڭ لامىنە سالىپ، جىگىت مول دەنەسىن بۇكىلدەتە، تىرق-تىرق كۇلىپ الدى. ەزۋىندەگى ءبىر تال شىلىمنىڭ جانى قالماي، قوسا سەكەكتەگەنى قىزىق.
— وي، اقساقال، ءوزىڭىز ەشتەڭە كورمەگەن ادامسىز با، نەمەنە؟ مۇمكىن، ساناتورييگە كوڭىلىڭىز سوعار. ول دا تابىلادى. كەرەك دەسەڭىز، پۋتيەۆكا الدىرىپ بەرەيىن. تەك مىنانداي بولسا، ءبىتتى، — دەپ، الگى نويان ساۋساقتى سىرت ەتكىزدى.
— شىراعىم، ايتقاندارىڭنىن ءبارى ءجون-اۋ... ءبىراق ول قۇرعىرىڭ ءبىز سياقتى قارابايىر ادامنىڭ قولى دەيمىسىڭ. جانە ءبىزدى ول جاققا كىم جىبەرىپ جاتىر. الا قىستاي قاقساعاندا مەنى ارەڭ بوساتىپ وتىرعانى مىناۋ. وندا دا از كۇنگە. ونىڭ ۇستىنە، مەنىڭ دەرتىم كۋرورتىڭا كونە قويماس.
— كاك، كونە قويماس؟ اۋرۋدى دۇرىستاپ ەمدەتۋ كەرەك.
— مەنىكى نە عوي، اكەم... اۋرۋ دەۋگە بولمايدى. وكپەمە وق تيگەن. سونىكى.
جىگىت قىلقىلداتا جونەلتىپ جاتقان سىراسىن تاۋىسپاي-اق، باسىن جۇلىپ الىپ، جالت قارادى.
— قالايشا، ءسىز جارالىسىز با؟
— يە، جارالى بولعامىن. مۇگەدەكپىن.
— سوعىس مۇگەدەگىسىز بە؟ مىنە، قىزىق.
نەسى قىزىق ەكەنىن ۇقپاسا دا، ابەكەڭ ماقۇلداپ باسىن يزەدى:
— ءيا، ايتپاقشى، مەنىڭ شارۋام دا وسىعان بايلانىستى. الگى نە... مەن ساعان ءقازىر وقىتايىن.
بار قالتاسىن تۇگەندەپ شىققان قارتتىڭ قولىنا ىلىككەنى — اقىرى ءبىر جاپىراق قاعاز:
— ءوزىن قىس ورتاسىندا العانمىن. سودان شىعىپ وتىرعانىم وسى. مالدان مويىن بوساي ما باياعى. ءشارىنى قويىپ، سوۆحوز ورتالىعىنا دا قانت-شاي تاۋسىلعاندا سوقساق، سوقتىق، ويتپەسە ول دا جوق. يە، وسى قاعازدىڭ الەگى. بولماسا، يت ولگەن جەرگە قاڭعىپ نەم بار؟
قاعاز — شەتى جىرىم-جىرىم الاقانداي گازەت قيىندىسى. جىگىت ونىڭ بۇكتەسىنىن جازىپ، الدىنا قويدى.
«قارۋلاس دوسىم، قايداسىڭ؟
مەنىڭ ونى كورمەگەنىمە تۇپ-تۋرا وتىز ءبىر جىل. ەكەۋمىز 1943-1944 جىلدارى ءبىر بولىمشەدە سوعىستىق. قاندى كويلەك جولداستاردىڭ ىشىنەن بۇل جىگىت ەرەكشە ەسىمدە قالىپتى. ۇرىس الدىندا، شىنىمدى ايتسام، سونىڭ سابىرلى وڭىنە قاراپ جۇرەك توقتاتاتىنمىن. قاراپايىم ازامات رەتىندەگى قاسيەتتەرى قانشاما ەدى. ەسكە تۇسىرسەم، ول تۋرالى ايتار دۇنيە كوپ. سوڭعى رەت كورگەنىم، پولشا جەرىنە كىرەر الدىندا. سول جىلى مەن اۋىر جارالاندىم دا، ۇزاق ۋاقىت گوسپيتالدا جاتتىم. اۆتوماتشى قازاق دوسىمدى بۇنان كەيىن كورگەنىم جوق. ءولى مە، ءتىرى مە، ونى دا بىلمەيمىن. گازەتتەردەن جەڭىستىڭ وتىز جىلدىعىنا وراي ءبىرىن-بىرى تاۋىپ جاتقان مايدانداستار تۋرالى وقىدىم. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مۇگەدەگى رەتىندە ءسىزدىڭ گازەتتەن وتىنەرىم — وسى ادام تۋرالى بىلەتىندەر مەنىمەن حابارلاسسا ەكەن. سوڭعى رەت كورگەنىمدە قىرىققا تاياعان جىگىت اعاسى ەدى. ارقا ءوڭىرىنىڭ قازاعى بولاتىن. ءاتى-جونى...» دەي كەلىپ، سوڭىندا ماقالا يەسى ءوزى تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەرگەن.
سىرا ۇستەمەلەپ قۇيىلدى. قاباعىن تۇكسيتە ءتۇيىپ العان جىگىت جىپىلىقتاۋلى كوزدەرىن تاباقتاسىنىڭ جۇزىنە ايالداتىپتى. ەكەۋارا تۇنعان ۇنسىزدىكتىڭ بۇزىلعانى ىدىس جەڭىلدەگەن سوڭ عانا:
— ءسىز سوندا مىنانىڭ ايتىپ وتىرعان ادامىن بىلەسىز بە؟
قارت ەندى تاقىر باسىن ۋماجدالعان ورامالىمەن سۇرتكىشتەپ ابىگەر. قولايسىزدانىپ وتىر:
— ءىھىم، ءوزى، بالام، جوندەپ ۇعىنباي جاتىرسىڭ-اۋ. مەن اناۋ... الگى مىنا كىسىنىڭ ىزدەپ جۇرگەن اۆتوماتشى قازاعى بولامىن.
— ءسىز بە؟ — بەيبەرەكەت ءسوزدى ورىنسىز ساپىرىپ، ەركىن وتىرعان گۇجبان قارانىڭ («گۇجبان قارا» ابەكەڭنىڭ ىشتەي قويىپ العان اتى) ءۇنى كومەيىن تىرناي شىقتى: — ءاي، قايدام. گازەتتەگى جازىلعانى باتىرعا عوي. ال ءسىزدىڭ قاي جەرىڭىز ۇقسايدى، ءتىپتى؟ ەرەسەن ەرلىك جاساعان... ءاي، بىلمەيمىن، مەنى الداي سالماق بولعان شىعارسىز.
— و نە دەگەنىڭ؟ سەنى الداپ شاپان كيگەلى وتىر دەيمىسىڭ. پەتر ءدانيليچتىڭ مەنى تانيتىنى راس.
— وندا سىزدەي باتىر ادام نەعىپ مال باعىپ كەتكەن؟ وسىنشا ازىپ-توزىپ دەيمىن دە. ونىڭ ۇستىنە، جوتەلەسىز. مەن ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا بولسام...
ابەكەڭ باتىر بولىپ تۇرىپ مال باعىپ كەتكەنىنە ايىپتى ادامداي سەلكەۋلەنگەن مۇرتىن تارامىشتاپ، قيبىجىقتاي بەرەدى. سوسىن كۇنى بويى پەتر ءدانيليچتى ىزدەپ تابانىنان تاۋسىلعانىن، ءبۇيتىپ ساندالماس ەدى، گازەتتەگى ادرەستەن اۋىسىپ كەتكەنىن اڭگىمەلەپ، وسى رەستورانعا اڭداۋسىز كىرىپ قالعانى ءۇشىن دە اقتالعان بولدى.
ەسىنە بىردەمە تۇسكەندەي كەنەتتەن جۇلقىنا تۇرعان جىگىت ەكى قولىن بىردەي اڭگىمەشىگە ۇسىنا قويدى. الاقانىنا دەيىن قوڭ جيعان ادامدى كورگەنى وسى. ساۋساقتارى جۇپ-جۇمساق، تەرشىپ تۇر. «قوي، قانشاما ءىرى بولعانىمەن، مىنا قولدار قي ويىپ جارىتپاس. كۇرەك ۇستاپ كوردى مە ەكەن ءوزى؟..»
— اقساقال، جارايسىز. سوعىسقا قاتىناسقانىڭىزدى ايتام. — «اراق جارىقتىق مىنا شىركىندى دە دەندەي باستاعاننان ساۋ ما؟ ءسوزىنىڭ سۇرەپەتىن قاراشى. قىلجاقباستاۋ نەمەنىڭ ادەيى قاعىتۋى شىعار». — ابەكە، كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن، سىزدەي كىسىنى سوعىستا باتىر بولدى دەگەنگە... ءاي، بىلمەيمىن-اۋ.
قارت مالشىنىڭ اشۋى بۇل سوزدەرگە دە ويانا قوياتىن سىڭايى جوق سەكىلدى. تەنتەك ۇلىنا كەشىرىممەن قارايتىن مەيىربان اكەدەي تەرىسىن كەڭگە سالىپ، كۇلىمسىرەي بەرەدى. دامدەس جىگىت تاعى دا سىرامەن اينالىسىپ جاتقان سوڭ، جان-جاعىنا قاراعىشتاي بەرۋىن قايتا جالعاستىرعان. كوزىنە باسىلعاننىڭ ءبارى تاڭسىق. اسىرەسە داستارقانداس كەلىنشەكتىڭ جايباراقات قانا ەزۋىنەن شىلىم ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ وتىرعانىن كورىپ، ابەكەڭ ءتىپتى تاڭ-تاماشا. «مىنا قىزىقتى قارا. اناۋ ايەلدەر دە تارتىپ وتىر عوي...»
وسىلاي اركىمنىڭ جۇزىنەن، قيمىلىنان ءوزى كورىپ جۇرگەن جۇرتتا جوق قىزىق تاۋىپ، اۋزىن اڭقايتىپ وتىرا بەرەر مە ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر كورشىسى:
— يە، اقساقال، اڭگىمە ايتىڭىز، — دەپ گۇج ەتە تۇسپەسە.
— شىراعىم-اۋ، نەعىلعان اڭگىمە؟
— ءسىز شىنىندا دا قىزىق كىسى ەكەنسىز. مەن ءسىز سياقتى سوعىس كورىپ كەلسەم، ءبىر سەكۋند تا ءۇنسىز وتىرماس ەدىم.
قايراۋىن كەلىستىرىپ، ءسوز دامەتكەن اڭعالاقتاۋ جىگىتتىڭ قولقاسىن ابەكەڭ ءدال ءقازىر ورىنداي الماسىن سەزدى. سوعىس جايلى سۇراعانداردىڭ قاي-قايسىسىنان دا ۇندەمەي، تىم تاقىمداسا، جالتارا سويلەپ قۇتىلىپ كەتەتىن ادەتى. ونداعىسى ءسوزىن بۇلداپ، سىيلى كورىنگىسى كەلگەندىكتەن، نە بولماسا، ەرىنشەكتىگى ۇستاپ، اۋزىن اۋىرتۋدان قاشقاندىق ەمەس. ءوزى ءۇشىن كوڭىلسىز، كوڭىلسىز عانا ەمەس، قاسىرەت ەستەلىگىندەي سوعىس سۋرەتىن تاپ مىنا دۋماندى ورتادا وتىرىپ، كولدەنەڭ تارتقانى ءجون بولا قويار ما ەكەن؟ كوز كورگەن ادامعا سول ءبىر قان كەشۋ زامان ەسكە العان سايىن جۇيكەسىن جۇدەتىپ، ويىن تۇرالاتىپ تاستايتىن سۇمدىق ەكەنىن مىنا ازاماتقا ءتۇسىندىرىپ بايقاسا قايتەدى؟
«ءجا، «ايت-ايت» دەپ القىمنان السا، ساناسىندا قاتتالعان قاي حيكايانىڭ تىگىسىن سوكپەكشى! سوعىسقا العاش قالاي كىرگەنى، ادام ءولىمىن العاش قالاي كورگەنى جونىندە اڭگىمە شەرتكەنى ءجون بە؟ نە بولماسا، بريانسك ورمانىندا قورشاۋدان شىعا الماي ۆزۆودىمەن توعىز كۇن ساندالعانىن، مي باتپاقتىڭ اراسىندا اشتان-اش ءجۇرىپ، فاشيستەرمەن ايانباي ارپالىسقاندارىن، اقىرى كەۋدەلەرىندە شىقپاعان جانى بار ءتورت-اق جاۋىنگەردىڭ امان قۇتىلعانىن ەسىنە ءتۇسىرسىن بە؟ نەمەسە...
جوق، كەرەگى نە؟ شارۋادان موينى بوساپ، جەڭىلدەي قالاتىن كەزى ىلۋدە بىرەۋ. بۇعان دەيىن قالانىڭ رەستورانىندا وتىرىپ، قاشان كوڭىل كوتەرىپ ەدى؟ تىم قۇرىسا، وسىنداي ارقاباسى جۇمىستان ءسال كەڭىگەن شاقتا اۋىر كۇندەردىڭ ەڭسەنى ەزگەن ەلەسىن ءبىر اۋىق ۇمىتقانى لازىم ەمەس پە؟ ودان دا بۇگىنگى قامسىز-قايعىسىز، جارقىن زاماننىڭ قىزىعىن تاماشالاسا شە؟ بۇگىنگى باقىتتى ۇرپاقتىڭ ەش الاڭسىز بەيبىت تىرلىگىنە سۇيسىنە، ءارى قيالداي قاراۋدىڭ ءوزى نەتكەن راقات.
توردەگى ساكىنىڭ ۇستىندە ءبىر-بىر تەمىردى وڭگەرىپ وتىرعان جىگىتتەر گۇمپىلدەتىپ ويناي جونەلگەندە، توبەدەن سالبىراعان ورمە شامدار شىداماي، شىتىناپ كەتەر مە دەپ ەدى. ىلە-شالا ورتاعا سۋىرىلا شىققان الدەكىمدەر ءار قالىپتاعى دەنەلەرىن ارلى-بەرلى ىرعاپ، بۇلعاڭداتىپ، سەكەكتەي جونەلىستى. الگىندە عانا ىشىپ-جەپ، دۋىلداسىپ، جايباراقات وتىرعان جۇرت اياق استىنان جان ەتتەرىن جۇلىپ جەپ، جانتالاستى دا قالدى. ابەكەڭنىڭ ءوزى ءوز بولىپ، مۇنداي دىردۋدى كورىپ وتىرعانى وسى. باسقالار ءۇشىن رەستوران ءومىرى ۇيرەنشىكتى تىرشىلىك بولسا دا، بۇكىل سانالى عۇمىرىن تەك ءبىرىڭعاي مال سوڭىنا ارناعان ادام ءۇشىن تاڭ-تاماشا تاڭسىق دۇنيە. مىنا سىقىلدى اۋەندى راديودان بۇرىن ەستىگەنىمەن، قانداي اسپاپپەن وينالاتىنىن ۇعا بەرمەۋشى ەدى. دومبىراعا، ودان اسسا سىرنايعا داعدىلانعان قۇلاق بوگدە دىبىستاردى جاتىرقاي قابىلداۋدا. باس بىلمەيتىن قۇنانعا مىنگەندەي قوپاڭداپ قويىپ، تاباق تەمىرلەردى جانىن شىعارا تومپەشتەپ وتىرعان شەتتەگى جىگىتتىڭ تىرشىلىگىن اسىرەسە ۇناتا المادى. شالقىعان ادەمى اۋەزدى سول شىركىن تەمىردىڭ قاتقىل ۇنىمەن كەسكىلەپ، جىلىكتەپ قويار ەمەس.
بوساعادا جايراڭداپ قارسى العان ماناعى تولىقشا ايەل. «كەلىن» دەپ اتاعانىن جادىنا الىپ، ابەكەڭ ءقازىر قىسىلايىن دەدى. تاقاسا بەرگەندە، كوزى ەرىكسىز كىدىرىپ ەدى — ايەلدىڭ ءوڭى ەسكىلەۋ كورىندى. كارىلىككە مويىن ۇسىنعىسى كەلمەي، وپا-دالاپ جاعىپ العان سياقتى. «وسى كەلىن» مەنىمەن زامانداس قۋ بولىپ جۇرمەسىن. وي، دۇنيە-اي! بۇل كۇنگىنىڭ كەمپىرلەرىنە دەيىن سىلقىم».
* * *
اۆتوبۋس ىشىندەگى ەل سيرەكسىگەن شاقتا ابەكەڭنىڭ اياعى دا سىر بەرەيىن دەگەن. بوس ورىن ءالى جوق. تانىمايتىن ەل، كىم تۇرەگەلىپ ىزەت بىلدىرە قويسىن. ءوز اۋلى بولسا ءبىر ءجون، ءبارى: «ابەكە، ابەكە»، — دەسىپ جالپىلداپ جاتاتىن. سوندا دا «بىرەۋىنىڭ مەيىرىمى تۇسەر»، — دەپ سالوننىڭ ورتاسىنا قاراي ىعىستى. قارت ادامدى ءبىرى بولماسا ءبىرى بايقار دەگەن دالباساسى. سول كەزدە شىنىمەن-اق:
— ال، قانە، جاستار، ورىن بەرىڭدەر مىنا كىسىگە، — دەگەن داۋىستىڭ ساڭق ەتە قالعانى. ەگدەلەۋ ءبىر ايەل ەكەن.
ءار تۇستا اۆتوبۋس ءىشىن كۇلكىگە كومىپ، جالپيىپ-جالپيىپ وتىرعان قىز-جىگىتتەر. «ۇلكەن ادامعا سىپايىلىق كورسەتەيىك»، — دەگەن وي ەشقايسىسىنىڭ قاپەرىنە كىرمەيتىن سىقىلدى. قىزداردىڭ ءبىرى ۇيالدى ما، ءۇنسىز تۇردى دا، ارى قاراي جىلىسىپ كەتتى.
قارتتى اشۋ قىسىپ-اق وتىر، ءبىراق الباتى كىمگە سوقتىقسىن. داۋىس كوتەرىپ، بىرەۋىنىڭ بەتىنەن الا تۇسكەنىمەن، تۇسىنە قويسا جاقسى، تۇسىنبەسە شە؟ ءبىر جاعى ءوزىنىڭ كوپ نارسەدەن ءالى بەيحابار ەكەنىن ەندى پارىقتاپ، تاڭىرقاۋلى.
شىنىمەن-اق، ءتىسى تۇگەسىلىپ، جاعى ساۋدىراعانشا ءومىردى تاني الماي كەتەتىن بولعانى ما؟ اۋىلداعى زامانداستارى ءوزىن ورتاعا الىپ، قاۋقىلداسىپ وتىرعاندا، كوپتى كورگەن كونەدەي عىپ اۋەكتەتە سويلەمەۋشى مە ەدى. سونداعى ايتاتىندارى: «كوزىڭىزدى تىرناپ اشقاننان كورگەنىڭىز — ەڭبەك. كولحوز ءۇشىن سىزدەن كوپ تەر توككەن ەشكىم جوق. بۇل وڭىردە سوعىستان باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسىپ، امان-ەسەن قايتقان دا ءوزىڭىز. مىنە، قانشاما جىل مال باعىپ، ەل يگىلىگىن جاساپ جاتىرسىز. قىسقاسى، ارتىڭدا ۇرپاعىڭا ونەگە بولارلىق ءومىر جولى بار، عۇمىرىن ەلىنە ادال قىزمەت ەتۋگە ارناعان ازامات سىزدەي-اق بولسىن...»
ەلدىڭ ەگدەلەرى قايتا-قايتا تاڭاتىن وسىنشا سىي-قۇرمەتتىڭ نارقى قايدا ەندى؟ ءبىراق بۇلاردا دا كىنا جوق. سەلدىر ساقال مىجىرايعان قارا شالدىڭ وتكەن ومىرىندە جاعاسى جايلاۋ، ءتوسى قىستاۋ باقىتتى ۇرپاقتىڭ شارۋاسى قانشا؟ سوندا دا ادامدى سىيلاۋ، كارىنى ءقادىر تۇتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ بالالارىنا دا جات بولماسا كەرەك ەدى.
كوز الدىندا ءوزى ءاردايىم تىتىركەنە ەسكە الاتىن قاھارلى كۇندەردىڭ ءبىر ەلەسى كەلدى.
ۇمىتپاسا، 1942 جىلدىڭ قىسى. كونەلەۋ جولاۋشى ۆاگونى لىق تولى. دەنى ساۋ كىسىگە تىزە بۇگەر ورىن ىزدەۋدىڭ ءوزى بوس اۋرەشىلىك. جۇرتتىڭ دەنى ايەلدەر، قارتتار مەن بالالار. بىرەن-ساران جارالى جاۋىنگەرلەر بار. مايدان ارتتا قالسا دا، جاۋ سامولەتتەرى مازا بەرمەي-اق تۇر. پوەزدىڭ جۇرىسىنەن دە بەرەكە كەتكەن.
كارى شال مەن نەمەرەسىنە تيگەن ورىن بىرەۋ. ەكەۋى كەزەكتەسىپ تۇرادى. كىشكەنە بالانى اياي ما، كەيدە قارت ۇزاعىراق تۇرىپ قالادى. ۆاگون ىشىندە ءبىر جاۋىنگەر بار ەدى. ول قارتتىڭ قالجىراعانىن سەزدى دە، ءوز ورنىن ۇسىندى. پوەزد مۇنان كەيىن دە بىرەسە توقتاپ، بىرەسە قوزعالىپ، ۇزاق جۇرگەن. كەنەت ءدۇرس ەتكەن وقىس ءۇن ۆاگونداعىلاردى سەلك ەتكىزدى. ءبارى جالت قاراسا، جاڭاعى جاۋىنگەر. ەسىنەن تانىپ قۇلاپ ءتۇسىپتى.
كومەككە ۇمتىلىپ كەلگەندەر سول كەزدە بايقادى: جاۋىنگەر جارالى ەكەن. مۇنى ەندى عانا بىلگەن قارت ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى. جانىنا باتقان جاراسىمەن دە ساناسپاي، ۇلكەندى سىيلاۋ ءراسىمىن بەرىك ۇستانىپ، ەسىنەن تانعانشا تۇرەگەپ تۇرعان جاۋىنگەرگە بۇكىل ۆاگون تەگىس ءسۇيسىندى. ءبارى دە جارالى جىگىتكە اسا ريزا سەزىممەن قۇرمەتتەي قاراسقان.
ازاماتتىڭ ادامشىلىعىن ايتساڭشى. ول ەل ءۇشىن كەۋدەسىن وققا توسەپ، قان توككەنىن دە مىندەتسىنبەدى. ءتىپتى جارالى ەكەنىن ايتىپ، وتىرا بەرۋدى دە ار كوردى.
بۇل وقيعا كوز الدىندا ءالى كۇنگە سول قالپى. ۋاقىتىنىڭ تىعىزدىعىنا قاراماي، جارالىنى گوسپيتالعا اپارۋعا كومەكتەسكەن دە ءوزى. ءۇش ايدان سوڭ قىم-قيعاش مايدان جولى ەكەۋىن قايتا تابىستىردى. ەكەۋى ءبىر بولىمدە سوعىساتىن بولىپ شىققان. دوستىقتارى دا وسى كەزدە باستالدى.
ەندى، مىنە، وتىز نەشە جىلدان كەيىن سول دوسىمەن كەزدەسۋگە كەلە جاتقان بەتى.
* * *
وقىس ۇستاعان قاتتى جوتەل سىلكىلەپ وياتتى. بەتىن ىرگەگە بۇرىپ، مەزگىلسىز قىسقان دەرتكە تاڭعى سالقىندى دارۋ ەتكىسى كەلگەن. سويتكەندە كەۋدەسى تىنىس الىپ، جوتەلى جەڭىلدەپ قالاتىن. ءقازىر ولاي بولمادى. قايتا قاپىرىق اۋا توزعان وكپەنى ودان ارمان دەمىكتىرىپ، سىعىپ بارادى. قىستىعا كۇركىلدەپ، باسىن كوتەرىپ الدى.
ۇيقىسى قانسىن-قانباسىن الاگەۋىمنەن ىتىپ تۇرىپ كەتۋ قاشانعى ادەتى. تۇرا سالا جۇگەنىن سىلدىرلاتىپ اتىن اكەلۋشى ەدى. قورا-قوپسىنى ءبىر اينالىپ شىققان سوڭ، توقىمنىڭ تەر قاتقان جەرىن اسىقپاي ۇككىلەپ، وگىز تورىسىن ەرتتەۋشى ەدى. ءبىر توستاعان ايرانمەن ورازاسىن اشىپ الىپ، ءۇي ءىشىن وياتپاستان، مالىن ورگىزىپ كەتە بەرۋ ەجەلگى داعدىسى. قوڭىر سالقىن سامالمەن جەلدەي وتىرىپ، ءبىراز ارىنداي جايىلعان قويلار ات شالدىرىم جەرگە بارىپ تا قالادى. سونان كەيىن ولاردىڭ كوكتەن ءتىس ايىرماي، قادالىپ جاتىپ العانىن كور. «كەمپىر شىركىن ۇيقىشىلداۋ ەدى، قارا باسىپ مالدى ورگىزىپ الار ما ەكەن؟..»
كەشەگى گۇجبان قارانىڭ ءلايلىپ وتىرىپ تويدىرعان ۋادەسى سول جەردە قالدى. بار سىلتەگەنى — ادرەستەر بيۋروسى. ابەكەڭنىڭ ونداي مەكەمەنى، ارينە، ءبىرىنشى رەت ەستۋى. كوشەگە شىعا سۇراستىرىپ ەدى، بۇگىن كۇن سەنبى بولعاندىقتان، تەك تۇسكە دەيىن عانا ىستەيتىن كورىنەدى. ايتەۋىر ۇلگىردى-اۋ!
ابەكەڭ بۇگىن-اق ءجۇرىپ كەتكەندى ءجون كوردى. قارايلايتىپ نە بار؟ سوناۋ جىراقتان تابان توزدىرىپ، ىزدەپ كەلگەنىندە قاندى كويلەك دوسىن تاعدىر كورۋگە جازباپتى. وسىدان ەكى اي بۇرىن سوعىس سالعان دەرتى اقىرى الىپ تىنعان ەكەن. قارالى حاباردى ەستىگەن قارت اتا-بابا سالتىمەن كۇبىرلەپ بەتىن سيپادى. قايتقان ادامنىڭ مۇسىلمان ەمەس ەكەنىندە دە شارۋاسى شامالى سياقتى...
پەتر ءدانيليچتىڭ وتباسى ۇلكەن ەكەن. ءوزى كەمپىرى ەكەۋى كىشى ۇلدارىنىڭ قولىندا تۇرىپتى. وزگە بالالارى دا — وسى قالانىڭ ءار جەرىندە ءبىر-بىر وتاۋدىڭ يەسى. ابەكەڭمەن كوپ سۇقباتتاسقان پەتر ءدانيليچتىڭ بايبىشەسى مەن كەلىنى. ماركۇم تۋرالى مول اڭگىمە شەرتىلدى.
گازەت قيىندىسى بۇل ۇيدە دە ساقتالىپتى. «سودان ءسىزدىڭ اتىڭىزدى ءبىلىپ ەدىك. دانيليچ تە: «ءتىرى بولسا تابىلار ول قازاق»، — دەپ جۇرەتىن»، — دەدى كەلىنى. ابەكەڭدى وڭاشا بولمەگە جايعاستىرىپ، قادىرلەپ كۇتىسكەن.
ءۇي ءىشى ءالى ۇيقىدا. بۇگىن جەكسەنبى، قايدا اسىعادى. دەگبىرسىزدەنىپ تۇرىپ كەتكەن ءوزى دە. ويتكەنى، دەمالىس كۇنى دەگەن ۇعىم داعدىسىنا ءسىڭىستى نارسە ەمەس. ۇيدەگىلەر ويانعانشا ەسىك الدىنا شىعىپ، قالا تىرشىلىگىن تاماشالاي تۇرار. سوسىن مارقۇمنىڭ باسىنا بارىپ ءمىناجات ەتەدى دە، ءتۇس قايتا جولعا شىعىپ كەتپەك.
وسى ويعا بەرىك بەكىنگەن قارت قامىت اياعىن وراي باسىپ، تىسقا بەتتەدى.
1977
You Might Also Like
-
قويناۋ-قويناۋداعى بىتقىلدارعا وراق ءجۇزىن تيگىزبەسە دە بولاتىن ەدى. قاندىسۋ وزەنىنىڭ ارناسى ونسىز دا تۇنىپ تۇر. توكپەي-شاشپاي جيناپ السا، بيىلدىققا پوكروۆكا سوۆحوزىنىڭ ءشوبى جەتىپ تە قالارداي. ال، ان...
-
...بۇكىل دەنەم سال-سال بولىپ، بەيكۇنا بالاداي تۇياق سەرپپەستەن قاتىپ قالعان ەكەنمىن. جانىمدى دا، ءتانىمدى دە باۋراعان الدەبىر راحات كۇيدىڭ قۇشاعىنان اجىراعىم كەلەر ەمەس. ۇيقىمنىڭ ابدەن قانىپ قالعانىن...
