قۇز حيكاياسى
پوۆەست
قياداعى قاتتى جەل
— «ءۇشىنشى»، «ءۇشىنشى!» شىعاتىن بولدىڭدار ما، جوق پا؟ جەلدىڭ سىڭايى قالاي ءوزى؟
— بارومەتر بۇرىنعىشا. جۋىر ماڭدا وزگەرىس بولا قويماس... «ۇلار» ەستىپ تۇرمىسىڭ؟
— ءيا، ەستىپ تۇرمىن. جاعدايعا قاراي وزدەرىڭ شەشىڭدەر وندا. كەلەسى سەانس تۋرا ءبىر ساعاتتان كەيىن. ءتۇسىندىڭ بە؟ قابىلداۋ!..
— ءتۇسىندىم، «ۇلار!» قابىلداۋ...
بوريس راسيانى شىرت ەتكىزىپ ءوشىردى دە، قاسىنداعى سەرىگىنە بۇرىلدى. بوزعىلتتاۋ كەلگەن جۇدەۋ ءوڭدى جىگىتتىڭ قارا كوزدەرىندە كىلكىپ تۇرعان — «سونىمەن نە ىستەيمىز؟» دەگەن سۇراۋ نىشانى. جاۋاپ بىردەن بەرىلە قويعان جوق. قوزعالىپ زاتتارىن ىڭعايلاي باستاعان بوريس:
— جۇرەمىز... — دەدى ەندى تەرىس اينالىپ، كۇيبەڭدەي بەرىپ. اقىرىن عانا ايتىلا سالعان وسى جالعىز اۋىز ءسوزدىڭ قۇدىرەتى فاريح ءۇشىن بۇلجىماس بۇيرىقپەن پارا-پار. ويتكەنى ەشكىمگە وكتەمدىگىن جۇرگىزىپ كورمەگەن بوريس ءوز ويىن ءوتىنىش ءارى كەتسە نۇسقاۋ تۇرىندە عانا جەتكىزەتىن. رەسمي بيلىككە يە بولا تۇرا سىپايى عانا يشارا جاساۋدان اسا قويمايدى. ءوزى جاقسى بىلەتىن سەرىگىنىڭ بويىنداعى وسىنداي ەلەۋسىزدەۋ عانا ەرەكشەلىكتەر فاريحتىڭ كوڭىلىندە ەمتيحان ساباعىنداي ءارقاشان جاتتاۋلى.
سىرتتا جەل كوتەرىلە باستاپتى. جىپ-جىلتىر مۇزداقتىڭ بەتىندە ازداپ قيىرشىق ۇشقىندايدى. تىنىمسىز جالاڭداي ۇيىتقىعان سۋىق جەل جاڭعا ءقايبىر جايلى بولۋشى ەدى. بەت قاراتپاي بوزداتىپ تۇر.
ەكەۋى دە باستارىن كوتەرىپ، جوعارى جاقتى بايىرقالاپ بولجاۋعا تىرىستى. الىستاعى تاۋلاردى كولەگەيلەگەن بۋالدىر مۇناردى ايتپاعاندا، اسپان كۇمبەزى تاپ-تازا، كۇن كوزىنە قالقا بولار شوكىمدەي بۇلت كورىنبەيدى. «وسىنىڭ ءوزى كوڭىلگە مەدەۋ» دەپ ويلادى بوريس.
«الپينيستەر» لاگەرى دەپ اتايتىن ەكى كىسىلىك جالعىز پالاتكا قۇزار شىڭنىڭ ءدال كولبەي قالعان كەرتەشىنە اۋپىرەممەن ءىلىنىپ قالعانداي. ودان تومەن تاعى دا جالاما قيا. مارشرۋت بويىنشا بىردەن تىكە ورمەلەي جونەلمەي، الدىمەن وڭعا قاراي ءسال قيعاشتاپ شىعىپ الۋ كەرەك. سوسىن ءمارمار قابىرعانىڭ قىرىنا ىلىككەننەن كەيىن بارىپ باستى باعىتتى ماڭدايعا العان وڭدى.
الدىدا — قاشانعى داعدى بويىنشا تاعى دا قاجىماس بوريس، بەرىك كەنجەتاي ۇلى. وعان “قاجىماس” دەگەن قايسار ەسىمدى بەرىپ جۇرگەن — الەكس، الەكس شپەتتەر، ەكسپەديسيانىڭ ەر كوڭىلدى دارىگەرى. بەرىكتىڭ ءبىرتوعا مىنەزىنە، شابان دا بولسا شالدىقپاس قيمىلىنا قاراپ وسى اتتى ۇيعارىپتى. كىسىمەن جۇعىسا كەتەتىن اقجارقىن جىگىت اينالاسىنداعى ادامدارعا ات قويۋعا اۋەس ەكەن. ءبىر رەت وسى فاريحكە كوزىن تىگە قاداپ، كولدەنەڭدەي توقتاعان. الدەقانداي لاقاپ اتتى بۇعان دا قولما-قول جاپسىرا قويعىسى كەلسە كەرەك. “جارايدى، — دەگەن سوسىن قولىن ءبىر سىلتەپ. — امان-ەسەن شىڭدى باعىندىرىپ كەلشى. مىنەز-قۇلقىڭا قاراپ ءبىر تاماشا ەسىمدى تاعارمىن ءالى”.
ەكپەديسيانىڭ ەڭ جاس مۇشەسى بولىپ سانالعانىمەن، فاريحتىڭ قايسى ءبىر قۇرداستارىنداي لاقاپ اتتى يەلەنۋگە قۇشتارلىعى شامالى. وعان ءدال ءقازىر كەرەگى — ەشتەڭەگە ۇشىراماي، امان-ەسەن مىنا شىڭنىڭ باسىنا شىعۋ. سوسىن ەشتەڭەگە ۇشىراماي، امان-ەسەن ەتەككە قايتا ورالۋ. باسقا تۇكتىڭ دە كەرەگى جوق.
... جالاڭاش بەتكەي تۇتاس ەمەس، كولبەۋ كەلگەن مۇجىلمەيتىن ماڭگى مۇزداق. سۋىق جەلدىڭ وتىنە قاراماستان بەرىكتىڭ قيمىلى نىق تا سەنىمدى. انكەردى اسىقپاي قاعىپ، قيامەن قايسارلانا ورلەيدى. ول بەكىتكەن ارقانعا جارماسا ىلەسكەن فاريح تا قالىسار ەمەس. ەلگەزەك، جەڭىل دەنەسىن ەپپەن قوزعاپ، تىرمىسىپ-اق كەلەدى. بەت-اۋىزدى ىزعارمەن ايمالاي قۇمىقتىرىپ، ىسقىرىنا سوققان جەلگە بوي ۇيرەتۋ قيىن-اق. اۋىق-اۋىق ماسكا كيىپ، وتتەك بالونىن اشىپ وتىرماساڭ، تىنىسىڭ تارىلىپ، تۇنشىعا جازدايسىڭ.
كولبەۋ مۇزداق ءبىتىپ، قابىرعانىڭ قىرىنا ىلىنگەن ساتتە جەل ءتىپتى كۇشەيىپ كەتتى. سوناۋ تومەندە بولماسا، مىنا ماڭايدىڭ ەش جەرىنەن ۇيىتقىعان قار توزاڭى كورىنبەيدى. ىسقىرىنعان ىزعارلى جەل جالاڭ مۇزداق پەن جالاڭاش جارتاستاردى عانا جالاپ-جۇقتاپ، ۇشىرىپ اكەتەر ەشتەڭە تاپپاعانداي جانتالاسادى.
الدا جول سالىپ كەلە جاتقان بەرىكتىڭ جاعدايى قانداي ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ارقانعا قانشا جارماسسا دا ارتتاعى ءالپينيستتىڭ شەكەسى قىزىپ تۇرعان جوق. قولىنىڭ ۇشتارى قايتا-قايتا تىزىلداپ، قالىڭ بيالاي قامساۋ بولۋدان قالىپ بارا جاتقانداي. تابانى دا بىرنەشە رەت تايعاناپ كەتتى. ماڭدايدا جانتالاسا جارماساتىنى — الپينيستەر ءۇشىن ادەيى دايىندالعان بەرىك ارقان. قارسى امال جاساپ، الدىن-الا ساقتانايىن دەسەڭ، جەلدىڭ قاي باعىتتان سوعىپ تۇراتىنىن انىقتاۋ قيىن. ايتەۋىر الدى-ارتىڭدى وراپ، ۇيىرىلگەن ءبىر بالە...
مارشرۋت بويىنشا جول بۇدان ءارى كۇردەلەنە تۇسپەك. سۋىرا سوققان دۇلەي جەلدىڭ وتىندە اۋىر ريۋكزاكتى ارقالاپ، جالاما شىڭمەن ورمەلەۋ، ءاي، قيىننىڭ قيىنى-اۋ. ونىڭ ۇستىنە سۋىق اۋاسى سيرەي تۇسكەن مۇنداي قياما شىڭنىڭ باسىندا ادامنىڭ ءۇسىپ قالۋى وپ-وڭاي. اياعىڭ ءسال جاڭىلسا بولعانى، تايىپ كەتىپ، تىراپاي استىم دەي بەر. بۇلتپەن دەڭگەيلەس قۇز باسىندا كەزدەسەتىن نە قيلى قاۋىپ-قاتەردىڭ باستىلارى عانا بۇلار...
جالاما مۇزداق بەتىنەن امالداپ تياناق تاپقان بەرىك دەرەۋ راسيانى ىسكە قوسىپ جىبەردى:
— اللو، “ۇلار!” مەن “ءۇشىنشى!” مەن “ءۇشىنشى!”... قابىلداۋ!
بۇل باعانا وزدەرى كەلىسكەن ۋاقىتتان بەس مينۋت ەرتە ەدى. سويتسە، “ۇلار”، ياعني، ەكسپەديسيانىڭ بازالىق لاگەرى بايلانىستى كۇتىپ، زارىعىپ وتىر ەكەن. راديوستانسيانى كۇنىبۇرىن ادەيى ىسكە قوسىپ قويعانعا ۇقسايدى.
— بۇدان ءارى جىلجۋ مۇمكىن ەمەس. مۇندا — قاتتى جەل، — دەدى “ءۇشىنشى” جاعدايدى قىسقاشا بايانداپ.
— جەلدىڭ جىلدامدىعى قانشا؟
— ون جەتى ۋزەل...
— ون جەتى؟ “ءۇشىنشى”، سەندەر ءقازىر قاي جەردە تۇرسىڭدار؟
— ءبىز لاگەردەن ءۇش ارقان بويى شىقتىق... ءمارمار قابىرعانىڭ قىرىندا تۇرمىز.
— سولاي ما؟ — دەدى “ۇلاردىڭ” داۋسى. — ەندەشە لاگەرگە ورالىڭدار. سول جەردە جەلدىڭ باسىلۋىن كۇتەسىڭدەر... سەانس ەندى ءبىر ساعات ون بەس مينۋتتان كەيىن.
“باعاناعىدان ون بەس مينۋت ۋاقىتتى ارتىق بەردى، — دەپ ويلادى بەرىك. — اركاديي حاريتونوۆيچ، قانشا ايتقانمەن، تاجىريبەلى الپينيست قوي. مۇنداي جاعدايدا تومەن ءتۇسۋدىڭ قيىن ەكەنىن ءبىلىپ تۇر. ءبىزدى اسىقپاسىن دەگەنى بولار”.
لاگەرگە ورالۋ، شىنىندا دا وڭايعا تۇسكەن جوق. ءبىر ءتاۋىرى جاڭا سالىپ كەتكەن ءىز بار. فاريح سول ىزدەن ايىرىلىپ قالماۋعا تىرىسىپ، اقىرىن جىلجىپ كەلە جاتقان.
ادامنىڭ وڭمەنىنەن وتەر قاتتى جەل قياداعى ەكەۋدىڭ بەرەكەسىن مۇلدە قاشىردى. الدى-ارتتى وراپ ۇيىرە سوققاندا، قارسى ءتاسىل قولدانىپ ۇلگەرە المايسىڭ. دۇلەي كۇش دەم الۋعا مۇرشا بەرمەي، قۇمىقتىرىپ، ءبىر جۇلقىپ قالعاندا، اياعىنىڭ تايىپ-اق كەتكەنى. ءالجۋازداۋ جاس جىگىت جاندارمەن ارقانعا جارماسقان. ءدال سول ساتتە ارقاننان باسقا قارمايتىن ەشتەڭە جوق ەدى. اياقتارى سالاڭداعان كۇيى قيادا شايقالا ءىلىنىپ تۇر. تابانىنا دايەك بولار بۇدىر ىزدەپ جانتالاسقان. ونە بويدى سۋىق كەۋلەپ جاۋراعان دەنە بۇل قالپىندا ۇزاق تۇرا المايدى. ەگەر دۇلەي جەل جاڭاعىداي تاعى ءبىر جۇلقىسا... جوق-جوق، ودان ارعىسىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. اناۋ ءتۇبى كورىنبەس شىڭىراۋعا قاراي لاقتىرعان تاستاي زىمىراپ كەپ بەرمەك.
كوزى الاقتاعان جىگىت تىنىسى ءبىتىپ قۇمىققانىنا قاراماي، جانۇشىرا ايقايلاپ جىبەردى.
* * *
بازالىق لاگەردەگى ەكسپەديسيا مۇشەلەرى تىقىرشۋلى بولاتىن. ەرتەڭگىسىن ەتەكتەن كەلىپ، شۇبالىپ باسىپ العان قالىڭ تۇمان بۇل كەزدە ەداۋىر ىدىراعان. شىڭ باسىنداعىداي ۇيىتقي سوققان جەل بولماسا دا، بويعا ءدىرىل جۇرگىزەتىن سالقىن لەپ بار. تاۋدىڭ تەرىسكەي شىعىس باۋرايىنا قونىس تەپكەن لاگەر بىرنەشە پالاتكادان تۇرادى.
سوناۋ ەتەكتەگى نۋ اعاش جوعارىلاعان سايىن سيرەكسىپ، بارا-بارا جەكە دارا وسكەن قاراعاي، شىرشالارعا اينالىپ كەتەدى. ودان ءارى اعاش اتاۋلى ازايىپ، جاقپار تاس، جالاما بەتكەي، قۇلاما شاعىل كەزەك الىپتى. ءدال تۇبىنەن قاراعاندىكى بولار، اتاقتى قارلى شىڭنىڭ ەتەگى بولماسا، ۇشار باسى كوزگە مۇلدە كورىنبەيدى. بۇلتتى تەسىپ ءوتىپ، كوك اسپاننىڭ قولتىعىنا سىڭالاي كىرگەن ايبارلى ءپىشىنىن بۇل ارادا تۇرىپ تانۋ قيىن.
سوندا دا بولسا لاگەردەگى ادامداردىڭ قايتا-قايتا كوز تىگەتىنى — تۇبىنەن قىلاڭىتىپ قانا ەلەس بەرەتىن قارلى سىلەم. سوناۋ كۇن ساۋلەسى قۇلپىرا جالتىلداتقان موماقان مۇزداقتى وراي ءدال ءقازىر داۋىل سوعىپ تۇر دەگەنگە كوڭىل سەنبەستەي. دۇلەي اۋا اعىنىنان بەلگى بەرەتىن ەشتەڭە بايقالار ەمەس. ەگەر ءۇشىنشى لاگەردەگىلەر شىڭ باسىنا شابۋىل جاساي قالسا، ودان ءارى بىر-بىرىنە جالعاسقان “شىنجىرلى رەاكسيا” باستالىپ كەتپەكشى. ءۇشىنشى لاگەرگە ەكىنشىدە وتىرعاندار كوتەرىلمەك، ال ولاردىڭ ورنىن باسۋعا وسى بازالىق لاگەردەن تاعى ەكى جىگىت ءتاستۇيىن بولىپ دايارلانىپ جاتىر.
سونداي جالعاسقان قوزعالىس ارقىلى الپينيستەردىڭ بارلىعى كەزەكپەن شىڭدى باعىندىرۋى شارت. لاگەرلەردى ورناتىپ بولعانشا ءبارى جاپ-جاقسى كەلە جاتىر ەدى. ەندى، مىنە، شىڭ باسىنىڭ اۋمالى-توكپەلى اۋا رايى الدىڭعى توپتىڭ جولىن كەس-كەستەپ، ودان ءارى جىبەرەر ەمەس.
سونىمەن، سىرتتاي بەي-جاي كورىنگەن بازالىق لاگەردىڭ كوزى دە، قۇلاعى دا جوعارىدا.
بۇل جولى ەكسپەديسيا جەتەكشىسى اركاديي حاريتونوۆيچ راسيانى ۋاعدالى مەرزىمنەن ون مينۋتتاي ەرتە جۇمىسقا قوسقان. اۋا رايى تىنىشتالىپ، ۇشىنشىدەگىلەر تەك بۇيرىق كۇتىپ وتىرۋى مۇمكىن عوي. ولاردىڭ قولىن بوسقا بايلاعاننان نە پايدا؟ ەكەۋى دە ءوز بەتتەرىنشە شەشىم قابىلداي قويمايتىن، ارتىق-داۋىس، وقىس قيمىلعا بارمايتىن تىم ءتارتىپتى جىگىتتەر.
راسيانىڭ العاشقى سىتىرىنان كەيىن-اق:
— اللو، «ۇلار!..» اللو، «ۇلار!..» — دەگەن داۋىس ساڭق ەتە ءتۇستى. ەكپەديسيا جەتەكشىسى دەرەۋ ميكروفونعا جارماسا كەتكەن:
— «ءۇشىنشى!»، «ءۇشىنشى!» “ۇلار” تىڭداپ تۇر. پريەم.
— «ۇلار»، مۇندا بىزدە، «ۇشىنشىدە» توتەنشە جاعداي بولىپ قالدى.
— ءيا، بايانداي بەر، «ءۇشىنشى!»
— اعا الپينيست ورازبايەۆ اياق استىنان مەرتىگىپ قالدى.
— مەرتىگىپ؟ — دەدى اركاديي حاريتونوۆيچ شۇڭەتتەۋ بىتكەن شەگىر كوزدەرىمەن قاسىنداعىلارعا جالت قاراپ. — ءيا، نە بولدى وعان؟.. قانە، تەزىرەك ايتساڭشى.
— مۇزعا جىعىلىپ، بەت-اۋزىن جاراقاتتاپ الدى. تاناۋىنان ءبىراز قان كەتتى. مەن وزىمشە جاردەم جاساپ بولىپ وتىرمىن...
— قانە، ماعان ورازبايەۆتىڭ ءوزىن شاقىرشى. سويلەسۋگە شاماسى كەلە مە؟.. قانە، تەز!..
قىسقا اڭگىمەدەن كەيىن انىقتالعان نارسە مىناۋ بولدى. ويدا-جوقتا بەرىك ورازبايەۆتىڭ مەرتىگىپ قالعانى راس ەكەن. ءدال ءقازىر شىڭعا شابۋىل جاساۋ تۇرماق، ورنىنان قوزعالا الاتىن ءحالى جوق. مىنا قالپىندا وعان بارىنەن بۇرىن كەرەگى — دارىگەرلىك جەدەل-جاردەم. ال دارىگەر بولسا... ءيا، ەكسپەديسيانىڭ دارىگەرى الەكس شپەتتەر ءدال ءقازىر وزگە الپينيستەرمەن بىرگە راديوستانسيانىڭ تۇبىندە وتىرعان. ورازبايەۆتى بايلانىسقا شاقىرىپ العان ەكپەديسيا جەتەكشىسى ەندى ميكروفوندى دارىگەرگە ۇسىنا قويدى. ول ەفير ارقىلى مەرتىككەن ءالپينيستىڭ وزىنەن جاراقاتتىڭ جاي-جاپسارىن انىقتاۋعا تىرىسىپ جاتىر.
بۇل ەشكىم كۇتپەگەن توسىن جاعداي ەدى. ويتكەنى بەرىك ورازبايەۆ — ەكسپەديسيا قۇرامىنداعى ەڭ مىقتى الپينيستەردىڭ ءبىرى. ونىڭ جۇرەكتىلىگىن، شەبەرلىگىن بىلاي قويعاندا، دەنساۋلىعى دا تەمىردەي دەپ باعالاناتىن. ناق وسى ساتتە ايتىلۋى زاڭدى “سوندا قالاي بولعانى؟” دەگەن سۇراق بىرنەشە اۋىزدان جارىسا شىقتى. بارلىعىنىڭ جاپىرلاي بۇرىلىپ، كوز قاداعانى — دارىگەر جىگىتتىڭ اققۇبا كەلگەن دوڭگەلەكتەۋ ءجۇزى. ول بولسا ايەل ادامعا ءتان ادىمەشە كوگىلدىر كوزدەرىن سىعىرايتا ءتۇسىپ، ءبىر ءسات ويلانىپ قالعان سىڭايدا.
— ايتقان بەلگىلەرىنە قاراعاندا، — دەدى الەكس ەشقانداي سەزىم كۇيى اڭعارىلمايتىن ءبىر قالىپتى ۇنمەن، — كەڭسىرىگى بۇزىلعان. ميى دا شايقالعان بولۋى كەرەك. قان دا ءبىراز اققانعا ۇقسايدى.
— سولاي دە... — دەدى اركاديي حاريتونوۆيچ دارىگەرلەرگە قاراي جاقىنداي ءتۇسىپ. — ورازبايەۆ ەندى شىڭعا شىعۋدى جالعاستىرا الا ما؟ سونى ايتشى ماعان الدىمەن.
دارىگەردىڭ جاۋابى قىسقا عانا بولدى:
— جوق، ول مۇمكىن ەمەس. ەشقانداي دا مۇمكىن ەمەس...
— قاپ، سايتان العىر-اي! — دەدى ەكسپەديسيا جەتەكشىسى ورنىنا ۇشىپ تۇرگەلىپ. — قىرسىق دەگەن وسى. بەرىك ءبىزدىڭ جولباسشىمىز ەدى. ول نەعىپ مۇنداي كۇيگە ۇشىراپ قالدى ەكەن، ا؟ قانە، جىگىتتەر، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ويلاپ الايىقشى كىشكەنە.
... مىنەزى شاپشاڭ، قىزۋقاندى اركاديي دولودوۆتىڭ ەكسپەديسياعا جەتەكشى بولىپ تاعايىندالۋىن اركىم ءارقالاي باعالاعان. ىسكەرلىگىن، شەشىمتالدىعىن ايتىپ، ماقتانعاندارمەن بىرگە قىجىرتا سويلەپ، قىرسىعىنان ساقتاسىن دەۋشىلەر دە تابىلعان. ەسىمى رەسپۋبليكا الپينيستەرىنە جاقسى ءمالىم بۇل جىگىتپەن ەكسپەديسيا مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى ءبىرىنشى رەت ساپارلاس بولىپ وتىر.
بازالىق لاگەردەگى ادامداردىڭ بارلىعى باس قوسقان توتەنشە كەڭەس ۇزاققا سوزىلعان جوق. ارتىق-كەمى بار ءارتۇرلى پىكىرلەردەن كەيىن ەكپەديسيا جەتەكشىسىنىڭ ۇيعارىمىمەن بارلىعى مىناداي ءپاتۋاعا كەلىپ ەدى:
قانداي جاعدايدا دا ورازبايەۆتى جەرگە الىپ ءتۇسۋ كەرەك. ارينە، بۇل شارۋانى ونىڭ قاسىنداعى فاريح كيرەيەۆ جالعىز اتقارا المايدى. قايتار جولدىڭ مارشرۋتى دا كۇردەلى. دەمەك سىرتتان كومەك كەلمەيىنشە، قارعا ادىم جەر مۇڭ. شىڭ باسىنا ەڭ تاقاۋ ورنالاسقان ءۇشىنشى لاگەرگە بازادان كوتەرىلگەنشە كوپ ۋاقىت وتەدى. كەزەكتەرىن كۇتىپ ەكىنشى لاگەردە زارىعىپ جاتقان ەكى الپينيست بار ەمەس پە. اۋرۋعا قول ۇشىن بەرەتىندەر، مىنە، ناق وسىلار. كيرەيەۆپەن بىرگە ۇشەۋلەپ ورازبايەۆتى تومەن ءتۇسىرۋ وسىلارعا جۇكتەلسىن. ال ءدال ءقازىر ەكىنشى لاگەرگە قاراي بازادان تاعى ءبىر توپ اتتانباق. دارىگەر شپەتتەرمەن قوسا ەسەپتەگەندە بۇل توپتىڭ سانى تورتەۋدەن كەم بولماعانى ءجون. ەكىنشى لاگەرگە اسا دىلگىر زاتتاردى: دارى-دارمەك پەن قاجەتتى قۇرال-جابدىقتاردى تاسىپ جەتكىزۋ وسىلاردىڭ موينىندا.
ورتاق بايلام جوعارداعى ەكى لاگەرگە جەدەل حابارلاندى دا، ءتيىستى ادامدار ىسكە كىرىستى.
***
پالاتكا ءىشى بۇرىنعىدان دا سۋىپ كەتكەن سياقتى. شاي قايناتۋ ءۇشىن قويىلعان ءپريمۋستىڭ ءالسىز قىزۋى دالاعا كەتكەنمەن بىردەي. ۇيىقتايتىن قاپشىققا كىرىپ الىپ قىبىر ەتپەي جاتقان بەرىكتىڭ ءحالى قانداي ەكەنىن كىم ءبىلسىن، كىرىپ-شىعىپ قىبىرلاپ جۇرسە دە، فاريح اجەپتاۋىر جاۋراپ قالدى. مىنا قاتتى جەلدىڭ وتىندە تۇرعان كەزدە تىزىلداي توڭعان ساۋساقتارى ءقازىر دومبىعىپ ءىسىپ كەتىپتى. شارۋاسىن ىستەي ءجۇرىپ، ارا-اراسىندا دومبىققان جەرلەرىن ۇرلەپ تە قويادى.
اۋەلى وڭ جاق بەتىن ۇستاپ، بۇك تۇسكەن كەزدە ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىققان. راسيا ارقىلى “ۇلارمەن” سويلەسكەن ساتتە دە جاعدايى ءماز ەمەس بولاتىن. اۋرۋدىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن شپەتتەردىڭ كەڭەسى بويىنشا وزدەرىنشە ارەكەت جاساپ باعۋدا. فاريح پالاتكادان شىعىپ، مۇز كەسەكتەرىن ويىپ اكەلدى. ونى پريمۋس ۇستىندەگى قۇتىعا سالىپ ەرىتتى. ىستىق شاي بەرىپ، جەڭىل ماسساج جاساعان بولىپ ءجۇر. بەرىكتىڭ بەتىندەگى وتتەك ماسكاسىن شەشكەن جوق. كەرىسىنشە، قىسىمىن ءبىر جارىم ليترگە دەيىن ۇلعايتقان. قانداي جاعدايدا دا ورگانيزمگە قۋات بەرەتىن شيپالى زات وسى وتتەك قوي. شامالى ۋاقىتتان كەيىن شانشىپ اۋىرعانى سايابىرلاعانداي بولدى.
— مەنىڭ كىنام... — دەدى فاريح وز-وزىمەن كۇبىرلەي سويلەپ. — مەنىڭ كىنام... باسقا ەشكىمنىڭ دە ەمەس.
بەرىك كەنجەتاي ۇلى جاس جىگىتتىڭ تولعانىسىن قاپىسىز تانىپ وتىر. ىشتەي قانشا شيىرشىق اتسا دا، جان كۇيزەلىسىن سىرتىنا ايقايلاپ شىعارا بەرمەيتىن تۇيىق مىنەزدى جان. بۇل تۋراسىندا شاكىرت ءالپينيستى جازعىرۋدىڭ ءتىپتى ءجونى جوق، ءوزىنىڭ دە ودان ۇزاپ تۇرعانى شامالى. سوندا دا بولسا، الگى ساتسىزدىگى ءۇشىن اعالىق كورسەتىپ، باسۋ ايتقان بولادى. وراشالاق تىلمەن قانشا تەبىرەنسە دە، باسالقى ءسوزدىڭ نىساناعا ءدوپ تيمەي جاتقانىن دا بايقايدى.
ماناعى وقىس وقيعانى قايتادان كوز الدىنان وتكىزدى... ارقانعا عانا جارماسىپ اۋادا ءىلىنىپ قالعان فاريح قىستىعا ايقايلاپ جىبەردى. ىسقىرىنعان جەل وتىندەگى ءۇن ءقايبىر ۇزاققا بارۋشى ەدى. ءبىراق بەرىك كەنجەتاي ۇلى سەرىگىنىڭ تياناق تاپپاي، ۇشىپ كەتكەنىن سول ساتىندە-اق بايقاعان. بايقادى دا، دەرەۋ كومەككە ۇمتىلدى. جايشىلىقتا شابانداۋ قيمىلدايتىن ول لىپىلداي قوزعالىپ، فاريحكە تاياعان. ارقاندى بەلىندەگى ساقتاندىرعىش ىلمەككە ىلە سالدى دا، شىجىمداي تارتىپ، سەرىگىنىڭ اياعىن مۇزداققا تيگىزدى. بۇل ءالى جارتى شارۋا ەدى. سول ەكى ارادا اۋىز-باستى تۇنشىقتىرعان جەل تاعى ۇيىتقىپ كەپ بەرسىن. تابانى تايىپ كەتكەن بەرىك مۇز قياعا قۇلاق-شەكەسىمەن سوعىلدى. سوققىنىڭ قاتتى بولعانى سونداي — كوزىنىڭ وتى جارق ەتە ءتۇستى دە، اينالانى قاپ-قارا تۇنەك باسىپ كەتتى. فاريحتىڭ ارقانىنان سوندا ايىرىلعان جوق. بەت-اۋزىن قان جاۋىپ، كەڭىرسەگىنىڭ ۋداي اشي جونەلگەنىنە قاراماستان، پۇشايمان حالگە تۇسكەن جاس جىگىتتى جوعارى تارتىپ شىعاردى. ەگەر سول ساتىندە ارقاندى جىبەرە سالعاندا، كىم بىلەر ەدى ار جاعى نە بولارىن...
— ءبارى مەنىڭ كىنام، — دەدى فاريح سۇيىرلەنىپ بىتكەن تاناۋىن ءبىر تارتىپ قويىپ. — ماعان ءومىر بويى جاردەم جاساپ كەلەسىز. قانشا نارسەنى ۇيرەتتىڭىز. قانشا رەت قيىندىقتان قۇتقاردىڭىز. مىنە، بۇل جولى مەنى تۋرا كەلگەن اجالدان الىپ قالدىڭىز.
جاڭاعى جەردە ءسىز بولماعاندا... ءيا، نە ايتارى بار، ءسىز بولماساڭىز، مەنىڭ شارۋام بىتكەن ەدى. مەنىڭ كەسىرىمنەن جارالانىپ قالعانىڭىزدى كوردىڭىز بە؟ نەتكەن ماسىل ەدىم مەن!..
— ءجا، جەتەر، — دەدى بەرىك اقىرىن عانا. اقىرىن ايتسا دا، داۋسىنىڭ تۇبىندە ءزىل جاتقانداي كورىندى. — الپينيزم دەگەنىڭ تەك تاۋەكەل ەمەس پە. قايتەسىڭ ەندى، شىداۋ كەرەك. جىلاۋىق قىزداي نەمەنە ىزىڭداي بەرەسىڭ.
ءىشىن كۇيدىرگەن اششى زاپىراندى تۇگەل اقتارىپ تاستاماي، جاس جىگىتتىڭ اۋىز جابار ءتۇرى جوق سەكىلدى:
— جايىما جۇرمەي، سىزگە قىرسىعىمنىڭ تيگەنىن قاراشى. بەت-اۋزىڭىز بۇزىلىپ، دەنساۋلىعىڭىزعا نۇقسان كەلدى، بارىنەن بۇرىن ءحانتاڭىرىنىڭ توبەسىنە ەندى شىعا المايتىن بولدىڭىز. ءسىز ءۇشىن بۇكىل ەكسپەديسيا تاعى اۋرەگە تۇسەدى. ءبارى — مەنىڭ قىرسىعىم... باسقا ەشكىمنىڭ دە...
— بۇل جولى شىقپاسام، كەيىن ءساتى تۇسەر. وعان نەسىنە كۇيەسىڭ سەن؟ بۇدان كەيىن تاعى ءبىر ەكسپەديسيا ۇيىمداسپايدى دەيمىسىڭ. قايتا بىلتىرعى ۇشەۋدىڭ جاعدايىنا ۇشىراپ قالماي، لاگەرگە امان-ەسەن جەتكەنىمىزدى ايتساڭشى.
— بىلتىرعى ۇشەۋ دەيمىسىز. ءيا، بىلەم، وبال-اق بولدى... ءبىراق ولاردىڭ ءجونى باسقا ەدى عوي. ولار قار كوشكىنىنىڭ استىندا قالدى ەمەس پە؟
— ول جاعى ءالى بەلگىسىز، فاريح. ارنايى شىققان كوميسسيا دا ءبىر ءپاتۋاعا كەلە المادى. كوميسسيا مۇشەلەرى ءار ءتۇرلى پىكىر ايتىپ ءجۇر. مۇمكىن، ۇشەۋىنىڭ دە ارقانى ءۇزىلىپ كەتكەن شىعار.
— ولار دا وسى مارشرۋتپەن ءجۇرىپ ەدى عوي، بەرىك اعا.
— ءيا، وسىمەن. ءبىراق ولاردىڭ قاي جەردە، قالاي قازا بولعانىن دا ەشكىم ايتا المايدى. ەسىل جىگىتتەر-اي! — دەدى بەرىك اۋىر كۇرسىنىپ. — نە دەنەلەرى تابىلمادى.
— ءسىز ولاردى جاقسى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟
— چەح الپينيستەرىن ونشا تانىمايمىن. ولار باسقا توپتا جاتتىعىپ ءجۇردى. ال ۆرونسكيي، ۆولوديا ۆرونسكيي ەكەۋمىز جولداس ەدىك. ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي...
— ءيا، بەرىك اعا. ليحوۆ ۇشەۋىڭىز كوبىنەسە بىرگە جۇرەتىنسىزدەر...
اركىم ءوز ويىمەن بولىپ، جەنتەكتەلگەن قارداي اۋىر سەزىمنىڭ اسەرىنەن ەكەۋى دە ءبىر ءسات ۇندەمەي قالدى. سالدەن كەيىن فاريح ءوز كىناسىن ەسكە سالىپ، تاعى قىڭقىلداي باستاعان.
— سەن مەنىڭ مىنەزىمدى بىلەسىڭ عوي، — دەگەن وعان بەرىك ساۋ كوزىن سىعىرايتا قاراپ.
— بىلەم، — دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن جاس جىگىت اڭعارعان دا جوق.
— بىلسەڭ، ەندى بوسقا سارناي بەرمە!
ءيا، فاريحتىڭ بەرىك اعاسىن بىلمەيمىن دەۋگە اۋزى بارماس ەدى. سول سياقتى بۇكىل ەكسپەديسيا مۇشەلەرى ىشىنەن فاريحتى وسى اعاسىنداي بىلەتىن دە ەشكىم جوق.
... ول كەزدە بەرىك ورازبايەۆ تەمىر جول بويى ميليسياسىندا ىستەيتى. ۆوكزال باسىندا جاسوسپىرىمدەر توپ-توپقا ءبولىنىپ، توبەلەسىپ قالىپتى. اياق استىنان جەتىپ كەلگەن پوليسيا ءپاترۋلى سولاردىڭ كوپشىلىگىن ۇستاپ الدى. بەرىكتىڭ قۋىپ جەتكەنى — شىناشاقتاي كەلگەن تاتار بالاسى. “ءتۇرتىپ قالسا قۇلاعالى تۇرعان شىرىك. توبەلەستە نە اقىسى بار بۇل نەمەنىڭ؟ ” دەدى كىجىنىپ.
بوتا تىرسەك، بوس بەلبەۋ كورىنەتىن تۇرىنە ساي ءوزى دە جۋاستاۋ بولىپ شىقتى. سويتسە تيۋمەن وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن تاتار بالاسى ەكەن. اجەسى قايتىس بولعاننان كەيىن شەشەسىنە ىلەسىپ قازاقستانعا كەلگەن. وسىندا ءجۇرىپ كوشە بالالارىمەن دوستاسقان، ىقپالىنا تۇسكەن.
— جاعدايىڭدى تۇسىنەم، مالاي، — دەدى بەرىك ءوزى بىلەتىن تاتارشانى ارالاستىرا سويلەۋگە تىرىسىپ.
— قالاي تۇسىنەسىڭ. الدە سەن دە تاتارسىڭ با؟
— جوق تاتار ەمەسپىن.
— قايدام. ازداپ ءبىزدىڭ ءتىلدى بىلەسىڭ. ءتۇرىڭ دە كەلىڭكىرەيدى بىزگە...
توبەلەسكە بايلانىستى وزگە جولداستارىمەن بىرگە فاريح تە جاۋاپقا تارتىلدى. بىلايشا اقىلسىز بالا ەمەس سياقتى. سويتە تۇرىپ قايداعى ءبىر قاڭعىباستارمەن امپەي بولىپ جۇرگەنىن كورمەيمىسىڭ. ءوزىنىڭ جالعىز شەشەسى عانا بار ەكەن.
ميليسيادان تانىس تاپقانىن ماقتان كورە مە، ءجاسوسپىرىم بالا بۇعان ءجيى كەلىپ تۇرادى. بەرىكتىڭ جاناشىرلىق تانىتۋى دا قامشى بولعان سياقتى. ۋاقىت وتە ەكەۋى ءاعالى-ىنىلى جاندارداي ءبىر-بىرىن جاقسى كورىپ كەتتى. بالانى اسىرەسە قىزىقتىرعان — پوليسمەن اعاسىنىڭ الپينيست بولىپ شىققاندىعى. سونان بەرىك ورازبايەۆ ونى كلۋبقا تارتتى. تاۋ تۇرماق، شوقى كورمەي وسكەن بالانىڭ الپينيزم الىپپەسىن يگەرۋى قايدان وڭايعا ءتۇسسىن. ءبارى وسى تالىمگەر اعاسىنىڭ ارقاسىندا. بوتا تىرسەك، بوس بەلبەۋ بولىپ كورىنەتىن جۇدەۋ بوزبالاعا اۋەلى كەزدە ەشكىم دۇرىس كوڭىل دە بولە قويعان جوق. ءوزى ازداپ يكەمسىزدەۋ، كەيدە شەبەرلىگى دە كەم سوعىپ جاتۋى مۇمكىن. “ ول جاعىن قويشى، ونىسىن بىرتە-بىرتە تۇزەتۋگە بولادى، — دەيدى بەرىك فاريح تۋرالى اڭگىمە بولا قالعاندا سەرىكتەرىنە. — ەڭ باستىسى — ءوزى ءتوزىمدى. جۇيكەسى دە تەمىردەي. جاۋاپكەرشىلىگى مول جىگىت”.
سودان بەرى ەكەۋى ارقان ايىرماي (“جۇپ جازباي” دەگەن سەكىلدى، الپينيست قاۋىمىنىڭ اۋزىنداعى ءسوز عوي)، قاتار جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ادامنىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن ونىمەن بىرگە بارلاۋعا بارۋ كەرەك دەپ جاتپاي ما ورىستار. تىرشىلىك تاجىريبەسىنەن تۋعان ومىرشەڭ پىكىر شىعار، بالكىم. ال بەرىكتىڭ ويىنشا، جىگىتتىڭ قانداي ەكەنىن بايقاۋ ءۇشىن ونىمەن بىرگە جوق جاۋدىڭ ورتاسىنا بارلاۋعا بارىپ اۋرەگە ءتۇسۋدىڭ كەرەگى جوق. ءبىر ارقانعا جارماسىپ، جالعىز مارتە عانا شىڭعا شىعىپ قايتشى، سول جەتىپ جاتىر. شىندىققا كوز جەتكىزەتىن بىردەن ءبىر توتە جول — وسى شىڭ. بۇل، ارينە، ءومىرىن تاۋ-تاستى، شىڭ-قۇزدى باعىندىرۋعا باعىشتاعان ادامنىڭ تۇيگەنى. ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى ومىرگە تەك الپينيست كوزىمەن قاراي بەرە مە؟
بايسالدى جاسقا كەلىپ، جىگىت اعاسى اتانسا دا، ول جاعىن بەرىك باعامداپ كورگەن ەمەس. كوزى انىق جەتكەن نارسە سول — جاس الپينيست فاريح كيرەيەۆپەن تايسالماي شىڭعا شىعۋعا بولادى. بولماي وتىرىپ شاكىرتىن ەكسپەديسيا قۇرامىنا ەنگىزگەن ءوزى. انشەيىندە وكتەمسىپ ءوز پىكىرىن تىقپالاۋدى بىلمەيتىن، جۇرتتىڭ سوزىنە عانا باس شۇلعىپ وتىرۋعا بەيىم جۇمساق مىنەزدى جىگىتتىڭ فاريحقا كەلگەندە ايتقانىنان قايتپاي، تۇرىپ العانى. دولودوۆپەن اراداعى ەرتەدەن كەلە جاتقان ەسكى دوستىعى دا وسى جەردە كادەگە جاراپ كەتتى. ايتپەسە، كيرەيەۆ كەيپىندەگى “شيكى وكپەلەردى” (بۇل دا وزگەشە لاممەن ايتىلاتىن الپينيستەردىڭ ءوز ءسوزى) جاڭا جەتەكشى ەكسپەديسيانىڭ ماڭايىنا جولاتپاس ەدى.
ەندى شە؟ بۇل — كلۋب مۇشەلەرىنىڭ كەزەكتى جاتتىعۋى ەمەس، ماقساتتى، جوسپارلى تۇردە شىڭدى باعىندىرۋ. جانە اركىمنىڭ تابانى تاپتاي بەرەتىن اناۋ-مىناۋ بيىكتىك بولسا ءبىر ءسارى عوي، مۇز ماڭدايىن كۇن ءسۇيىپ، قاباعىنان قار ۇشقىنداعان كارلى ءحانتاڭىرى. اسقاقتاعان ايباتىمەن-اق الپينيست اتالۋىنى وزىنە تارتاتىن اتاقتى شىڭ.
ەكسپەديسيانى جاساقتاۋ بارىسىندا فاريح توڭىرەگىندە تاعى ءبىر تارتىس تۋدى. داۋعا تامىزدىق بولعان جاس جىگىتىڭ جول باستايتىن العاشقى جۇپقا كىرۋى ەدى... سوزدەرىنەن سەزىلگەنى — تاعى سول سەنىمسىزدىك. ناق وسى جەردە دولودوۆتىڭ ءوزى دە سولقىلداۋعا اينالعان. “الپينيستەر اراسىنداعى پسيحولوگيالىق ۇيلەسىمدىلىك تۋرالى” قايداعى ءبىر قاعيدانى بەتكە ۇستاپ، ورازبايەۆ پەن كيرەيەۆتىڭ تەك بىر-بىرىمەن عانا جەتە ءتۇسىۋى مۇمكىن ەكەنىن مۇدىرمەي دالەلدەپ شىققان سول.
جاستارىندا، مىنەزدەرىندە ءبىراز ايىرماشىلىق بولعانىمەن، بۇل ەكەۋىنە ورتاق ءبىر نارسە بار. ەكسپەديسيانىڭ باسقا مۇشەلەرىنە قاراعاندا، ەكەۋى دە اۋىزەكى اڭگىمەگە شورقاق. بوريس كەنجەتايەۆيچ ىشىندە يت ءولىپ جاتسا دا، بىلىنبەيتىن مىزعىماس ساباز مىنەزدى دە، فاريح اينالاداعى قۇبىلىستىڭ بارىنە نازار اۋدارماسا، تۇرا المايتىن سەزىمتال. ءبىراق كورىپ-بىلگەنىن بىرەۋمەن بولىسۋگە، سىر اشۋعا جوق. جانە قانشا ۇندەمەي جۇرگەنىمەن، اۋناقشىعان الۋان سەزىمى اڭداعان ادامعا بايقالىپ تۇرادى.
“ەكەۋى دە ءبىر-بىرىن ۇندەمەي ۇعىسادى” دەيتىن جىگىتتەر. سونى شپەتتەر دە تاپجىلتپاي تانىپتى.
سۇيرەتىلە كەلىپ، ەسىكتەن ەنگەن ەكەۋ ەنتىكتەرىن باسا الماي، ەڭبەكتەي قۇلاعان. اياقتان دا بويىنان دا ءال كەتىپ، ابدەن قالجىراپتى. ءبىراق وزدەرى قۋانىشتى. ەشتەڭەگە ۇشىراماي، امان-ەسەن جەتكەندەرىنە . مولشەرلى ۋاقىتتا مەجەگە ىلىنگەندەرىنە.
فاريح جەدەل قيمىلداپ، جاردەمگە كەلگەن ەكى جىگىتكە ىستىق شاي قامدادى.
مۇنداي بيىكتىكتە ادامدى تەز تىڭايتىپ، كۇشىن قالپىنا كەلتىرەتىن بىردەن-بىر ءدارۋ — ىستىق شاي. وسى عاجاپ سۋسىننىڭ ءقادىرىن الپينيستەي باعالاي بىلەتىن كىم بار دەسەڭشى.
ءا دەگەننەن بايقالعانى — مىنەز ايىرماشىلىعى. لاگەردە ءجىپسىز بايلانىپ، قاراداي زارىعىپ جاتقان ەكەۋگە قاراعاندا، سوڭعى كەلگەندەر سوزشەڭ بولىپ شىقتى. سىڭىرلەرى سوزىلىپ، شارشاپ-شالدىعىپ جەتسە دە، جارىسا جاعداي سۇراپ، جاعالاسا ساۋال قويىپ جاتىر.
— ءبارى مەنىڭ قىرسىعىم... — دەدى فاريح قىبىجىقتاي تومەن قاراپ. — مەنىڭ اياعىم تايىپ كەتپەگەندە، بەرىك اعا ءبۇيتىپ جاراقاتتانباس ەدى.
كەدەيدىڭ لاشىعىنداي جەل وتىندە، مۇز قيادا ارەڭ ءىلىنىپ تۇرعان پالاتكا ءىشى لەزدە سەرگىپ سالا بەرگەن. جىگەرلى جىگىتتەردىڭ دابىر-دۇبىرىنەن ورتادا لاۋلاپ وت جانىپ كەتكەندەي بولدى ءتىپتى.
ناۋقاستىڭ جاعدايى ءبىرشاما ءتاۋىر ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن اڭگىمە دەرەۋ شىڭ جايىنا قاراي ويىستى.
بۇل قىرسىق شىركىندى قويساڭشى. كەشە ەكى جىگىتتىڭ جولىن كەس-كەستەپ، اسىل ارمان سىندى اناۋ شىڭ باسىنا قاراي اياق اتتاتپاي قويعان دۇلەي جەل ءدال ءقازىر جىم-جىلاس. سونىمەن بىرگە قويىن-قونىشقا سۋماڭداي كىرىپ، تۇلا بويدى تىتىركەنتكەن سۋىق ىزعار دا ساپ تىيىلعان. سەزىلەتىنى دەنەگە جايلى شىڭىلتىر اياز عانا.
الىستان قاراعاندا شانشىلعان پيراميداعا ۇقسايتىن شىڭنىڭ ۇشار باسى انەكەي. تالاي ءالپينيستى ارمانىنداي اڭساتقان اسىل بيىكتىك. اپپاق بولىپ دوڭەستەنىپ، قول سوزىمداي عانا جەردە تۇر. ارينە، كوز قارىعان اپپاق مۇزداي بولماسا، بۇل ارادان شىڭنىڭ ناق توبەسى كورىنبەيدى.
ءتورت جىگىت تە توبەگە قاراي جارىسا تەلمىرىپ قالىپتى.
— ەگەر بەرىك ءبۇيتىپ مەرتىگىپ قالماعاندا... — دەدى جاردەمگە كەلگەن ەكەۋدىڭ ءبىرى داۋرسكيح. — قۇزار باسىنا ءقازىر-اق ىلىنۋگە بولار ەدى.
— شىنىندا دا اۋا رايى قانداي كەرەمەت بولىپ كەتتى. مۇلدە سيرەك كەزدەسەتىن مۇمكىندىك قوي مىناۋ! — دەپ قويدى ونىڭ سەرىگى حاسەنوۆ. جولدارى بولماي جالاڭ مۇزداقتا ومالىپ وتىرعان العاشقى الپينيستەر ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەي العان جوق. تەك ۇندەمەستەن ءوزارا قاباق تورىسقان. كىشىرەك كوزدەرىن ودان ارمەن سىعىرايتا ءتۇسىپ، بەرىكتىڭ ايتقانى جالعىز اۋىز عانا ءسوز:
— مۇنداي اۋا رايىن مەن دە سيرەك كورگەم. مەن وسىندا كۇتە تۇرايىن، بالكىم، بارىپ قايتارسىڭدار.
كوپ سويلەمەيتىن بۇيىعى جىگىت ءسوزىن استارلاپ كۇلبىلتەلەپ جاتپايدى. ويىنداعىسىن وسىلاي تۋراسىنان ايتىپ سالىپ، قاراپ وتىرعانى. شىڭ باسىنا اڭسارلارى اۋا باستاعان ەكى ازاماتتىڭ امالسىز جالتاقتاپ تۇرعانى ءوزى عانا ەكەنىن قالاي سەزبەسىن. تاۋ دەسە، ىشكەن استارىن جەرگە قويىپ، قار جامىلىپ، مۇز توسەنىپ جۇرگەن بۇل ەكەۋدىڭ مىنەزدەرى وزىنە جاقسى ءمالىم.
— راس ايتاسىز با؟ — دەپ جالت قارادى حاسەنوۆ. كۇن مەن جەلدە كوپ جۇرگەندىكتەن قارايىپ، قوشقىلدانىپ كەتىپتى. كوز - باسىنىڭ كيىم استىندا جۇرەتىن جەرلەرىنە قاراعاندا، ءوزى بيداي ءوڭدى سياقتى. ءۇشبۇرىشتانىپ بىتكەن كوزدەرى قۋلىق ۇشقىنى شاشىپ تۇراتىن بۇل جىگىتىڭ جەڭىلتەكتەن ادا ەمەس ەدى. — مىناۋىڭ كەرەمەت بولدى عوي، بەرىك اعا. اۋىرعان جەرىڭ قالاي؟ ءقازىر شىنىمەن باسىلدى ما ءوزى؟ ە، ەندەشە ءبىتتى. ءبىز تەز بارىپ كەلە قويامىز. ال سەن وسىلاي كۇتىپ جاتا تۇراسىڭ... شايىڭدى جىلىتىپ ىشە الاسىڭ عوي. ە، بولدى ەندەشە. ودان ارتىق نە كەرەك!..
— توقتا، قۋانىش، جەلپىلدەمە! الدىمەن اقىلداسايىق، — دەپ وزىنشە ۇستامدىلىق كورسەتىپ قالعان ەكىنشىسى. — بەرى قارا. ويلانايىق. بەرىكتىڭ جالعىز قالۋعا شىنىمەنەن جاعدايى كەلەر مە ەكەن؟
بۇنداي تاۋەكەلمەن كەلىسپەيتىنىن بىردەن-اق ايتقان. سوندا دا بولسا، قاسىنداعىلارمەن اقىلداسىپ، بۇل كەزدە ەكىنشى لاگەرگە كەلىپ جەتكەن دارىگەردى بايلانىسقا شاقىردى. ەكىنشىدەگى راديوستانسيانىڭ ىسكە قوسىلعانى سالدەن كەيىن.
دارىگەردىڭ مىندەتى، ارينە، دەنساۋلىعىنا قاتىستى بارلىق جاعدايدى ناۋقاستىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ-بىلۋ. تەرگەۋشىدەي قادالا ءتۇسىپ، قاقتاي سۇراپ جاتىر.
ءۇشىنشى لاگەرمەن اڭگىمە اياقتالعاننان كەيىن:
— اللو، «ۇلار!» مەن «ەكىنشى!». مەن «ەكىنشى!» قابىلداۋ، — دەگەن داۋسى شىقتى ونىڭ.
— ءيا، «ەكىنشى!» «ۇلار» تىڭداپ تۇر. قابىلداۋ.
— اركاديي حاريتونوۆيچ، ناۋقاستى ەشقانداي دا جالعىز قالدىرۋعا بولمايدى. بۇل — ءبىر. ەكىنشىدەن، وسىنداي ءحالى ءتاۋىر كەزدە ونى ۋاقىت وتكىزبەي، تومەن ءتۇسىرۋ كەرەك. ولاردىڭ التى مىڭ مەتر بيىكتىكتە وتىرعانىنا ءبىر تاۋلىكتەن اسىپ كەتتى. ونداي جاعدايدا ساۋ ورگانيزمنىڭ ءوزى السىرەي باستايتىنىن بىلەسىز. جاراقات العان ادام ءۇشىن التى مىڭ مەتر بيىكتىك اۋىر.
دارىگەر شەشىمى ەكسپەديسيانىڭ قاي مۇشەسى ءۇشىن بولسا دا زاڭ. اسىرەسە ونىڭ ايتقاندارىن جەتەكشىنىڭ بۇلجىتپاي ورىنداۋى شارت. سوندىقتان شپەتتەردىڭ الگى تۇجىرىمى ءىستىڭ بارىسىن ايقىنداپ تا ۇلگىرگەن. اقىلداسۋ ۇستىندە توبە كورسەتكەن تاعى ءبىر ماسەلە — اۋرۋدى ەكى ءالپينيستىڭ-اق الىپ ءتۇسۋى مۇمكىن ەكەندىگى. سوندا بۇلاردىڭ ىشىنەن بىرەۋى جۇپتاسۋعا كىرمەي، ارتىق قالايىن دەپ تۇر. ەندەشە... وسى “ەندەشەنى” تاعى الدىعا كولدەنەڭ تارتقان — شاپشاڭ مىنەزدى قۋانىش حاسەنوۆ بولاتىن. ونىڭ “ەندەشەسىنىڭ” استارىنان ەشكىم كۇتپەگەن جانە ءبىر تاۋەكەلدىڭ شەتى قىلتيىپ تۇر ەكەن. ول — ارتىلىپ قالعان الپينيست شىڭ باسىنا ءوزى جالعىز شىعا بەرسە قايتەر ەدى دەگەن وي.
تورتەۋى تاعى دا بىر-بىرىنە قارادى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە ەشقايسىسى دا بۇل ۇسىنىسقا قارسى ەمەس ەكەن.
— اي، جارايسىڭ، ەي، قۋان! — دەدى داۋرسكيح جولداسىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ قالىپ. — كەيدە سەنىڭ وسى باسىڭ ىستەپ كەتەتىنى بار-اۋ.
— كەيدە ەمەس، ۇنەمى دەپ ايت.
— سوڭعى نۇكتەگە تاياپ تۇرىپ كەيىن قايتقانىمىز وبال-اق. ونىڭ ۇستىنە اۋا رايىن قاراشى. قانداي تاماشا! وتكەن جولى كوممۋنيزم شىڭىنا قالىڭ تۇمانعا قاراماي-اق شىقتىق ەمەس پە؟ اي، وسى سوندا قينالعانىمىزدى-اي. ەسىڭدە مە، بوريس؟
— جوق. مەن ونىڭ الدىندا شىققانمىن. وتكەن جىلعى شتۋرمعا مەن قاتىسقام جوق قوي.
— جارايدى، قويىڭدارشى، — دەدى حاسەنوۆ. — وزگە اڭگىمەنى قايتەسىڭدەر؟ ەندى نە ىستەيمىز، سونى ايتىڭدارشى.
“ەندى نە ىستەيمىز؟” دەگەن ساۋالدىڭ ار جاعىندا “سوندا بۇل ىسكە باراتىن كىم؟” دەگەن كەزەكتى سۇراقتىڭ تۇرعانى بەپ-بەلگىلى.
— توقتا. تاعى دا اركاشامەن سويلەسەيىك. ول ءوزى قورقاقتاۋ ادام. اۋەلى ءتىپتى رۇقسات بەرە قويسا جاقسى...
داۋرسكيح بەكەر كۇدىكتەنبەپتى. ەكسپەديسيا جەتەكشىسى شتۋرمدى جالعىز جاساۋ تۋرالى ۇسىنىستى تىڭداعىسى دا كەلمەگەن. ەكى قۇلاعىن باسىپ ىتىرىنىپ تۇر، جولاتار دەگەن نە؟
شىڭدى جالعىز باعىندىرۋ تىم تاۋەكەلدىڭ ءىسى ەكەنى راس. ءبىراق الپينيزم تاريحىندا مۇنداي تاۋەكەلدىڭ مىسالى كوپ قوي. وزگەسىن ايتپاعاندا سەگىز مىڭدىقتارعا (بيىكتىگى 8 مىڭ مەتردەن اساتىن شىڭدارعا) جەكە كوتەرىلگەن سوۆەت الپينيستەرىن قايدا قويامىز. داۋرسكيحتىڭ دالەلدى سوزدەرى ەكسپەديسيا جەتەكشىسىن ەرىكسىز ويلانتقانداي ەدى. جاعدايدى سانا تەزىنەن وتكىزىپ، تاعى ءبىر بەزبەندەدى دە، اقىرى، رۇقساتىن بەردى. ءبىراق بۇل باتىل ارەكەتتى ىسكە اسىراتىن كىم؟
— سەنىڭ وسىنشا ەگويست ەكەنىڭدى بىلمەپپىن، قۋان، — دەدى داۋرسكيح رەنىش سەزىمىن ىركىپ قالا الماي. — سەن سوندا نەمەنە؟ ءبىزدىڭ قىمباتتى بوريس كەنجەتايەۆيچتىڭ تاعدىرىن ويلاماعانىڭ با؟ قانشا قۇشتار بولساق تا، ءحانتاڭىرى ءبىزدىڭ جولداسىمىزدىڭ ەشقايسىسىنان ارتىق ەمەس قوي. فاريحپەن بىرگە نە سەن، نە مەن قالۋىمىز كەرەك. بۇلار ەكەۋدەن ەكەۋ ءقايتىپ تومەن ءتۇسسىن.
— ويلانىپ قالىپ تۇر ەكەنسىڭ، وندا ءوزىڭ نەگە قالمايسىڭ؟ — دەدى قۋانىش تا جالما-جان. ءبىراق داۋرسكيحپەن داۋلاسۋ وڭاي ەمەس.
— راديك، تىڭداشى، — دەدى ءبىر كەزدە قۋانىش سابىرعا كەلگەندەي بولىپ. — وسى مارتە جولىڭدى ماعان بەرشى، ءا!
— ءيا، ول نەنىڭ اقىسى؟
— قانشا ايتقانمەن ءحانتاڭىرى قازاقستاننىڭ ءبىر بۇرىشىندا تۇر عوي. ءبىراق وعان ەشقاشان ەشقانداي قازاق شىققان ەمەس.
— شىعا الماي جۇرگەن وزدەرىڭنەن كورىڭدەر، نەعىل دەيسىڭ ماعان؟..
— ءوزىڭ ويلاشى، حانتاڭىرىنە قازاق شىعاتىن ءبىر رەتى كەلگەن ەكەن. مىنە، سەن سياقتىلار ءوستىپ كەدەرگى جاساۋعا تىرىسادى. سوندا سەنىڭ بۇنىڭدى نە دەيمىز ەندى؟
— سونىمەن تەك ءوزىم عانا شىعايىن دەيسىڭ عوي، — دەدى داۋرسكيح ءسال كىدىرىپ بارىپ.
— مەن ءحانتاڭىرىنى باعىندىرسام، بۇكىل قازاق قۋانىپ قالادى. «بىزدەن دە ءبىر ۇل تۋعان ەكەن» دەپ. ال سەن ءوز اتىڭدى شىعاراسىڭ دا قوياسىڭ.
— ءيا-ا، — دەدى داۋرسكيح ءسال ويلانعان پىشىنمەن. — سەندەر، قازاقتار وسىنداي ۇلتشىلسىڭدار. دەموكراتيا دەپ ءتىپتى بەتىمەن كەتتىڭدەر. سەندەردىڭ ورىندارىڭ الپينيزم ەمەس، اندا... — يەگىمەن تاۋدىڭ ەتەگىن نۇسقادى. ونىسى — ەتەكتە قوي باعىڭدار دەگەنى ەدى.
ەكى جىگىت تە حاسەنوۆتىڭ جولى ەكەنىن ايتىپ، باس يزەستى. سونىمەن بۇل اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى كورىنىپ تە قالعان.
قاس قارايىپ، ءتۇن تۇنەگىنىڭ دەندەي باستاعان ۋاقىتى. اي قورالانعان كەز، اينالا تەگىس قاراڭعى. بۇلار لاگەردەن ەكى باعىتقا قاراي ءبىر مەزگىلدە ەرتەلەپ اتتانباق. حاسەنوۆ شتۋرمدى ودان ءارى جالعاستىرىپ، جوعارىعا بەت السا، قالعان ەكەۋى جارالى ءبوريستى الىپ تومەن قاراي قۇلديلاماق.
ۇيىقتايتىن قاپشىققا كىرىپ جاتىپ:
— شىنىندا دا، — دەپ قالدى داۋرسكيح، — وسى قازاقتار سەندەر الپينيزمگە مۇلدە جوقسىڭدار. قازاق جەرىندە بيىك جوتالار از ەمەس قوي. ءومىرى تاۋ كورمەگەندەر دە الپينيست بولىپ كەتىپ جاتىر عوي. مىسالى، فاريح...
ار جاعىن ايتقىزباستان، قۋانىش دەرەۋ باسىن جۇلىپ الدى:
— ءبىز دەگەن سونداي حالىقپىز عوي، راديك. جەرىمىزدىڭ بايلىعىن پايدالانا بىلمەيمىز. وسى تاۋعا قويشىلاردان باسقا كىم جاقىنداپ كوردى دەيسىڭ. ال مىنا ەتەكتە جاتقان رايىمبەك اۋدانى — تۇگەل قازاقتار اۋدانى. وزگە جۇرتتار بۇعان شەتەلدەردەن كەلىپ جاتىر. ەگەر وسى جولى مەن شىقسام بار عوي، تالاي قازاق بالاسى ...
— جارايدى قويشى “قازاق، قازاق” دەي بەرمەي.
... اقىرى بۇلار ءوز ۇسىنىستارىن ايتىپ بازاداعىلاردىڭ شەشىمىنە توقتاۋعا ءباتۋالاستى.
— بەكەر رۇقسات ەتتىڭ-اۋ سوعان، — دەدى سەرگەي گوپەنكو باسىن شايقاپ. شيراق دەنەلى جۇقالاۋ كەلگەن بۇل سارى جىگىت تە — الپينيستەر كلۋبىنىڭ جاتتىقتىرۋشىسى. ءقازىر ءوزى دولودوۆتىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندە، ياعني، ەكسپەديسيا باسىشىلارىنىڭ ءبىرى.
— نەگە ولاي دەپ ويلايسىڭ، سەرەجا؟
— ءحانتاڭىرىنىڭ باسىنا قايسىمىز شىققىمىز كەلمەيدى. ءبارىمىز دە قۇشتارمىز. ءوستىپ اركىم قالاعانىن ىستەي بەرسە، ءتارتىپ بولا ما؟
— ءالپينيزمنىڭ تەك تارتىپكە عانا ەمەس، اۋا رايىنا دا باعىناتىنىن ۇمىتپايىق. كورمەيسىڭ بە، داۋىلدىڭ سالارىنان ماڭداي الدى ءالپينيستىڭ ءوزى ورتا جولدان قايتىپ ورالعانىن. سول ورازبايەۆتان ءتارتىپتى ەشكىم جوق ءبىزدىڭ ورتامىزدا. ءبىراق جالعىز جالاڭ تارتىپپەن ەشتەڭە ىستەي المايدى ەكەنبىز. كوردىڭ عوي ءوزىڭ، — دەدى دولودوۆ شەگىر كوزدەرىمەن ورىنباسارىنىڭ جۇزىنە قيعاشتاي قاداپ. جىلدام سويلەيتىن جەتەكشىنىڭ داۋسى سەنىمدى ەستىلدى. ءار ءسوزىن نىقتاپ، شەگەلەي ايتاتىن گوپەنكو ءوز ويىن سابىرمەن وربىتۋگە بەيىم. ونىڭ پىكىرىنشە، الپينيزم ەرەجەسىن تيتتەي دە بولسا بۇرمالاۋدىڭ ءوزى ءتارتىپ بۇزۋعا اپارىپ سوقتىرماق. حاسەنوۆتىڭ شىڭدى جالعىز باعىندىرام دەۋى كوڭىلگە قونىمسىز.
— سەرگەي، سەن كۇلبىلتەلەمەي اشىعىن ايتشى، — دەدى وسى جەردە دولودوۆ تىگىنەن كەتىپ. — نەگە كوڭىلگە قونىمسىز؟ الدە حاسەنوۆتىڭ شىڭعا جۇرتتان بۇرىن شىعۋىن قىزعانىپ وتىرسىڭ با؟ الدە ول ءحانتاڭىرىن جالعىز باعىندىرىپ، بەدەل الىپ كەتەدى دەپ قورقاسىڭ با؟ قانە، ونداي ويىڭ بولسا، جاسىرما.
جەتەكشىنىڭ الىندا گوپەنكو ءوز ويىن تاراتا ايتىپ، اقتالىپ جاتقىسى كەلمەگەن سياقتى.
— قۇر بوسقا قىزىنباي، بەرى قاراشى، اركاشا. حاسەنوۆ جالعىز كەتتى. ورازبايەۆپەن اۋرەلەنىپ جاتقانىمىز مىناۋ، ال سوندا اياق استىنان ەندى حاسەنوۆ مەرتىگىپ قالسا شە؟ جالعىز ءوزى شىڭ باسىندا نەگە ۇشىرامايتىنى كىم ءبىلىپتى. اۋىرماي-اق قويسىن، ءتىپتى اياعى دا تايىپ كەتسە شە؟.. بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە، اركاشا . بىلتىرعى ۇشەۋدىڭ قازاسىن ءالى ۇمىتا الماي جۇرگەنىمىز مىناۋ.
— ءيا، ءيا، كىدىرمە؟ ويىڭدى تۇگەل ايت!
— سونان كەيىن جىگىتتەر نارازى بولسا شە؟ حاسەنوۆكە دە، بىزگە دە. ءوزىڭ ايتقانداي، شىنىندا دا وسى جولى جولى بولسا، بەدەل الىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. جالعىز شىققانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ السىن بەدەلىن، قارسى ەمەسپىز...
— ەندى نەگە قارارسىڭ؟.. الدە ماعان با؟ — دەگەن كەلەسى ساۋال دولودوۆتىڭ ءتىل ۇشىنا ءۇيىرىلىپ كەلىپ قالعان.
— ءاي، اركاشا، وسى سەنىڭ شىدامسىزىڭ-اي! بەدەل السىن. ءبىراق ول حاسەنوۆ ءۇشىن كەزدەيسوق بەدەل عوي. راس، تاۋعا قۇمار. سول ءۇشىن وتباسىمەن دە جاراسپاي ءجۇر. ءبىر جاعىنان تەرىس كورىنگەنىمەن، الپينيست رەتىندە دۇرىس جاعى دا بار. ءتىپتى كىسى قىزىعارلىق قاسيەت ونىسى. ءبارىبىر ونىڭ ورتاشا عانا الپينيست ەكەنى وتىرىك پە؟ ءوزىڭ بىلەسىڭ، كوماندا دا مىناۋ دەگەن جىگىتتەر بار...
— دۇرىس، ويىڭدى ءتۇسىندىم، — دەدى دولودوۆ وكتەم ۇنمەن تۇجىرا سويلەپ. — ءبىز ءبارى ءبىر حاسەنوۆتى كەرى قايتارا المايمىز. دۇرىس-بۇرىسىن كەيىن تالداي جاتارمىز. ال ءقازىر داۋ-دامايدى قويىپ، شارۋا جايىنا كوشەيىك.
دولودوۆتىڭ ايتقانى راس — ءبىراز جۇمىستىڭ شەتى الدەن-اق كورىنىپ تۇرعان. ەڭ الدىمەن اۋا رايى وسىنداي تىمىق كەزدە ناۋقاستى ەكىنشى لاگەرگە جەدەلدەتىپ ءتۇسىرىپ العان ءجون. تاپسىرما العان جىگىتتەر ءۇشىنشى مەن ەكىنشى لاگەرلەردىڭ اراسىنداعى مارشرۋتتىڭ قيىن جەرلەرىنە ارقاننان شىجىم دايىنداپ جاتىر. ولاردى دەرەۋ ەڭ جوعارعا ۇشىنشىگە قاراي اتتاندىرىپ، حاسەنوۆتىڭ سوڭىنان جىبەرۋ كەرەك. بۇل، ارينە، ارقان قۇرۋشىلار ءۇشىن اۋىر. ءبىراق، ويتپەسە بولمايىن دەپ تۇر.
سونىمەن بىرگە بازادان ەكىنشى لاگەرگە وتتەك باللوندارىن، ازىق-تۇلىك جانە باسقا دا كەرەك-جاراقتاردى جەتكىزەتىن تاسىمال توبىن ۇيىمداستىرۋدىڭ قاجەتتىگى تۋدى. ولار قايتار جولدا ناۋقاستى الىپ تۇسۋگە جاردەمدەسپەكشى.
دولودوۆتىڭ راديوستانسياعا دا، وزىنە دە مازا بەرمەي، تىپىرشىپ كەتكەنى سوندىقتان.
* * *
— بەرىك اعا، جىلجي بەرىڭىز، — دەگەن جىڭىشكە جىلتىر داۋىس، ارينە، فاريحتىكى. نەبارى ەكى-ۇش مەتردەي تومەننەن ايقايلاسا دا، قۇلاققا ءبىر ءتۇرلى تالىپ ەستىلەدى. ءدال وسىنداي مولدىرەگەن تۇنىق اۋانى كورۋ ءۇشىن كوز كەرەك-اۋ. سوناۋ تومەندەگى شۇباتىلعان شۋداداي ۇيىسا قوزعالعان تۇمان، ونىڭ ارا-اراسىنان قىلاڭدانىپ كورىنىپ قالاتىنى شاتقال، قويناۋلار قاراعان كوزگە سونداي ايقىن. ايقايلاعان داۋىسىڭ ەتەككە دەيىن سىڭار دىبىسىنىڭ سىنى بۇلىنبەي، سول قالپى جەتەتىن سياقتى. ال سونداي جاعدايدا قاسىڭداعى ادامنىڭ داۋسى تالىپ ارەڭ ەستىلگەنى قىزىق.
ءبىراق بۇل قۇبىلىسقا تاعدىرىن تاۋعا تەلىگەن جانداردىڭ ەشقايسىسى تاڭىرقاي قويمايدى. مەتەورولوگتار تىلىمەن ايتقاندا، اۋا تىعىزىعىنىڭ السىزدىگى قانداي دىبىستى دا قاشىقتىققا ۇزاتپاي، قۇرىقتاپ تۇرادى.
ەكى جىگىتتىڭ دە كوزى — شابان قيمىلدى بەرىكتە. سىرتىنان قاراعاندا قورباڭاعان ەبەدەيسىز قوڭىر ايۋعا ۇقسايدى. ارتتاعىلاردىڭ جۇرەر جولىن بەلگىلەپ، جىلجىپ كەلە جاتقان فاريحتىڭ اياق الىسى ساق. مۇزداقتىڭ قاتقىل، تياناقتى بۇدىرىنا تابان تىرەگەننەن كەيىن عانا ارقانىن تومەن قاراي ساۋمالايدى. ارينە، قۇزدان قۇلديلاپ تۇسەردە تىزبەكتىڭ الدىندا جۇرگەن جەڭىلىرەك. ويتكەنى قولىنداعى ارقان جوعارىدا بەكىتۋلى. جازاتايىم اياعىڭ تايا قالسا، سەنەتىنىڭ سول. جارماسا كەتەتىن كەدىر-بۇدىردىڭ ءبارى كوز الدىڭدا. قالاعان جەرگە انكەر قاعىپ، ساقتاندىرعىش ارقاندى كەز-كەلگەن بۇدىرعا ىلە سالۋعا مۇمكىندىك بار.
ال توپتىڭ سوڭىنان الا تومەن تۇسەتىن ادامنىڭ جاعدايى قيىنداۋ. ول ءۇشىن ساقتاندىرعىش ارقان تومەندە قالادى. بۇل جاۋاپتى ورىننىڭ توپ ىشىندەگى ەڭ تاجىريبەلى الپينيستكە تاپسىرىلاتىنى سوندىقتان. ناق وسى مىندەتتى اتقارۋ ءقازىر داۋرسكيحكە ءتيىپتى.
بىركەلكى قوزعالىسپەن دالمە-دال جىلجىعان ورمەلەۋشى جىگىتتەر ءبىراز جەردى ۇتىپ تاستادى. استىداعى مۇزداقتىڭ سۋىعى بولماسا، شىڭىلتىر ايازدا تۇلا بويدى دىرىلدەتەتىن ىزعار باسەڭ. ساقتانا سىرعىعان ءفاريحتىڭ ەكى كوزى كوبىنەسە اعا الپينيستە. كەيدە كىدىرىپ قالسا، دەمەپ بىرگە تۇسەدى. كەيدە ەت قىزۋىمەن ءۇش-تورت مەتر العا جىلجىپ، ۇزاڭقىراپ تا كەتەدى.
تۇسەر جولى اۋىرلاۋ بولسا دا، داۋرسكيح سەرىكتەرىنە ءالسىن-الى دىبىس بەرىپ، جىگەرلەندىرىپ، ءجون سىلتەپ كەلە جاتىر. قانشا ايتقانمەن توپ جەتەكشىسى ەمەس پە، ءتيىستى مىندەتىن ادال اتقارۋعا تىرىسىپ باعۋدا.
— بەرىك اعا!.. بوريس كەنجەتايەۆيچ! — ناۋقاس الپينيست مۇزداق قابىرعاعا جابىسىپ، قوزعالماي قالىپتى. سونى بايقاعان فاريح ەرىكسىز ايقايلاپ جىبەرگەن. بەرىك جاۋاپ قاتپادى. مۇمكىن، بىردەمە دەسە، دەگەن دە شىعار، ايتەۋىر تومەن تۇرعان كىسىگە ەشتەڭە ەستىلگەن جوق. ءوزى بولسا، ءتورتتاعانداپ سول قابىرعاعا جابىسقان قالپى. دەمەك، تەگىن ەمەس.
— بەرىك اعا! — دەدى دە، فاريح قايتادان جوعارى قاراي ۇمتىلدى. — سىزگە نە بولدى؟
* * *
لاپ ەتە قالعان كوكىرەكتەگى قۋانىش سەزىمى ءالى ايىعار ەمەس. ارمانشىل ادامنىڭ ايعا كەلىپ قونعانىنداي كوڭىلى مارە-سارە. وتكەن جولى بەرىك پەن فاريح جەلدىڭ كەسىرىنەن شىعا الماي قايتقان ءمارمار قابىرعانىڭ قىرىنا تەز-اق جەتتى. كولبەۋ الاڭقايعا قۇيرىق باسىپ، شامالى ۋاقىت تىنىعىپ الۋعا بەيىل قىلىپ تۇردى دا، قولىن ءبىر-اق سىلتەگەن. اسپان تاۋدىڭ تاككاپپار بيىگىن تاق توبەسىنەن تابانىنا سالماي، كوڭىلى تىنىشيتىن ەمەس. ول ءۇشىن كۇش-قۋاتى ورتايماي تۇرعان كەزدە قيمىلداپ قالعانى ءجون.
الىستان قاراعان كوزگە تابيعات كورىنىسى قاشاندا الدامشى. ماسەلەن، كەز-كەلگەن تاۋ جوتاسى جانار جەتپەس شالعايدان كوگىلدىر بولىپ كورىنەدى. جاقىنداعان سايىن الگى ءتۇستىڭ وزگەرىپ، جەر بەدەرى ءوزىنىڭ تابيعي رەڭىن تاباتىنى بەلگىلى. سان قۇبىلىپ تۇراتىن تەڭىز سۋرەتىندە دە ايقىن اڭعارىلا بەرمەيتىن قۇبىلىڭقى رەڭ كەزدەسەدى.
ءحانتاڭىرىنىڭ اسەرى دە وسىنداي ەكەن. سوناۋ الماتى نارىنقول تاس جولىنىڭ بويىنان كوز سالعانىڭدا بۇلت ۇستىندەگى پيراميدا ءتارىزدى كورىنەتىن اتاقتى شىڭ توبەسىنە شىقساڭ، مۇلدە باسقاشا. پيراميدا بەتىندەگى ءبىرىڭعاي تەگىس بەتكەي جاقىنىراق قاراساڭ، ارالارى اشىلىپ، ىرسيىپ كەتكەن يرەك-يرەك مۇزداقتار. مىنە، ءىشىنارا جالاڭاش جارتاستاردىڭ جونى قاراۋىتادى.
وسى اراعا جەتكەندە قۋانىش وتتەك باللونىنىڭ بىرەۋىن اعىتىپ الدى. قايتار جولدا كەرەك بولۋى مۇمكىن دەگەن ويمەن جولشىباي ادەيى قالدىرىپ كەتپەكشى.
شىڭ باسىنا شىققان سوڭ كەرى قاراي قاشان تومەن تۇسەتىنى وزىنە دە بەيمالىم. قالاي بولعان كۇندە دە شارشاپ-شالدىققان ادامعا وتتەكتىڭ ۇلكەن قۋات بەرەتىنى ءسوزسىز. كەيىنگى قيىندىقتى ەسكەرەتىن الپينيستەر وسىنداي ساقتىق جاسايدى.
ەكى وكپەسىن قاعىپ، ەنتىگە دەم العانى باسىلار ەمەس. سيرەگەن اۋادا سەرگەك ءجۇرۋ قايدا. شىداي الماي، تاعى دا وتتەك ماسكاسىن كيىپ الدى. سول-اق ەكەن، اينالاسى جارقىراپ، دەنەسى جەڭىلدەپ قويا بەرگەن. بويعا قۋات قۇيىلعانى بىردەن سەزىلدى.
سونان تاسباقا جۇرىسىمەن ءتورتتاعانداي ورمەلەپ، جالتىراعان كوك مۇزدىڭ كۇدىس بەلدەۋىنەن اسىپ ءتۇستى. بىردەن كوزگە ىلىنگەنى — ناق توبەسىنەن تونە قالعان شوشاق شىڭ. بالكىم، مۇز قۇرساۋلاعان الىپ جارتاس بولۋى دا. ساناسىنا شىرپى جاققانداي جارق ەتە قالعان قۋانىشتى وي جالعىز-اق: “ءيا، مىناۋ سول، ءحانتاڭىرىنىڭ ۇشار باسى... مەن جەتتىم... جۇرتتىڭ بارىنەن بۇرىن. ءبىتتى، ءبىتتى! مەن جەڭدىم...”
* * *
... تىرمىسا كوتەرىلىپ كەلىپ قولتىعىنان قارماعان. مۇزداققا جارماسىپ تۇرعان اعاسى دەمەگەن قولدى سەزسە دە، سەلت ەتە قويمادى. سول جاڭاعى قيمىلىن وزگەرتكەن جوق.
— بەرىك اعا! — دەدى فاريح قۇلاعىنا تاقاي ايقايلاپ. — بوريس كەنجەتايەۆيچ! نە بولدى سىزگە؟..
سوسىن ەپتى قولىمەن لىپ ەتكىزىپ اۋرۋدىڭ ماسكاسىن شەشتى. شىعىڭقى شىقشىت ءسال ءدىر ەتكەنى بولماسا، بەرىك جارتىلاۋ جۇمىلعان جالعىز كوزىنىڭ (ەكىنشىسى تانۋلى عوي) كىرپىگىن دە قاققان جوق. قولىن اپارىپ ەدى، ماڭدايى تەرشىپ كەتىپتى. شپەتتەردىڭ مانا راسيا ارقىلى ايتقان كەڭەسى بويىنشا اۋرۋدىڭ لەبىن قايتاراتىن ءدارىنى ۇسىنىپ، تەرموسىنان بىرەر جۇتىم شاي قۇيىپ بەردى. وسىنىڭ ءبارىن اياق جاعىڭ شىڭىراۋ مۇزداق قابىرعاعا جابىسىپ تۇرىپ ىستەۋ وڭاي ەمەس. ەپپەن قيمىلداۋعا قانشا تىرىسسا دا، قاربالاستا فاريح الدەنەنى ءتۇسىرىپ الدى. جالت قاراسا، سول اياعىنىڭ “مىسىعى” (قار مەن مۇزداقتا تۇرۋ ءۇشىن باتەڭكەنىڭ سىرتىنان كيەتىن تابانى بۇدىر ارنايى گالوش) تومەن قاراي سىرعاناپ بارادى ەكەن.
جاعدايدى ەستىپ بىلگەن داۋرسكيح تە جوعارىدان سىرعاناي تاياپ كەلىپ، كەلەسى انكەردى مۇزداققا قاعىپ جاتىر. وسىنداي كىدىرىستى پايدالانىپ، ول دا ساقتاندىرۋ ارقانىن جاقسىلاپ بەكىتىپ الماق.
ولشەپ كورىپ ەدى، تىنىس الاتىن باللوننىڭ اتموسفەرالىق قىسىمى نولگە جۋىقتاپتى. بەرىكتىڭ اۋرۋى ءبىر جاعى تانگە اۋاداي قاجەت (ءتىپتى اۋاداي دەۋدىڭ ءوزى جەتىمسىزدەۋ تەڭەۋ، ويتكەنى وتتەك دەگەنىمىز قۇرامىندا باسقا گاز جوق، ەڭ تازا اۋانىڭ ناق ءوزى عوي) وتتەكتىڭ كەمۋ سالدارىنان قايتالانعان شىعار. فاريح باللوندى شاپشاڭ اۋىستىرىپ، ناۋقاستىڭ ماسكاسىن كيگىزدى.
راسيا داۋرسكيحتە ەدى. ول ەكىنشى لاگەرمەن بايلانىسىپ، مۇز قابىرعانىڭ بەتىندەگى كىدىرىستىڭ ءمانىن بايانداعان. وزگەسىن قويا تۇرىپ، دارىگەر شپەتتەردىڭ تاپتىشتەي سۇراعانى — اۋرۋدىڭ جاعدايى. قانداي جاردەم جاسالعانىن ءبىلىپ الىسىمەن، ول ەندى الدا نە ىستەۋ كەرەگىن قولمەن قويعانداي ەتىپ ەجەلەپ تۇسىندىرە باستادى. مارشرۋتتىڭ كۇردەلى بولىگىندە جىگىتتەردىڭ جولدى دايىنداپ، شىجىم ارقان تارتىپ جاتقانىن تاعى دا ەسكە سالدى. ەڭسەلەرىن كوتەرىپ، سەرگىپ قالسىن دەگەنى بولۋى كەرەك.
ءتۇيىلىپ كەلگەن اۋرۋدىڭ بەتى قايتىسىمەن-اق جول قايتا جالعاستى. ەندىگى ءجۇرىس ازداپ جەڭىلدەي تۇسكەن سىڭايلى. مۇزداق بەتكەيدىڭ ەتەگى كولبەي كوتەرىلىپ، يرەك-يرەك قار جامىلعىسىنا اينالىپ بارادى. قار بولعاندا قىستىگۇنى راحاتتانا باساتىن اق ۇلپە ەمەس، قاساتتانىپ، كىرەۋكەلەنىپ كەتكەن ءسۇر قار. كەي جەردە ءتىپتى تابانىنىڭ استىنداعى مۇزداق پا، قار ما، ايىرۋ قيىن.
ءار جەر-ار جەردەن قازاقتار «اڭگەك» دەپ اتايتىن مۇز جارىقتارى ۇشىراسىپ قالادى. قۇلديلاۋشى توپ ساقتانا جىلجي وتىرىپ، ولاردىڭ بىر-ەكەۋىن جيەكتەپ تە ءوتتى. سونان ارقانداردى قايتادان ءجيى-جيى بەكىتىپ، الدەبىر جارتاستان تومەن قاراي تۇسە بەرگەن.
سول كەزدە... وقيعانىڭ كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولعانى سونداي — ەشكىم ەشتەڭە اڭعارىپ تا ۇلگەرگەن جوق.
كەنەت اينالانى جاڭعىرتىپ الدەقانداي ىشقىنعان دىبىس شىقتى دا، جوعارىدان قالىڭ تۇتەك ساۋ ەتە ءتۇستى. ايتەۋىر سول ەكى ارادا قۇلاققا جەتىپ ۇلگىرگەنى “ساقتان!” دەپ تۇسكەن جالعىز ايقاي. ودان ارى نە بولىپ، نە قويعانىن بەرىك انىق بىلمەيدى. ايتەۋىر ارقاندى مىقتاپ ۇستاعان كۇيى زاۋلاپ قۇلاپ بارا جاتقانى ەسىندە... ارانىن اشقان ءتۇپسىز قاراڭعىلىق شىم ەتكىزىپ قاقشىپ الدى دا، ءبىر ساتتە ءبارى جىم بولا قالدى.
***
… بويىنا قايدان كۇش قوسىلعانىن بىلمەيدى. ارقاسىنان ريۋكزاك سىرعىپ تۇسكەندەي لەزدە جەڭىلدەپ سالا بەرگەن. وزىنەن ءوزى داۋىستاپ قايتا-قايتا ايتقانى: “ءبىتتى، ءبىتتى!.. مەن شىقتىم!” دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز. وسىنداي لەپىرگەن كوڭىل ونى تايعاق شوقىنىڭ توبەسىنە قاراي دەدەكتەتىپ الا جونەلگەن. “اسپان تاۋلارى” اتانعان اتاقتى تيان-شاننىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسىنە تابانى تيگەنشە دەگبىرى قالار ەمەس. الگى ءبىر ازىردە اياق-قولدى مۇزداتىپ، بۋىن-بۋىنىن الا باستاعان ىزعاردىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيدى، سالدەن كەيىن پورا-پوراسى شىعىپ تەرلەسىن. اسىققاندىقتان بولار، اياعىنداعى “مىسىعى” دا قايتا-قايتا شەشىلىپ، مازاسىن الدى.
توبەسى باتپىراۋىق ۇشىپ جەتەتىن بيىكتىكتەي عانا جاقىن بولىپ كورىنگەن مۇز شوقىعا ءولىپ-تالىپ شىقتىق-اۋ ايتەۋىر. ءسويتىپ كەلىپ قاراسا... وزىنە ءوزى سەنبەگەن جىگىت ماسكاسىن شەشىپ، كوزىن قوس قولداپ ۋقالاپ تا جىبەرگەن. جوق، جاڭىلماپتى، مۇز شوقىنىڭ ار جاعىندا بۇدان گورى ەڭسەلى تاعى ءبىر شوقى اينالاسىنا استامسي قاراپ تۇر. مۇنى مازاق قىلعانداي كۇن سۇيگەن ماڭدايى شاي ءىشىپ تەرلەگەن ادامنىڭ شەكەسىندەي جالت-جۇلت ەتەدى.
الدەكىم كەۋدەدەن يتەرىپ جىبەرگەندەي قۋانىش سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
***
... وسىلايشا قانشا جاتقانى، قانشا ۋاقىت وتكەنى بەيمالىم. كەۋدەسىن الدەنە ەزگىلەپ قىسىپ، تۇنشىعىپ بارا جاتقان سەكىلدى. سونان جاندارمەن تۇياق سەرپىپ تىپىرلاپ قالعان بولۋى كەرەك. ايتەۋىر كوكىرەگىن تولتىرىپ ىشقىنا دەم الىپ بارىپ، وزىنەن-وزى كەلگەندەي بولدى. وندا دا شىرت ۇيقىدان ويانعانداي كوزىن وقىس اشىپ العان. سانادا تۇرعان ءالسىز ساۋلە سىزداقتاي ۇلعايىپ، كەڭەيە بەرگەن. ءوزىن بىرەۋ جۇلقىلاپ، جاعىنان قاعاتىن سياقتى ما-اۋ! ەندى بەتىنە ماسكا كيگىزىپ جىبەرىپ، اياق-قولىن سوزعىلاپ جاتقان سياقتى ما-اۋ. سول اق ەكەن، تۇلا بويىنا عايىپتان كۇش قوسىلعانداي شۇعىل ەسىن جيناپ الدى...
ءيا، مولشەرى تۋرا كەلىپتى. الاكولەڭكە جارىقتا ءوزىن كەرگىلەپ-سوزعىلاپ دەم سالىپ جاتقان ادامنىڭ بەت ءجۇزىن انىق اجىراتتى. نەندەي كەپكە دۋشار بولعانىن بىلگىسى كەلىپ، ارەڭ دەگەندە ەرنىن ەپكە كەلتىرگەن:
— قايدا-قايدا؟.. — دەدى ول تۇتىعا سويلەپ. — مەن قايدا ... جاتىرمىن؟..
— اجالىڭ جوق ەكەن، بوريس. ەندى كىشكەنە بولعاندا... — دەپ داۋرسكيح قولىن جوعارىعا قاراي سىلتەدى. — ءبىزدىڭ قايدان قۇلاعانىمىزدى كوردىڭ بە؟
ونىڭ سىلتەگەن جاعىنا قاراعاسى كەلىپ، باسىن كوتەرە بەرگەن جىگىت «وھ» دەپ ىشقىنىپ قالدى دا، موينىن ۇستاي الدى. جەلكەسىمەن قوسا تاس توبەسى دە شىم ەتىپ قاتتى اۋىرىپ كەتتى. جانىنا باتقانى سونداي — كوز الدى قانكوبەلەك ويناپ، تۇمانىتىپ الا جونەلگەن. داۋرسكيحتىڭ اپتىعا سويلەگەنى دە قايتادان قۇلاعىنا كۇڭگىرلەپ، ەشتەڭە ەستىلەر ەمەس.
ايتەۋىر ارەڭ دەگەندە رەتىن تاۋىپ جوعارى جاققا كوز سالدى. جاعدايدى تۇسىنە باستاعانى سودان كەيىن: بۇلار مۇز جارىعىنا قۇلاعان ەكەن. مۇز بولعاندا بولاتتاي جارقىراعان كوكسۇڭگى ەمەس، كەي جەرلەرى كەۋەكتەنىپ، قۋىس-قۋىسىن قار باسقان بورپىلداق مۇز. قۇلاعان ساتتە ەكەۋىنىڭ امان قالعانى دا سونان بولۋى كەرەك. ايتپەسە ۇزىننان-ۇزاق ىرسيا كورىنگەن جارىقتىڭ اۋزى بۇلار جاتقان جەردەن اجەپتاۋىر بيىك. باسى دىڭىلداپ، كوزى قاراۋىتىپ اكەتىپ بارا جاتسا دا:
— فاريح... فاريح قايدا؟ — دەدى بەرىك ءتىلىن يكەمگە ارەڭ كەلتىرىپ.
قارلى قابىرعاعا سۇيەنىپ، جوعارىعا تەلمىرە قاراپ تۇرعان داۋرسكيحتىڭ جاۋابى ەكىۇداي:
— بىلمەيمىن، بوريا، بىلمەيمىن. ءبارى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولدى عوي. ءتىپتى ەسىمىز شىعىپ كەتتى. ويپىر-اي دەسەڭشى!
باسىن قوس قولداپ ۇستاعان كۇيى بەرىك سۋسىلداق مۇز ۇگىندىسىنە قيسايا كەتتى. داۋرسكيح وعان ماسكانى قايتا كيگىزىپ، اۋرەگە ءتۇسىپ جاتىر. ءوزىنىڭ سوناۋ بيىكتىكتەن ەشتەڭەگە سوعىلماي، امان-ەسەن تۇسكەنى تاڭقالارلىق.. قيمىل-قوزعالىسى شيراق، ءسوز سويلەۋى دە ساۋ ادامدىكى:
— جاڭا ءبىر ايقاي ەستىدىم. الگىندە قۇلاپ تۇسكەننەن كەيىن. ءاي، سول ءفاريحتىڭ داۋسى.
— انىق ەستىدىڭ بە، راديك؟
— انىق... جاڭا دا ءبىر رەت ايقايلاعانداي بولدى عوي. سەن بايقاعان جوقسىڭ با؟ -تىستەنىپ العان بەرىك تەك باسىن عانا شايقادى. — ءيا، ايقايلاعانى انىق. تەك العاشقىدان السىزدەۋ كورىندى. سونان باسقا كىم دەيسىڭ؟
— ءيا، ەندەشە سىرتتا قالعان ەكەن. تەك امان بولسا يگى ەدى...
— امان بولار. ويتكەنى ول بارىمىزدەن تومەن تۇردى عوي. ەڭ جوعارىدان قۇلاعان مىنا مەنىڭ ەش جەرىم اۋىرماپتى. سەن، بوريا كوپ قوزعالا بەرمەشى. ازىرشە قوزعالۋعا بولمايدى ساعان.
قارعا جارتىلاي كومىلگەن كۇيى بەرىك كوزىن جۇمىپ، ونسىز دا قىبىرسىز جاتىر. قۇلاعى دىڭىلداپ، قاسىنداعى سەرىگىنىڭ ءبىر ءسوزىن ەستىسە، ءبىر ءسوزىن ەستىمەيدى.
— ... قاسات قاردى وپىرا... قار استىندا... سوندىقتان بولار، ەش جەرىمە زاقىم كەلمەگەن سياقتى. ءپاراشيۋتتى اشقانشا تومەن قاراي زۋلايسىڭ عوي... تۋرا سول سياقتى. قارعا كومىلىپ كەتىپپىن... ... قاراسام، سەنىڭ باسىڭ... سونان جانتالاسىپ... الدىم.
— راسيا!.. — دەدى بەرىك قارعا جارتىلاي كومىلگەن قالپى ىڭىرسي سويلەپ. — راديك، راسيانى ىسكە قوس!.. حابارلا!
— وھ! — دەپ باسىن ۇستاي الدى سول كەزدە داۋرسكيح. — نە قىلعان ەسەكپىن مەن!.. نەعىپ ويىما كەلمەگەن؟! راسيا بار ەكەن عوي بىزدە. قايدا ول؟
امال نە، ەكەۋىنىڭ قۋانىشى ۇزاققا سوزىلعان جوق. بىردە ىستەپ، بىردە ىستەمەي جۇرگەن ونسىز دا سەنىمسىزدەۋ بايلانىس قۇرالى ءبىرجولا ىستەن شىعىپتى. مۇز قۇرساۋعا قۇلاپ، كىرىپتارلىققا ۇشىراعان جانداردىڭ توبەسىنەن مىنا جاعداي جاي تۇسىرگەندەي بولدى. كۇيزەلىس سەزىمىن ىركە الماعان داۋرسكيح مۇز زىنداندى جاڭعىرتا ايقايلاعان. قاشاندا قانجىعاسىندا جۇرەتىن بالاعات ءسوزدىڭ نەشە اتاسى كەتىپ جاتىر... ونى سابىرعا شاقىرعان — بەرىكتىڭ ءالسىز داۋسى. جايشىلىقتا اقىرىن سويلەيتىن موماقان جىگىت اۋرۋىنا اۋرۋ جاماپ العاسىن، سىبىرلاماي ءقايتسىن...
سالدىر-گۇلدىر قۇلاعانعا شىداماي، راسيا سىنىپ كەتكەندە ىشىنە شاي قۇيىلعان تەرموستىڭ امان قالعانى تاڭدانارلىق. كۇيزەلىسى ءسال دە بولسا باسەڭسىپ، وزىنە ءوزى كەلگەن ساتتە داۋرسكيح سەرىگىنە شاي قۇيىپ بەردى. ءدارىسىن ۇمىتىپ بارادى ەكەن، ونى سۇراپ ىشكەن بەرىكتىڭ ءوزى.
— سەن قوزعالما، — دەدى راديك تاعى دا. — مەن ەندى قالاي شىعۋدىڭ جولىن قاراستىرايىن... راسيا جوق، ەندى مىنا زىنداننان ءوزىمىز قۇتىلماساق...
ەكى جاعى سۇيىرلەنە بىتكەن جارىقتىڭ ءبىر قابىرعاسى جالتىراعان بۇدىر-بۇدىر كوك مۇز بولسا، بۇلار قۇلاعان قابىرعانىڭ بەتى قيىرشىقتانعان سۋسىما قار. جاڭا ەكەۋى ىركەس-تىركەس دومالاعان ساتتە جارىق شەتىن ەرنەۋلەي قاتقان قاساتتى وپىرىپ ءوتىپتى. بۇنداي جەردەن، ارينە، قاجەتتى قۇرال-جابدىعىڭ بولسا، شىعىپ كەتۋ قيىن ەمەس.
راديك داۋرسكيح جالما-جان سيپالانىپ، ەندى كەرەك-جاراقتارىن ىزدەي باستادى. بىردەن-اق انىقتالعان نارسە جاڭا وزدەرى جارتاستا ءىلىنىپ تۇرعان ارقان ءۇزىلىپ، سىرتتا قالىپ قويىپتى. بۇلار قۇلاعان جاردان تابىلعانى — ءبىر قۇلاشتاي ۇزىگى عانا. اياعى جەتكەنشە ماڭايداعى قاردى قوپارىستىرىپ، قولعا باسقا ەشتەڭە ىلىنبەدى.
سونان دەرەۋ ريۋكزاگىن اقتارۋعا كىرىسكەن. ءار ءتۇرلى ازىق-تۇلىك، انكەر ءتارىزدى ۇساق جابدىقتار بولماسا ونىڭ ىشىندە ورمەلەۋ قۇرالدارى اتىمەن جوق بولىپ شىقتى. ەڭ قيىنى قانشا قوپارسا دا، امبەباپ بالعاشوتىن تابا الماي-اق قويعانى. قۇلاۋدىڭ الدىنا قولىنا ۇستاپ تۇرعانى ەسىندە. ءبىراق جوعارىدان اعىلعان قار كوشكىنى جايقاپ وتكەن قاس-قاعىم ساتتە... ءيا، ول كەزدە بالعا تۇرماق باسىنىڭ قايدا قالعانىن سەزىپ ۇلگىرە الدى ما دەسەڭشى.
ەڭ قاجەتتى قۇرال-سايماندارىنان ايىرىلعانىنا كوزى جەتكەن داۋرسكيح:
— اي-اي! — دەپ بار داۋسىمەن اقىرىپ قالدى دا، دوبالداي جۇدىرىعىن ءوز تىزەسىن ءوزى ءبىر-اق سالدى.
* * *
دولودوۆتىڭ جايشىلىقتا قۇلاقتى جارا شىعاتىن وتكىر داۋسى:
— اللو، ءۇشىنشى!.. اللو، ءۇشىنشى! جاۋاپ بەر. قابىلداۋ! — دەپ تىنىمسىز قايتالاۋمەن-اق قارلىعۋعا اينالدى. جانە جاي قايتالاماي، ميكروفوندى جارىپ جىبەرەردەي ايقاي سالادى. اقىرى شارشاپ بارا جاتقان سوڭ راديوستانسياعا باسقا جىگىتتى وتىرعىزدى. ءبىراق ءبارىبىر ناتيجەسىز سول تىرشىلىك. مىنە، ءبىر ساعاتتان استى، ءۇشىنشى لاگەردەن تومەن قاراي تۇسكەن ۇشەۋدەن جاۋاپ جوق.
سوسىن «ۇلاردىڭ» بايلانىسقا شاقىرعانى — «يكار»، ياعني، شپەتتەر توبى شارتتى تۇردە وسىلاي اتالاتىن. ءۇشىنشىنىڭ بۇلايشا ءۇنسىز قالۋىن بارلىعى ءبىر اۋىزدان راسيانىڭ ىستەن شىعۋىنان دەپ جورىدى.
— بولسا بولار، — دەدى دولودوۆ تا. — ءبىزدىڭ الپينيستەردىڭ ءبىر دۇرىس راديوستانسياعا جارىعانىن كورگەنىم جوق. ءتىپتى ءبىزدىڭ ەلدە ءجىبى ءتۇزۋ راديوستانسيا بار ما ءوزى؟ ءوزىن زىلدەي عىپ شىعارادى، ءارى سەنىمسىز... راديوستانسيالارى قۇرىعان عوي سول. ەندى، امال جوق، توپتىڭ امان-ەسەن جولداعىلارعا جولىعۋىن كۇتەمىز. ەكىنشى راسيا شىجىم قۇرۋشىلاردا عوي.
بازاداعىلار تۇسكى استى راديوستانسيانىڭ تۇبىندە وتىرىپ ءىشتى. ءاربىر جيىرما مينۋت سايىن «ەكىنشىمەن»، ياعني، شىجىم قۇرۋشىلارمەن بايلانىس ۇزىلگەن جوق. وسىلاي بىركەلكى مازمۇنداعى سەانس قايتالانا وتىرىپ، بىرنەشە ساعات تا ءوتتى. اۋرۋ كىسىنى اكەلە جاتقان توپتىڭ ەكىنشى لاگەرگە جەتەتىن ۋاقىتى باعانا بولعان. ءبىراق بايلانىستا وتىرعان ادامنىڭ سەانس سايىن قايتالايتىن جاۋابى «جوق. ءالى جوق» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز.
ءۇش بىردەي ادامنىڭ ويدا-جوقتا حابارسىز كەتۋى كوڭىلگە قالايشا كۇدىك ۇيالاتپاسىن. ولاردىڭ بىردەڭەگە ۇشىراعانى انىق. مىنا توسىن جايت شىڭ باسىنا جالعىز كەتكەن حاسەنوۆتى دە ءبىر ءسات ەستەن شىعارىپ ەدى. قانشا قۇشتارلانىپ، ىقىلاسى ارتىپ تۇرعانىمەن، ونىڭ ءوز الدىنا قويعان مىندەتتى تولىق ورىنداپ شىعارىنا سەنىم از. بۇل جونىندە اسىرەسە گوپەنكونىڭ كۇدىگى كۇشتى-اق.
***
«كورىنگەن تاۋدىڭ الىستىعى جوق» دەگەن بەكەر ءسوز بولماسا يگى ەدى وسى. مىنا قول سوزىمداي عانا جەردەن كوز قىزىقتىرعان بيىكتىك ءالى جەتكىزەر ەمەس. الدە جولى قيىن با، الدە بۇل سىلىكپەسى شىعىپ، ابدەن شارشادى ما، ايتەۋىر ىلگەرى باسقان اياعى كەيىن كەتىپ، ءجۇرىسى ماندىماي قويدى. سودان ەس كەتىپ، جان شىقتى دەگەن كەزدە... ادامنىڭ ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەيتىن ءبىر ۇرىمتال ساتتەرى بولادى. بۇل بالكىم، ەڭ جاندى جەرىڭە اسەر ەتەتىن قىمبات شىندىقتى قابىلداۋدىڭ قيىندىعىنان شىعار. ءيا، ءسويتىپ، ەس كەتىپ، جان شىقتى دەگەندە جاڭاعى جۇمىر دوڭەستىڭ توبەسىنە ەڭبەكتەي كوتەرىلگەن. سويتسە، ارى قاراي اپاراتىن جول... جوق. انىعىندا جول بار، ءبىراق ءتورت قۇبىلاسىنىڭ قاي جاعىنان قاراسا دا، ەندى تەك تومەن قاراي ءتۇسۋى ءتيىس ەكەن.
تاعى دا وزىنە ءوزى سەنبەي، كوزىن ۋقالاي بەرىپتى. جوق، كورىپ تۇرعانىنىڭ ءبىر قاتەسى جوق. كوكجيەككە قاراي بۇلدىرلاي جايىلىپ كەتكەن تاۋلى ءوڭىر ءتورت جاعىنان تۇگەل كورىنىپ تۇر. راس، وزىنە ءمالىم تەرىسكەي جانە تەرىسكەي باتىستى الاشابىر بۇلت ۇيىرىلە شۇباتىلادى. تومەندەگىدەي ەمەس، بيىكتەگەن سايىن جەل باسەڭسىپ كەلەدى. ءار جەر-ار جەردەن قارا-قوڭىرلانىپ كورىنىپ قالعان تاۋ جۇلگەلەرىن اجىراتۋعا تىرىسىپ اۋرەلەنبەي، ەندى كۇنگەي بەتكە بۇرىلدى. ارا-اراسىنان كەڭ اڭعارلار كورىنگەن تاۋلى القاپ تۇگەلدەي كوز الدىندا. اسپانعا قاراي ۇمتىلىپ تۇرعانداي سۇيىرلەنە بىتكەن قۇزدار، الىپ بالىقتىڭ ارقا قاناتىنان اۋمايتىن يرەلەڭدەگەن جون-جوتالار. شاشىلعان كۇمىستەي الا شۇبارلانا اعاراڭداپ جاتقانداردىڭ شىڭ باستارىنداعى قار مەن مۇزداقتار ەكەنى ءسوزسىز. وڭتۇستىك شىعىستاعى تاۋ اڭعارلارىنان اشىق جاسىل ءتۇستى القاپتار كوزگە تۇسسە، باستى باعىتتا — ارا جىكتەرى اشىلماي، قىرتىستارى بىر-بىرىمەن قويىنداسىپ-تۇتاسىپ كەتكەن تاۋلار شوعىرى.
ءبىر ورىندا شىر اينالىپ، اينالاسىنا جالاقتاي قاراعان قۋانىش بيالايىن جۇلىپ الىپ، اسپانعا لاقتىرىپ جىبەردى دە، وزىنەن-وزى كەڭكىلدەپ ال كەپ كۇلسىن. تۇرعان ورنىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ەسەرسوق بالاداي:
— ۋرا-ا! — دەپ ايقاي سالعان. ونىڭ قانشا جەرگە جەتىپ جىعىلىپ، كىمنىڭ قۇلاعىنا تيگەنىندە شارۋاسى جوق. ويتپەگەندە شە؟ بۇكىل ەكسپەديسيانىڭ ىشىنەن ءحانتاڭىرىنىڭ ماڭگى مۇز بۇركەگەن ۇشار باسىنا ءبىرىنشى بولىپ شىعىپ وتىر ەمەس پە؟ جانە ابىروي-اتاعىنا ەشكىم كۇمان كەلتىرمەستەي جالعىز ءوزى شىعىپ وتىر. ەندەشە بۇنىڭ جۇرەگى جارىلماي، كىمدىكى جارىلماق؟ كەۋدەسىن كەرنەگەن شاتتىق قىزۋى شىداتپاي بارا جاتقان سوڭ بىرەۋدى باس سالىپ قۇشاقتاعىسى، شوپىلدەتىپ بەتىنەن سۇيگىسى كەلگەن. امال نە، ونىڭ بۇل كەرەمەت قۋانىشىنا كۋا بولىپ بىرگە بولىسەتىن ءتىرى جان، ءتىستى باقا كوزگە كورىنسە نە دەيسىز.
ءدال ورتاداعى تەمىر قاداعا بايلانعان قىزىل جالاۋدىڭ ءتۇسى ءوڭىپ كەتىپتى. ونىڭ تۇبىندە ءارتۇرلى سپورتتىق قوعامدار مەن ۇيىمداردىڭ جالاۋشالارى، زناچوكتارى، وتتەكتەن بوساعان باللوندار جاتىر. اراسىندا شەتەلدىك زاتتار كورىنەدى. بۇلاردىڭ بارلىعى — حانتاڭىرىنە ءارقيلى ۋاقىتتا شىققان الپينيستەردىڭ ارناۋلى بەلگى-ەسكەرتكىشتەرى.
مۇندايدا كوپ ويلانىپ تۇراتىن قۋانىش پا؟ الگىلەردىڭ ۇستىنە اپارىپ ءوزىنىڭ ەكىنشى باللونىن كوسقان. ىشىندە ءالى دە شامالى وتتەك بار ەدى، وعان قاراعان جوق. “مەنىڭ دە شىققانىمنان بۇل ەسكەرتكىش بولسىن! — دەدى ول وزىنەن ءوزى داۋىستاي سويلەپ. — مەنەن كەيىن شىعاتىندار كەلىپ كورسىن. كەيىن مەنى تانىمايتىن شەتەلدىك ارىپتەستەرىمىز كوتەرىلمەي مە؟ ولار دا ءبىلسىن قۋانىش حاسەنوۆتىڭ كىم ەكەنىن. ونىڭ ۇستىنە ءحانتاڭىرىن مەن جاپادان جالعىز باعىندىرىپ تۇرمىن عوي...” وسىناۋ باقىتتى ساتتە قۋانىش ءوزىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەڭ بيىك شىڭدارىنىڭ ءبارىن جالعىز يگەرگەن جاپون ءالپينيسى ناومي ۋەمۋرادان ءبىر دە ءبىر كەم سەزىنبەگەنى انىق.
“ءيا، ۋەمۋرانىڭ ءوزى بيىكتىگى نەبارى ءتورت مىڭ مەتر عانا مونبلاننىڭ توبەسىنە شىققاندا قالاي شاتتانىپ ەدى. ال مەن ءقازىر باعىندىرىپ وتىرعان ءحانتاڭىرىنڭ بيىكتىگى جەتى مىڭ مەتر... مىنە، قانداي ەكەن قۋانىش حاسەنوۆ. ەندى مەنسىنبەي كورسىن كەيبىرەۋلەر مەنى.”
تىنىسى جيىلەگەن سايىن كوز الدى قاراۋىتىپ كەتەدى. توڭىرەكتى تۇگەل سۋرەتكە اسىعا ءتۇسىرىپ جاتقانى دا سوندىقتان. اۆتوماتتى تەتىگىن ىسكە قوسىپ، ءوزى دە قايتا-قايتا وبەكتيۆتىڭ الدىنا قاراي جۇگىرگەن... شىڭ باسىنداعى تەمپەراتۋرا، اتموسفەرالىق قىسىم، جەلدىڭ باعىتى ءتارىزدى قاجەتتى مالىمەتتەردى، العاشقى اسەرلەرىن تۇقشىڭداپ بلوكنوتىنا ءتۇرتىپ الۋدى ۇمىتقان جوق.
ەندى كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ الماي، شاپشاڭ جينالعانى ءجون. وسى كەزدە بارىپ الگى ساۋلەلى كوڭىلىن الدە ءبىر سۇرعىلت كولەڭكەنىڭ بۇركەگىسى كەلەتىنىن ءتۇسىندى. ول نە قىلعان كولەڭكە؟ ءحانتاڭىرىنىڭ باسىنا شىعىپ، جارىلا شاتتانعان، مارتەبەسى ءوسىپ، جولداستارىنىڭ الدىنا مەرەيى ۇستەم بولىپ، مەيماناسى تاسىعان اقجارقىن ازاماتتا ونداي كولەڭكەنىڭ نە اقىسى بار؟ تاۋلى جەردىڭ قۇبىلمالى اۋاسىنداي كوڭىل كۇيىنىڭ نەگە ءبۇيتىپ بۇزىلا قالعانىن اۋەلىدە قۋانىشتىڭ ءوزى انىق تۇسىنگەن جوق.
سويتسە، جاڭا عانا جەڭىسكە جەتىپ، الپينيستىك ومىردە العاش رەت الىپ قادام جاساعان ەرجۇرەك (بۇل قۋانىشتىڭ وزىنە بەرگەن باعاسى) جىگىتتى يەكتەي باستاعان جالعىزدىق اتتى الدەقانداي اۋىر سەزىم ەكەن. ۋاقىتىنىڭ كوبى قالىڭ جۇرتتىڭ قاق ورتاسىندا وتكەنىمەن، وڭاشا قالاتىن كەزدەرى دە كەزدەسەدى. ءبىراق ءدال ءقازىر قايتا تۇنجىراي قالىپتى. ەندى اڭعارسا، كوڭىلسىز كۇيگە تاپ بولۋى باقىتتى ساتىندە شات-شادىمان كۇيىن بولىسەر پەندەنىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى. جارىلا قۋانعان مەزەتتە جان سىرىن جايىپ سالار جارقىن بولماعانى ەندى عانا جانىن جابىرقاتقانداي.ال الپينيست ءۇشىن ومىرلەرى ءبىر ارقانعا بايلانعان قاناتتاس سەرىگىنەن ارتىق جاقىنى بار ما؟..
كوڭىلىن كومەسكى مۇڭ باسقان جىگىت تورتكۇل توڭىرەككە، ءوزى جاڭا عانا تاپتاعان شىڭ توبەسىنە اقىرعى رەت قارادى دا، مۇز قيامەن تومەن قاراي بەت الدى.
ءىلىنىپ قالىپتى
ول قۇلامايتىن ەدى. قار كوشكىنى ءوزىن الا-پەرەن قۇيىنداي جۇلقىلاپ قانا وتكەن. سول ساتتە الدەقانداي اششى ايقاي ەستىلىپ، قولىنداعى ارقان يىعىنا اسا بەرىپ، سارت ەتكىزىپ ءبىر-اق جۇلقىدى. وزىنە جارىسا جارماسقان ادامداردى ۇستاپ، ادال قىزمەت كورسەتىپ تۇرعان بەرىك ارقاۋ اياق استىنان ءبۇيتىپ جاۋلىق جاسايدى دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسا، تۇسىنە كىرىپ پە؟ يىعىنان باسا تومەن قاراي جۇلقىپ قالعان ارقاندى لىپ ەتكىزىپ جىبەرە سالدى. ويتپەگەندە تەپكىگەن كۇشتىڭ ەكپىنىمەن جارتاستان جۇلىنداي ۇشار ەدى. قيا بەتكەيدە ارەڭ جابىسىپ تۇرعان ادامعا وسى جۇلقۋدىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى. شەتى عانا ءىلىنىپ تۇرعان تابانى تايىپ كەتىپ، تومەن قاراي سىرعاناي جونەلدى.
جانتالاسىپ سۋسىپ بارا جاتقان تاس قابىرعاعا جارماسقان. ءۇستى-باسىن جىرتىپ، قۇلاۋ ەكپىنىن تەجەگەنى بولماسا، قايداعى قايران. ميىن شاعىپ وتكەن «ءولدىم!..» — دەگەن جالعىز-اق وي. — ءبىتتىم..!» سويتكەنشە بولعان جوق، الدەنە دار ەتە ءتۇستى دە، اياق-قولى جەرگە تيمەي، اۋاعا ءىلىنىپ قالدى. تاسقا ۇرعانداي باسى زىرق ەتىپ، كوز الدى قانكوبەلەك ويناپ كەتتى. قولى-اياعىن الدىنا جيىرىپ، قۇلاۋعا دايىندالعان. سالدەن كەيىن وزىنە-وزى كەلگەندەي بولىپ، باعدار الۋعا تىرىسىپ بايقاسا، اۋادا قالقىپ تۇر ەكەن.
الدىمەن كوز تاستاعانى — استىڭعى جاعى. قايدا، قالاي قۇلاۋى مۇمكىن، سونى ءبىلىپ الا قويماقشى. سوناۋ ەتەكتە — وزىنەن تومەن كولبەي قاشقان اپپاق بەتكەي. ءتىرى جاننىڭ ءىزى تۇسپەگەن قارلى جەردىڭ ويپىل-تويپىلى جوعارىدان كوزگە ءبىر تەگىس بولىپ كورىنەدى. كوشكىن ىزىنەن قالعان قار توزاڭى ءالى سەيىلەر ەمەس، اۋادا ءۇيىرىلىپ ءجۇر. شۇكىرشىلىك ەتكەنى — تومەنگى جاعىندا تاس، مۇز ءتارىزدى قاتقىل ەشتەڭە بايقالمايدى. استى قانداي ەكەنىن كىم ءبىلسىن، انا اپپاق قاردىڭ وزىنە قۇلاسا، بالەندەي زاقىمدانا قويماۋى ءتيىس. تەگىس ەمەس، بەتكەي. ال بەتكەيگە قۇلاۋ جەڭىلىرەك بولاتىنى بەلگىلى. ۇشار كەزدە دەنەڭدى قالاي تاستايسىڭ، ماسەلە سوعان بايلانىستى. الپينيستەردىڭ كوڭىلىنە كۇمان كەلتىرگەنى — ءوزى مەن قۇلاۋ نۇكتەسىنىڭ اراسىنداعى ارا قاشىقتىق. اجەپتاۋىر تومەن سياقتى.
شايقالعان كەزدە موينىن ارتىنا بۇرىپ قاراپ ەدى، جارتاستىڭ شوشايعان مۇيىسىنە ءىلىنىپ قالىپتى. ءوزى ەمەس، ريۋكزاگى. ارت جاعىنا بۇرىلىپ، جاڭاعى مۇيىسكە جارماسسا شە؟ ويتسە، قولىن سوزام دەگەنشە-اق ۇشىپ كەتپەك. سوندا نە ىستەگەنى ءجون؟ الپكلۋبتا ۇيرەنگەن تاسىلدەرىن قولدانۋعا مۇمكىندىك بار ما؟ قىسىلتاياڭ ساتتە باسىنا سان وي كەلىپ، سان وي كەتتى.
قانشا ويلانعانىمەن، مىناداي مۇشكىل حالدەن قۇتىلۋدىڭ رەتىن كەلتىرە الار ەمەس. «جارايدى، قۇلاۋدىڭ امالدارىن بىلەم عوي، — دەدى ول ءوزىن سابىرعا شاقىرۋعا تىرىسىپ. — قۇلاپ بارا جاتسام، بىردەمە قىلارمىن...» ءبىر تاڭ قالعانى — كوز قيىعىن تۇسەر جەردە جولداستارى كورىنبەيدى. ولار جاڭا وزىنەن قيعاش، ءارى جوعارىراق ەدى عوي. دىم بولماعانداي بەدىرەيىپ بۇرعان جارتاس بەتىندە ەندى ادامنىڭ ءوزى تۇرماق ءىزى دە جوق. سوندا اياق استىنان ۇشتى-كۇيلى قايدا جوعالىپ كەتتى؟
كوشكىننىڭ ىزىمەن كوز اشتىرماي ۇيقى-تۇيقى بولعان قار بوراسىنى بۇل كەزدە باسىلعان. ەكەۋدىڭ قۇلاۋ مولشەرىن جوبالاعىسى كەلىپ، كوزىن تەگىس بولىپ كورىنەتىن مۇنتازداي قاردىڭ بەتىنە ارلى-بەرلى جۇگىرتتى. سونان جانارىن تىرەگەنى — ءسال قيعاشتاۋ جەردەگى مۇز جارىعى. سول جارىقتىڭ قيا جاق بەتى ەپتەپ وپىرىلىپ قالعان سياقتى. «ويپىر-اي!، شىنىمەن-اق، — دەگەن وي كەلدى فاريحتىڭ باسىنا، — ەكەۋىنىڭ دە سوعان... تەرەڭ بولىپ جۇرمەسە يگى ەدى!» جاڭا عانا جولداستارى جابىسىپ تۇرعان قابىرعا مەن جارىقتىڭ اراسىنا كوز مولشەرمەن تاعى ولشەگەن بولدى. سول كەزدە قاردان يرەلەڭدەپ شىعىپ جاتقان ارقان ۇشىنىڭ كورىنە كەتكەنى.
«ارقان... ءيا، سولاردىڭ ارقانى. دەمەك... انىق بولعانى عوي... كۇمان جوق، سويتكەن. قاپ، اتتەگەن-اي». وسى وي باسىنا كەلىسىمەن-اق ويلانىپ جاتپاستان جارىستاردى جاڭعىرتا:
— ە-ھە-ھە-ەي! — دەپ بار داۋسىمەن ايقايلاپ جىبەرگەنىن ءوزى دە بايقاماي قالعان. ارقاسىنان اۋاعا ءىلىنىپ تۇرعاندىقتان بولار، قانشا زورلانسا دا، ءۇنى قارعا ادىم جەرگە جەتە الماي، قىلعىنا شىققان... كەۋدەسىن كەرە، تاعى دا ايقايلاعان بولدى.
ءبىراق قۇلاعىنا جەل ۋىلىنەن باسقا ماردىمدى دىبىس ىلىنە قويعان جوق.
سول-اق ەكەن، تۇلا بويىن ۇرەيلى سەزىم قالتىراتىپ، كەرنەپ الا جونەلدى. اق قار، كوك اسپان، الاشابىر جارتاس تەگىس لەزدە قانكۇرەڭدەنىپ بارىپ، ءزارلى ىزعار شاشتى. قانكۇرەڭ تۇسكە بويالعان بۇكىل كەڭىستىك بۇعان وشىگە، كەكتەنە قارايتىنداي. اياق-قولىنان ءال كەتىپ، ءبىر ءسات جالىنعا تىرىدەي ورتەنىپ بارادى.
قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيدى، ايتەۋىر الدەن ۋاقىتتا ەس كەتىپ، جان شىقتى دەگەن كەزدە دۇنيە بىرتىندەپ ءوز ورنىنا كەلە باستاعانداي بولدى. جان-جاعىنا انىقتاپ قاراسا، ءوزى سول قول-اياعى سالبىراي اسىلعان پۇشايمان قالپى. ۇيىرىلە ەسكەن سۋىق جەل دەنەسىن مۇزداتا باستاپتى. بالكىم، ونە بويدىڭ جالىنىن باسىپ، ەس جيعىزعان دا وسى سۋىق جەل شىعار.
جاڭا ءبىر ازىردە كوكىرەگىندە تۇتانعان “ جولداستارىم كەلىپ، قۇتقارىپ الار” دەگەن ءۇمىت ۇشقىنى جىلت ەتە بەرىپ، قايتا ءسوندى. “ەگەر انا جارىققا قۇلاسا،.. وندا... وندا تايىز بولسا، وزدەرى-اق شىعادى، ال ەگەر تەرەڭ بولسا...”
“بالكىم، ولار مەنى ەمەس، مەن ولاردى قۇتقارۋىم كەرەك شىعار. قانداي جاعدايدا؟.. ەندى نەگە شىقپايدى؟.. نە بولدى؟..” ويدا جوق شۇعىل شەشىمگە كەلگەنى وسىدان كەيىن. جاعدايدى اقىل تارازىسىنا سالىپ، سالماقتاپ جاتۋعا ءتىپتى دە ىقىلاسى جوق. ويتسە، جۇرەكسىنىپ، سولقىلداي باستايتىنىن سوقىر سەزىممەن ءتۇيسىندى.
استىنداعى قارلى بەتكەيمەن ەكى ارانى كوزىمەن تاعى ولشەدى. جوق، قورقىنىشتى ەشتەڭەسى جوق ەكەن. اياق-قولىن ىڭعايلاپ الدى دا، بار پارمەنىمەن جۇلقىنىپ قالدى. شاماسى، ريۋكزاكتىڭ ىلىنگەن جەرى بەرىك بولسا كەرەك، مىڭق ەتىپ ميزەيتىن ەمەس. سونان كەيىن ىشقىنىپ تاعى جۇلقىنا بەرگەن ساتتە قۇلاعى شالعانى — دار ەتە تۇسكەن جاداعاي دىبىس. جىرتىلعان ماتا دىبىسى سياقتى. سونان ىشكى قۇرىلىسى تۇگەل اۋزىنا تىعىلىپ، استىنداعى مۇزداق قيا وزىنە قاراي شىر كوبەلەك اينالا زاۋلاپ كەپ بەرگەنى. ىلە الدەنە گۇرس ەتىپ، كۇتىر ەتە تۇسكەندەي بولدى.
ودان ءارى... ەشتەڭە ەسىندە جوق.
بوگدە دىبىس
ماناعىداي ەمەس، كۇيزەلىس سەزىمى باسەڭدەگەن داۋرسكيح:
— توقتاي تۇر، ۋاقىتتى ەسەپتەپ كورەيىنشى، — دەدى دە، بىلەگىندەگى ساعاتىنا ءۇڭىلدى. كوزى جەتپەگەسىن، قولشامىن تاۋىپ جاعۋىنا تۋرا كەلگەن. — ءبىز لاگەردەن تاڭعى بەس جارىمدا شىقتىق. ءقازىر ساعات سەگىزدەن ءوتىپ بارادى. ءبىز شاماسى سول جەتىلەردىڭ كەزىندە قۇلادىق-اۋ دەيمىن. جۇرت ءبىزدى بىر-ەكى ساعاتتان سوڭ ىزدەي باستايدى. ولار ءبىزدىڭ بايلانىسقا شىقپاي، جولىعىپ كەتكەنىمىزدى قالاي ءتۇسىنۋى مۇمكىن؟ ارينە، راسياعا جابادى. بۇزىلدى دەپ ويلايدى.
ءبىراق قانداي جاعدايدا بۇزىلعانىن بىلمەيدى. بوريا، مەن ەستىپ جاتىرسىڭ با؟.. قىسقاسى، ولاردىڭ ءبىزدى ىزدەۋگە شىعاتىنى ءسوزسىز. قالاي ويلايسىڭ، ءبىزدىڭ ولار قاشان تابۋى مۇمكىن؟
— بىلمەيمىن...
— ەندەشە مەن ەسەپتەپ جىبەرەيىن. ولار ءبىزدى شاماسى، ەكى ساعاتتان كەيىن ىزدەي باستايدى.
دەمەك ساعات ونعا قاراي. ىزدەيتىندەر شىجىم قۇرىپ جۇرگەندەر بولۋى ءتيىس. ءبىز ارقان تارتاتىن جەردەن ونشا الىس بولماۋىمىز كەرەك. بازادان ولارعا ءبىزدى ىزدەۋ جونىندە بۇيرىق بەرىلەدى. ارينە، قيىن ۋچاسكەدە جۇرگەن جىگىتتەر بۇل شارۋاعا دايار ەمەس... ولار سوندا دا جولداستارىن تاستاماي، دەرەۋ جولعا شىعادى. تاك! قالاي ويلايسىڭ، جىگىتتەر ءبىزدى قاشان تابۋى مۇمكىن؟
— بىلمەيمىن، — دەدى بوريس ىسىلداي سويلەپ. جاي جۇرگەننىڭ وزىندە بەت-پىشىنىنەن وڭايشىلىقپەن ەشتەڭە اڭعارىلا المايتىن جىگىت قوي، مىنا قارا قاراڭعىدا تۇرىنە قاراپ جان قينالىسىن، ناۋقاسىن اڭعارام دەۋ — بوس اۋرەشىلىك. تەك داۋىسىنىڭ اقىرىن شىعۋى عانا سەكەم الدىرادى.
— مەنىڭشە، ىزدەۋگە شىققاننان كەيىن... ءيا، ەكى-ۇش ساعات وتكەن سوڭ. الدىمەن ەكى ساعات، وعان قوسامىز جانە ءۇش ساعاتتى. سوندا ولار ءبىزدى شامامەن بەس ساعاتتان كەيىن، ءارى كەتكەندە التى ساعاتتا تابۋى ءتيىس. ياعني، جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا ون التى ساعاتتا. سەن قالاي ويلايسىڭ، بوريا؟
— بىلمەيمىن...
— سەن نەنى بىلەسىڭ ءوزى؟ — دەدى اشۋى بۇرق ەتە تۇسكەن راديك قاراڭعىدا جولداسىنىڭ جۇزىنە ۇڭىلە قاراپ. “بىلمەيمىن، بىلمەيمىن” — سوندا نەنى بىلەسىڭ سەن؟ بوريا، بەرى قارا. سەنىڭ ۇستامدى جىگىت ەكەنىڭ بارىمىزگە بەلگىلى. ال ءدال ءقازىر بار عوي ۇستامدىلىقتىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق. تۇسىنەمىسىڭ؟ سەن ەكەۋمىز مىنا قارعىس اتقان مۇز اپاننان قۇتىلۋىمىز كەرەك. قازىرگى ماقسات جالعىز سول عانا.
— فاريح قايدا ەكەن؟ — دەدى بەرىك الدەن ۋاقىتتان كەيىن. جان دۇنيەسىن قيناعان وسى ساۋالعا ءالى جاۋاپ تابا الار ەمەس.
— ايتتىم ەمەس پە،ونىڭ جاعدايى بىزگە قاراعاندا ءتاۋىر بولار دەپ. نەگە دەيسىڭ عوي؟ ول سەن ەكەۋمىزدەن تومەن تۇردى، ياعني، قۇلاي قالعان كۇننىڭ وزىندە، ول جاراقاتتانبايدى. نەمەسە ءبىر جەرىن ازداپ قانا اۋىرتۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، سەن ەكەۋمىز قىرسىق قىلعاندا، مىناۋ قارعىس اتقان مۇز قاپشىقتىڭ ىشىنە قۇلاپ تۇستىك. ال ول قارلى بەتكەيگە قۇلايدى. مەن وسىدان باسقا مۇز جارىعىن بايقاعام جوق...
— دۇرىس قوي. سوندا ول... وسى ۋاقىتقا دەيىن... قايدا ءجۇرۋى مۇمكىن؟ ەشتەڭەگە ۇشىراماسا... ءبىزدى ىزدەر ەدى عوي.
داۋرسكيحتىڭ بۇل ماسەلە جونىندە ءوز بولجامى بار بولىپ شىقتى. جاڭا ءبىر ازىردە الدەقانداي ايقايدى ەستىگەنى كۇمانسىز. قۇلاعان جولداستارىن ىزدەپ، تابا الماي جۇرگەن شىعار. نەمەسە كوشكىن ونى تومەن قاراي الىپ كەتىپ، قايتادان جوعارى شىعا الماي ءجۇر مە؟... ءبارىبىر ول قيال ايتقان بۇل سوزدەردىڭ ەشقايسىسى كوڭىلىنە قونار ەمەس. بالانىڭ بىردەڭەگە ۇشىراعانى انىق. ەندەشە قاشان كەلىپ ءبىزدى قۇتقارىپ الار ەكەن دەپ قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي، سىرتقا شىعۋدىڭ قامىن جاساۋ كەرەك.
— ءيا، ءوزىمىز ءۇشىن ەمەس، انا فاريح ءۇشىن. كىم بىلەدى، ونىڭ ءحالى بىزدىكىنەن اۋىر شىعار، — دەدى بەرىك ءسال باسەڭ داۋىسپەن. ءامىر ەتپەيدى، جالىنىپ-جالبارىنبايدى. تەك ۇسىنىس رەتىندە عانا ويىنداعىسىن ايتىپ سالىپ، قاراپ وتىرادى.
قانشا دەگەنمەن دە ونىڭ بۇل ءسوزى وسى جولى راديكتىڭ كوكەيىنە ەشقانداي كۇشتەۋسىز وپ-وڭاي قونا قالعانداي بولدى. قۇلاعان كەزدە ارقان سىرتتا قالىپ قويىپتى. امبەباپ بالعاشوت تا جوعالعان. سوندا قازىرگى قولدا بارى — انكەرلەر، ىلمەكتەر جانە مىسىقتار عانا. ولاردىڭ كومەگىمەن مىنا مۇز زىنداننان بوسانۋ، ءاي، قيىن-اۋ. ونى ەكى جىگىت تە جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر. ءبىراق، ارەكەت جاساماسقا امال جوق.
— سىرتقا شىققانىڭ دۇرىس، — دەدى بەرىك تاعى دا. — سەن شىعىپ الساڭ، فاريحتى دا، مەنى دە قۇتقارعانىڭ. مەنى قويشى، مەن ولمەيمىن، الدىمەن فاريحتى تاۋىپ الايىقشى.
ءبىر ءتاۋىرى مىنا مۇز ۇڭگىردىڭ ءىشى سۋىق جەل ۋىلدەگەن قۇز قياسىنداي ەمەس، ەداۋىر جىلى ەكەن. سوندا دا بولسا راديك جولداسىن ۇيىقتايتىن قاپشىققا ەنگىزىپ، جوندەپ جاتقىزدى. دەنساۋلىعىن تاعى تەكسەرگەن بولىپ، قولدان كەلگەن ەم-دومىن جاساعان. شامالاۋىنشا بەرىكتىڭ ميى شايقالعان. بۇعاناسى مەن يىق سۇيەگىنە زاقىم كەلگەن. بۇنداي جاعدايدا قوزعالماي جاتا بەرگەننەن باسقا امال قايسى؟
ءوزىنىڭ ءار جەر-ار جەرىنىڭ اۋىرسىنعانىن ەلەمەۋگە تىرىسىپ، داۋرسكيح جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى. ءبىر انكەردى ەكىنشىسىنە ۇرىپ، مۇزعا قاداپ جاتىر. بەكىگەن تەمىرگە قىسقا ءجىپتى كۇرمەپ بايلاپ، اقىرىن كوتەرە باستادى. ونان كەيىن كەلەسى انكەردى شىڭعىرلاتا ۇرىپ، جۇمىسىن جالعاستىرا بەرگەن.
كەنەت ونىڭ قۇلاعىنا الدەقايدان ءبىر بوگدە دىبىس ەستىلگەندەي بولدى. قيمىلىن توقتاتىپ، دەمىن ىشىنە تارتقان كۇيى تىڭ-تىڭداعان. ءيا، سوناۋ الىستان قۇمىعىپ ءالسىز دىبىس ەستىلەدى. “توق-توق” دەيدى اقىرىن عانا. راديك انكەردى قايتا ۇرىپ ەدى، الگى ءۇن جاۋاپ بەرگەندەي تاعى قايتالاندى.
قايتادان تومەن سەكىرىپ تۇسكەن جىگىت سەرىگىن جۇلقىپ-جۇلقىپ جىبەردى:
— ەستيسىڭ بە؟ تىڭداشى!.. — دەدى ەنتىگە سويلەپ. قۇلاعى بىرەسە شىڭىلداپ، بىرەسە باسىلىپ، جۇرەگى كوتەرىلە لىقسىپ جاتقان بەرىك توسىن ءۇندى انىق اجىراتا العان جوق. تەك ءبىر ساتتە عانا قۇلاعىنا الدەنە تالىپ جەتكەندەي بولىپ ەدى.
— ءبىزدى ىزدەۋشىلەر! سولار! — دەدى راديك تىپىرلاي ەلەگىزىپ.
ورنىنان قايتادان ۇشىپ تۇرعان ول جوعارى قاراي جالت قارادى دا:
— ءبىزدى ىزدەۋشىلەر! — دەپ ساڭق ەتە ءتۇستى. — سولار!..
ىلە الاقانىمەن اۋزىن قالقالاپ الىپ، كومەيىن جىرتا بار پارمەنىمەن ايقاي سالعان:
— ا-ۋ-ۋ!... ءبىز مۇندامىز!
* * *
— اللو، «ۇلار!» مەن «ەكىنشى!»، مەن «ەكىنشى!» جاۋاپ بەر.
— «ەكىنشى!..» «ەكىنشى!..» «ۇلار» تىڭداپ تۇر.
— اركاديي حاريتونوۆيچ. ءبىز ءسىز ايتقان مارشرۋتپەن بەس مىڭ توعىز ءجۇز مەتر بيىكتىككە دەيىن كەلدىك. ءبىراق ۇشەۋدى تابا الماي تۇرمىز.
— قالايشا؟ تابا الماعاندارىڭ قالاي، الەكس؟
— ولار سوڭعى رەت بەس مىڭ جەتى ءجۇز جيىرماسىنشى بيىكتىكتەن حابارلاستى ەمەس پە؟
— ءيا، سوڭعى سەانستى وزدەرىڭ دە تىڭدادىڭدار عوي. مىنە، مەندە جازۋلى — بەس مىڭ جەتى ءجۇز جيىرماسىنشى بيىكتىك. ال سەندەر نەگە ودان جوعارى شىعىپ كەتتىڭدەر؟
— ولاردىڭ بۇل جەردە جوق ەكەنىنە كوزىمىزدى ابدەن جەتكىزەيىك دەدىك. ۇشەۋدىڭ كەرى جوعارىعا كوتەرىلۋى مۇمكىن ەمەس قوي.
— ارينە، مۇمكىن ەمەس. سوندا قالاي بولعانى؟.. ءتىپتى ەشقانداي بەلگى جوق پا؟ اينالاعا انىقتاپ قارادىڭدار ما؟ كورىنۋ قاشىقتىعى قانداي؟
— اركاديي حاريتونوۆيچ، ءبارى سول كورىنۋ قاشىقتىعىنا بايلانىستى بولىپ تۇر. مانا كوتەرىلگەن جەل ۇل ايماقتا ءالى باسىلعان جوق. جىلدامدىعى ون ءۇش ۋزەل. اينالا جاياۋ بوراسىن.
— شىڭعا بۇلت ۇيىرىلە باستاعان سياقتى عوي. قار جاۋعان جوق پا؟
— ازىرشە جوق. بۇلت بىزدەن جوعارى ءوتىپ جاتىر، ىزعارلى ەكەنى سەزىلەدى. سوعان قاراعاندا قار جاۋىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ەندى نە ىستەيمىز؟
— بالكىم، ولار مىنا جەلدەن قورعانىپ، ءبىر تاسادا وتىرعان شىعار. نەمەسە ورازبايەۆتىڭ اۋرۋى كۇشەيگەسىن، ارى قاراي قوزعالا الماي قالدى ما؟ قالاي ويلايسىڭ، الەكس، ۇشەۋدىڭ وسىنداي جاعدايعا ۇشىراۋى مۇمكىن بە؟
— بولجامىڭىز ورىندى، اركاديي حاريتونوۆيچ. جوعارى كوتەرىلۋ كەزىندە ءبىزدىڭ ولاردى بايقاماي قالۋىمىز ابدەن ىقتيمال. ويتكەنى مانا حابارلادىق قوي، شىجىم قۇرۋ وتە قيىن بولدى دەپ. ونان كەيىن ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىز بويىنشا دەرەۋ ۇشەۋدى ىزدەۋگە اتتاندىق.جەلدىڭ كوتەرىلگەنى دە سول كەزدە. ەندى ويلاساق، ءبىز مارشرۋتتان ءسال اۋىتقىپ، ەپتەپ باتىس جاققا بۇرىلعان سياقتىمىز.
— قالايشا؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى وسى كەزدە دولودوۆ. — سەن، الەكس، تاجىريبەلى الپينيست ەمەسسىڭ بە؟ ەندى نەعىپ بىلجىراپ جۇرسىڭدەر؟ ا؟ ەكپەديسيانىڭ دارىگەرى، جاۋاپ بەر.
— بىزگە جارتاستىڭ ۇستىمەن تىكە كوتەرىلۋ وتە اۋىر سوعاتىن بولدى. سوسىن ءسال وڭعا قاراي بۇرىلىپ، ەكى جارتاستىڭ اراسىمەن كوتەرىلدىك...
دارىگەردىڭ دالەلدى ۋاجىنە جۇيكەسى شيرىعىپ وتىرعان ەكسپەديسيا باستىعى قاراعان جوق. اقكوز اشۋدىڭ ىرقىمەن تىلىنە ورالعان دورەكى سوزدەردى ايتىپ-ايتىپ تاستادى. سونان كەيىن بارىپ قانا قاھارى باسەڭدەپ، ازداپ جەڭىلدەگەندەي بولعان:
— ماسەلە ءقازىر جالعىز-اق، الەكس. ول — ادام ءۇشىن كۇرەس. ءبىر ەمەس، ءۇش ادامنىڭ ءومىرى. ونان باسقا ءسوز جوق ءقازىر. ولەيىك، تىرىلەيىك، تەز قۇتقارايىق.. مۇمكىن، ولار ءبىز بولجاعاننان دا قيىن جاعدايعا دۋشار بولعان شىعار. الەكس، سەندەر ەندى بىلاي جاساڭدار.
— تىڭداپ تۇرمىن. اركاديي حاريتونوۆيچ...
ەكسپەديسيا باستىعى شىڭدا جۇرگەندەرگە ءتيىستى نۇسقاۋ بەرگەسىن، ميكروفوندى ونىڭ ورىنباسارى گوپەنكو الدى. ول ىزدەستىرۋ جۇمىستارىنا بايلانىستى ءوز ويلارىن قاداعالاپ ايتىپ قالماق نيەتتە. ەكسپەديسيا باسشىلارىنىڭ ءجون-جوباسى، اينالىپ كەلگەندە، مىناعان سايدى: قايتار جولدا، مۇمكىندىگىنشە، ۇشەۋ تومەن تۇسكەن مارشرۋتتان اۋىتقىماۋى شارت؛ جان - جاققا جەتى قاراي وتىرىپ، اسىقپاي قۇلديلاعان دۇرىس؛ كەز-كەلگەن توسىن بەلگى قۇلاعان تاستىڭ ورنى، وپىرىلعان مۇز نازاردان تىس قالماسىن. ءاربىر ەلۋ-جۇز مەتر سايىن ايقايلاپ، تىڭ-تىڭداپ وتىرۋ قاپەردە بولسىن؛ قۇلديلاۋدىڭ بارىسى ءاربىر جارتى ساعات سايىن بازاعا حابارلانىپ وتىرسا، جاعداي ايقىندالا تۇسپەك؛ سونمەن بىرگە ىزدەۋشىلەر وزدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ءبىر مينۋتتا ەستەرىنەن شىعارماۋى ءتيىس. جەدىڭ ەكپىنى ون ءۇش ۋزەلگە جەتىپ تۇرعان قازىرگى قولايسىز جاعدايدا تومەن ءتۇسۋدىڭ قاتەرلى ەكەنى ءسوزسىز؛ سوندىقتان، تاۋدا جۇمىس ىستەۋدىڭ ەرەجەلەرى وتە قاتاڭ ساقتالسىن؛ ونى بۇزعان الپينيست ەكپەديسيا باسشىلىعىنىڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلادى.
ىزدەستىرۋشىلەر جوعالعان جىگىتتەردى تابا الماسا، سول جىلجىعان بەتتەرى كىدىرمەستەن، ەكىنشى ايالداماعا كەلىپ ءبىر-اق تىنىستاعاندارى ءجون.
بايلانىس سەانسى بىتكەننەن كەيىن بازاداعى جىگىتتەر شۇعىل ماجىلىسكە وتىردى. ىزدەۋشىلەر حابارىنان ايقىندالعان باسى اشىق نارسە سول - الپينيستەر ورازبايەۆ، داۋرسكيح جانە كيرەيەۆ ۇشەۋى ءبىر نارسەگە ۇشىراعان. شىڭدى جالعىز باعىندىرۋعا كەتكەن حاسەنوۆتىڭ جاعدايى ءالى بەلگىسىز. كۇن تارتىبىندەگى جالعىز - ماسەلە دەرەۋ قۇتقارۋشىلار وتريادىن ۇيىمداستىرىپ، ىزدەۋ جۇمىسىن جالعاستىرۋ.
— حاسەنوۆتى جالعىز جىبەرۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى، — دەدى گوپەنكو باسىن شايقاپ. — كوردىڭ بە اياق استىنان جاعدايدىڭ تىم كۇردەلەنىپ كەتكەنىن؟ ءوزى ادام جەتپەي جاتقاندا وعان ەكى جىگىت جىبەرىپ وتىرمىز. جانە تەك وزدەرىن عانا ەمەس، راديوستانسيا سەكىلدى اۋىر جۇكتى ارقالاتىپ قويدىق....
— حاسەنوۆ تۋرالى باعانا ايتتىڭ عوي. نەمەنە ونى قايتا-قايتا مىجي بەرەسىڭ؟ — دەپ دولودوۆ ءتوزىپ وتىرا الماي، كيىپ-جارىپ، كوز شىعارا سويلەدى. — حاسەنوۆتىڭ جالعىز كەتكەنىن مەنىڭ بەتىمە باسقىڭ كەلىپ وتىر ما؟ كولدەنەڭ ءسوزدى قويىپ، ىسكە كوش، سەرەگا. نە ىستەيمىز، سونى سونى ايت الدىمەن.
ادام تاعدىرى شەشىلەتىن وسنىداي جاۋاپتى ساتتە كەمشىلىكتى بەتكە باسىپ، كىنالاسۋدىڭ ارتىق ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى ءتۇسىندى. سونى شاپشاڭ اڭعارعان سەرگەي گوپەنكو:
— بىزگە بىلتىرعى چەح الپينيستەرىنىڭ تراگەدياسى ساباق بولماعان ەكەن. سونداعى قۇتقارۋ جۇمىسىن نەلىكتەن ساتسىزدىككە ۇشىرادى؟ سونىڭ سەبەبىن ءتۇسىنىپ، سول ءبىر باقىتسىزدىقتى قايتا قايتالامايىقشى، — دەدى ۇسىنىس سەبەبىنە تەرەڭنەن توقتالعىسى كەلىپ. وتىرعان جىگىتتەردىڭ بىرەۋى:
— 1984 جىلعى پامير وقيعاسى شە؟ ول دا بىزگە ۇلكەن ساباق، — دەگەندى ۇستەمەلەپ قويدى.
— الپينيستەر ءومىرى تراگەدياسىز ەمەس. قايتەمىز ونىڭ ءبارىن تىزە بەرىپ. بوسقا ۋاقىت وتكىزبەيىك. ناقتى ۇسىنىسىڭ جوق ەكەن، سويلەيتىن ادامعا كەزەك بەر! — دەدى دولودوۆ وكتەم داۋىسپەن. شىڭ باسىنداعى ماڭگى مۇزداقتىڭ سىنىعىنداي شەگىر كوزدەرى سۋىق ۇشقىن شاشىپ، ءوزى ءبىر ءتۇرلى شيرىعىپ الىپتى.
سپورتتىڭ قاۋىپ-قاتەرگە تولى وسى ءبىر جولىن تاڭداپ العاننان كەيىن امال جوق. اۋىرتپالىقتىڭ بارىنە كونۋ كەرەك. جان دۇنيەلەرىن تولقىتقان ءاربىر وقيعا وسى جىگىتتەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جادىندا. تاۋداعى تراگەديا كەيدە قاتال تابيعاتتىڭ سالدارىنان، كەيدە ءالپينيستىڭ جەكە دارمەنسىزدىگىنەن بولماي ما؟ ماسەلەن، جاڭاعى ايتىلعان 1984 جىلعى پاميردەگى قايعىلى وقيعا. قار كوشكىنى سالدارىنان سسسر قۇراما كومانداسىنىڭ سەگىز بىردەي مۇشەسى ءبىر دەمدە عايىپ بولىپ كەتتى ەمەس پە؟ جانە ولار اناۋ-مىناۋ ەمەس، ەڭلىك گۇلدەي ەندى-ەندى بۇرشىك جارعان ءبۇلدىرشىن قىزدار ەدى عوي.
ال بىلتىرعى چەح الپينيستەرىنىڭ باقىتسىزدىعى ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە. ولار ءحانتاڭىرىنىڭ ناق وسى بەتكەيىندە قازاعا ۇشىراعان. نەدەن بولعانىن بۇگىنگە دەيىن ەشكىم بىلمەيدى.ءتىپتى ءالى كۇنگە سۇيەكتەرى تابىلعان جوق. سوندىقتان بۇل جەردەگى جىگىتتەردىڭ بارلىعى دا قۇتقارۋ جۇمىستارىنىڭ جايىن جاقسى تۇسىنەتىنى كۇمانسىز.
اقىلداسا كەلىپ، ەكسپەديسيا مۇشەلەرى اقىرىندا بىلايشا ءپاتۋالاستى. سەرگەي گوپەنكو باستاعان قۇتقارۋشىلار وتريادى بارلىق كەرەك-جاراقتاردى كوتەرىپ الىپ، ەكىنشى لاگەرگە قاراي جول تارتپاق. جوعالعان جىگىتتەر تابىلعان كۇندە دە ولاردى تومەن ءتۇسىرۋ وڭاي ەمەس. ال تابىلماسا... وندا ەكىنشى لاگەرگە ءبىر ايال جاساپ الىپ، ودان ارى تاعى كوتەرىلۋگە تۋرا كەلەدى. شىڭ باسىنداعى جەلدىڭ قاشان سايابىرلايتىنى بەلگىسىز. دەمەك قانداي جاعدايعا دا دايار تۇرۋ كەرەك.
كەلەسى ءبىر ۇلكەن شارۋا — الماتىمەن بايلانىسىپ، قۇتقارۋ جۇمىستارىنا وراي تىكۇشاق جانە باسقا دا كومەك سۇراۋدىڭ قاجەتتىلىگى. وسى شارۋامەن دولودوۆتىڭ ءوزى تىكەلەي اينالىسپاق.
— بۇل ءحانتاڭىرى قانشا ادامنىڭ ءومىرىن جۇتتى، — دەدى گوپەنكو كوگىلدىر كوزدەرىن سوناۋ بۇلت باسقان بيىككە تىگىپ تۇرىپ. — ەندى قانشانى جۇتادى ەكەن؟ جوق، ءبىز جولداستارىمىزدى ءحانتاڭىرىنىڭ قۇشاعىنا بەرىپ قويا المايمىز. ءبىز ونى باعىندىرامىز، ءبىراق ول ءبىزدى جۇتا المايدى. العا، جىگىتتەر!
بازالىق لاگەردە ەكى-ۇش ادامنان باسقا ەشكىم قالعان جوق.
***
مىنە، مانا ءوزى ءحانتاڭىرىنىڭ تاق توبەسى ەكەن دەپ الدانعان مۇزشوق. سودان ەپتەپ اسىپ تۇسە بەرگەنى سول ەدى، ويدا-جوقتا تاناۋىنان قان بۇرق ەتە قالدى. جاڭا ءبىر ازىردە قاراداي باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتكەنىمەن، ونشا ەلەي قويماعان. “ابدەن شارشاعاسىن سويتەتىن شىعار” دەپ ءوزىن جۇباتقانداي بولىپ ەدى. ەندى كەلىپ، مىنە، تاناۋى قانادى. ەڭ قۇرىعاندا، بىردەمەگە ءتيىپ كەتسە ءبىر ءسارى عوي، اشەيىن وزىنەن-وزى. ادەپكىدە كوزدەرى الاقتاپ، نە ىستەرىن بىلمەي، ساسىپ قالعانى شىن. مۇزداق ۇستىنە بۇگىلىپ وتىرا كەتكەنى دە سوندىقتان بولار.
ال سودان تاناۋىنان اققان قان باسىلار دەگەن نە. مۇز قيىرشىعىن سىندىرىپ باستى، اسەرى شامالى. “دەمەك سوندا بۇل تاۋ اۋرۋى عوي... ءيا، ءيا، سول” دەگەن وي جىلت ەتە ءتۇستى ميىندا. مانا وتتەك باللونىن ەسكەرتكىشكە قالدىرعاننان بەرى قايراڭعا شىققان بالىقتاي ەكى وكپەسىن قاعىپ، ەنتىگە بەرگەن. قۇزار شىڭنىڭ باسىنداعى قۇرعاق اۋا تىپتەن سيرەكسىپ كەتىپتى.
بيىكتىك ورگانيزمگە وسىلاي اسەر ەتىپ جاتسا، ونىڭ نەسى تاڭ. تەك ەندى وزىنە-وزى وتە ساق بولۋى كەرەك.
مۇز قيامەن قۇلديلاۋ ورمەلەگەننەن دە اۋىر ما دەپ قالدى. بىرەر رەت تايىپ كەتىپ، تىزەسىن، شىنتاعىن وڭدىرتپاي ۇرىپ العان. كەي تۇستا جالماۋىزدىڭ اۋزىنداي ۇڭىرەيگەن جارىقتاردى جاعالاپ وتۋىنە تۋرا كەلەدى.
ءبىر رەت ءتىپتى ەرنەۋلەپ كەلىپ، مۇز كەتىككە قۇلاپ كەتە جازدادى. ابىروي بولعاندا ساقتاندىرعىش ارقانىن مىقتى بەكىتىپتى، سوعان جارماسىپ، امان قالدى. وسىنداي ارپالىستان كەيىن سەزىنگەنى — اۋزىنىڭ قايتا-قايتا قۇرعاي بەرگەنى. ارا-اراسىندا وزىنەن ءوزى سويلەپ تە قويادى. مۇز تاۋدان تىرباڭداپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان جالعىز ءالپينيستىڭ مىنا قالپىن كورگەن ادام ونى جىندانا باستاعان شىعار دەپ سەزىكتەنەرى كادىك.
قۋانىشتىڭ ءدال قازىرگى ماقساتى — ەشتەڭەگە ۇشىراپ قالماي، ماناعى تاستاپ كەتكەن وتتەك باللونىنا امان-ەسەن جەتۋ. وتتەكپەن دەم الۋ — كادىمگى جەر بەتىندەگى قالىپتى كۇيگە ءتۇسۋ، سەرگەكتىكپەن، كۇش-جىگەرمەن جۇمىس ىستەۋ دەگەن ءسوز.
مىنا قىرسىقتى قاراڭىز. قانشا تىرىسىپ كەلە جاتسا دا، قۋانىشتىڭ باللوندى تابا الماي-اق قويعانى. مۇزداقتىڭ ويىعىندا جاتقان سياقتى ەدى، سيپالانىپ ال كەپ ىزدەسىن. تومەن قاراي دومالاپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس، ەڭىس جاعى بەرىك. جىن با، شايتان با، زىم-زيا جوق بولىپ كەتىپتى.
ءسويتىپ سيپالانىپ ءجۇرىپ، تاعى ويىققا تاپ بولعان. سول-اق ەكەن، باللونىن قالدىرعان جەر ەندى وسى ارا سياقتى كورىنىپ كەتتى. قانشا سىعالاپ قاراعانىمەن، دىلگىر دۇنيەنىڭ بۇل ماڭايدان دا تابىلماي-اق قويعانى.
“مۇمكىن، جوعارىدا قالعان شىعار” دەگەن وي جىلت ەتە ءتۇستى جىگىتتىڭ باسىندا. ونى ورگە قاراي قايتا يتەرمەلەگەن دە — سول وي. تايعاق بەتكەيمەن ءبىراز تىرباڭداپ كورىپ ەدى، السىرەپ قالعانى انىق سەزىلدى. سونان ەشتەڭەگە زاۋقى سوقپاي، ەتپەتتەپ جاتا كەتكەن...
“ءالىم ءبىتتى، — دەدى ول وزىنەن-وزى كۇبىرلەي سويلەپ. — ابدەن شارشادىم. بولدى ەندى، ەشقايدا بارمايمىن”. ءبىراق شامالىدان كەيىن شىڭ باسىنداعى اق قار، كوك مۇزدا ءبۇيتىپ جاتا بەرۋگە بولمايتىنىن، ويتسە جەرگە قاراي قۇلديلاۋ مۇمكىندىگى ازايا تۇسەتىندىگىن، سوندىقتان قىمبات ۋاقىتىن وتكىزبەي، قالاي بولعان كۇندە دە ءبىر ارەكەت جاساۋ كەرەكتىگىن ايقىن ءتۇسىندى.
بايقاپ قاراسا، اۋزى-باسى كەبىرسىپ، تاماعى قۇرعاپ، شولدەپ بارادى. ال قۇتىدا عوي ءبىر ۇرتتام سۋ جوق. وسىنداي ىستىق شاي بولسا عوي. ءبىراق ونى قايدان تابا قويارسىڭ. ماسەلەدەن بەيحابار كىسى مۇندايدا “جيىرما گرادۋس سۋىقتا، مۇز ۇستىندە ادام شولدەي مە ەكەن؟ ” دەپ داۋلاسا كەتەر ەدى. ونى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن بيىك جەردەگى اۋا رايىنىڭ ءتىرى ورگانيزمگە تيگىزەتىن ىقپال-اسەرىن تەرمەلەپ، ءبىر قۇلاش لەكسيا وقۋعا تۋرا كەلمەك. ول لەكسيانى قۋانىش كىمگە وقيدى وزىنە بولماسا. ءدال ءقازىر نە ىستەۋ كەرەكتىگى ساناسىندا ايقىن. سوندا دا بولسا، ورنىنان كوتەرىلە الماي، تاعى ءبىراز جاتتى.
«جالقاۋمىن، — دەدى ول وزىنە-وزى. — ءتىپتى قوزعالعىم كەلمەيدى”. شىندىعىندا جىگىت ابدەن ءالى قۇرىعان سوڭ دەنەسىن كوتەرە الماي جاتقان. الدەن ۋاقىتتا بارىپ جەردەن باسىن جۇلىپ الدى. وزىنەن-وزى كۇشتەپ ارەڭ دەگەندە ەڭسەسىن كوتەرگەن. سەندەلەكتەپ تۇردى-تۇردى دا، جوعالعان باللونعا قولدى ءبىر-اق سىلتەدى. سونشا بەينەتتەنگەندە تابىلا قويسا جاقسى. ال سول قالپى ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتسە شە؟ باللون تۇگىل باس قايعى بولىپ، ءۇشىنشى لاگەرگە جەتە الماي، سۇيەگى قيادا قۋراپ جۇرمەسىن.
قايتادان باستالدى. باسقا ەمەس، ءالپينيستىڭ جان ەتىپ جۇلىپ جەيتىن باياعى ارپالىسى. شىڭىلتىر ايازى بولماسا، مانا شىڭنىڭ توبەسى تىپ-تىمىق ەدى. مىنا ارادا جەلپىگەن سۋىق لەپ بار ەكەن. سوناۋ تومەنگە كوپ جۇگىرتىپ قاراسا، تاۋدىڭ كەۋدەلى تۇسىنان ارى قاراي شاڭىتىپ بوران سوعىپ جاتقان سياقتى. باتىس جاقتاعى بيىك جوتالاردى جايىنداي قىلعىعان اپپاق بۇلتتار شۇباتىلا جىلجىپ، ءحانتاڭىرىنىڭ جانىنا كەلىپ قالىپتى. بۇلتتاردىڭ ءار الۋان بولىپ كورىنەتىنى تومەننەن جوعارىعا كوز سالعاندا عانا. ال وسىنداي بيىكتىكتەن تومەن قاراساڭ، ولاردىڭ بارلىعى دا تەگىس اپپاق. جوتاسىنان قۇيىلعان كۇن نۇرى ەشقايسىسىن بولە-جارماي تەگىس اعارتىپ جىبەرەدى ەكەن.
جازعى ۋاقىتتاعى بيىك شىڭنىڭ تۇلا بويىنان ءبىر ءساتتىڭ وزىندە جىلدىڭ بارلىق ماۋسىمىن كورۋگە بولادى. ەتەگى جاز، ونان كەيىن كوكتەم، كۇز، توبەسى قىس. ال سول قىستىڭ ءوزى ءقازىر قۋانىشتىڭ اڭعارۋىنا ەكى ءتۇرلى. تىپ-تىمىق تۇنىق قىستان الاي-دۇلەي بورانعا قاراي بەتتەپ بارا جاتقانى مىناۋ.
انكەردى سۋىرا بەرگەن سول قولىنىڭ ساۋساقتارى كەنەت تىز ەتە ءتۇستى. قاراسا، سۋىقتان دومبىعىپ، قىزارا باستاعان قولدارى جالاڭاش. بيالايى جوق. ونىڭ قاي جەردە، قاشان ءتۇسىپ قالعانى ءتىپتى ميىنا كىرەر ەمەس. ىزدەپ تابام دەۋ — بوس اۋرەشىلىك. امال جوق، ەندى جالعىز قولعاپپەن لاجداۋعا تۋرا كەلمەك.
قانشا ايتقانمەن، بۇرىن قاباعىنان قار جاۋعان ءبىراز شىڭداردى باعىندىرعان تاجىريبەسى بار ەمەس پە. قيىن جەرلەردىڭ وزىنەن تاسىلدەپ، باياۋ بولسا دا تومەن قاراي جىلجىپ كەلەدى. اياعىن جاڭساق الىپ، ەكى رەت مۇزداق بەتكەيدەن مۇرتتاي ۇشا جازدادى. قايتا-قايتا تىزىلداپ اشىعان ساۋساقتارى دا جانىن قينايدى. ىزعارلى جەل كوتەرىلگەنىمەن، اۋزىنىڭ كەبەرسىگەنى دە ءبىر باسىلماي-اق قويدى. تومەن قاراي توقتاۋسىز جەتەلەپ كەلە جاتقان — «سوڭعى كۇشىم تاۋسىلعانشا جىلجي بەرەيىن» دەگەن جالعىز-اق وي.
سونان الدەن ۋاقىتتا اياق-قولى قارىسىپ، بويىن سۋىق قۇرساپ، قيمىلداۋدان قالدى. مۇزدان شوشايىپ شىققان جارتاستىڭ بۇدىرىنا جارماسىپ، ارقانعا بايلاۋلى كۇيى سىلەيىپ تۇر.
— راديك بولسا عوي، — دەدى سول كەزدە وزىنەن ءوزى جىلامسىراي سويلەپ، — ەكەۋمىز باعانا-اق جەتەر ەدىك... شاي ىشەر ەدىك. مەنىڭ وسىنشا قينالعانىمدى... كورگەن جوق. ەشكىم كورگەن جوق.
سوناۋ ەتەكتە جاتقان شىڭىراۋعا قاراپ ەدى، بۇرىن بويىندا بولىپ كورمەگەن توسىن سەزىم وياندى. شىڭ بەتىندە امالسىز ءىلىنىپ تۇرعاننان گورى تومەن قاراي نەعىپ كەتپەيدى ەكەن؟ شىركىن، جۇرەك توقتاتىپ، قارعىپ كەتسە عوي. ءاي دەر اجە، قوي دەر قوجا جوق، كىم قولىن قاقپاق؟
نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، وسى ءبىر ميعا سىيمايتىن قيسىنسىز سەزىمنەن ءبىرازعا دەيىن ايىرىلا المادى. وزىنە ءوزى كەلىپ، ەس توقتاتقاسىن، تاعى دا داۋىستاپ سويلەي بەرگەن:
— الگى سوڭىمنان كەلەتىندەر قايدا؟ ايتىلعان ۋاقىتتا شىقسا، باعانا-اق كەزدەسۋىمىز كەرەك ەدى. جوق قوي، قايدا ولار؟ بىلتىرعى چەح باۋىرلار سەكىلدى... مەن دە جوق بولام با؟ مىنا قالىڭ بوراننىڭ استىندا. جوق-جوق، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس...
— نە ىستەيمىن؟ — دەدى سالدەن كەيىن. — نە ىستەيمىن؟ قوزعالسام قايتەدى؟ باۋىرىممەن جىلجىپ تومەن قاراي تۇسە بەرسەم... ورمەلەپ تۇسسەم... لاگەرگە جەتسەم...وندا جىلى. پريمۋسقا شاي قويام. — جوق، — دەدى سوسىن مۇلدە باسەڭ داۋىسپەن. — ماعان وسى جەردىڭ ءوزى-اق جاقسى. جاتۋعا ىڭعايلى... مەن ەشقايدا بارمايمىن ەندى. جەتەدى، بارمايمىن... جاتام وسى جەردە... جاتامىن...
***
اۋەلى كورگەنى — الدەقانداي الاكولەڭكە كەڭىستىك. ءيىن تىركەسكەن كوكتەرەك توعايىنداي قابىرعانىڭ بەتى تارام-تارام. كەي تۇستارى قارا قوشقىل، ءار ءتۇرلى پىشىندەگى ويىقتار.
بۇنىڭ نە كەرەمەت ەكەنىن ۇعا الار ەمەس، ونى ۇعۋعا شاماسى دا جوق بولاتىن. ءسال قيمىلداپ قالىپ ەدى، جانىن شىعارا بەلىنىڭ قاتتى اۋىرىپ كەتكەنى. سول كەزدە الدەقايدان ءبىر ىڭىرسىعان دىبىس تا قوسا ەستىلدى. سول-اق ەكەن، دەرەۋ ەسىن جيىپ الا قويعان. كوزىن كەڭىرەك اشىپ، جان-جاعىن باجايلاپ، شالا قاراعان. جانارىن شاقىرىپ العان — سوسىن سوناۋ بيىكتەن جىلتىراعان ءالجۋاز ساۋلە. دالانىڭ كادىمگى كۇندىزگى ساۋلەسى.
سوندا بارىپ قانا جاعداي ايقىندالايىن دەگەن. بۇل مۇز جارىعىنا قۇلاعان ەكەن. ءوزى كەشەدەن بەرى كورىپ كەلە جاتقان مۇز جارىقتارىنىڭ ءبىرى. توقتا، سوندا قالايشا؟
قانە، ەسكە تۇسىرەيىنشى... مەن جۇلقىنىپ قالدىم دا، تومەن قاراي ۇشتىم. وكپە-باۋىرىم تۇگەل اۋزىما تىعىلىپ، قولقام سۋىرىلىپ بارا جاتقانداي بولدى. سوسىن شە؟.. ءيا، سوسىن ءبىر نارسەنىڭ ءدۇرس ەتە تۇسكەنىن ەستىگەن سياقتىمىن. ودان ارعىسى... — دەدى جىگىت ويىن جيناقتاۋعا ۇمتىلىپ. — ودان ارعىسى، مىنە. وسى كورگەنىم عوي.
توقتا، قالايشا سوندا؟ مەنىڭ استىمدا ەشقانداي جارىق جوق بولاتىن. كادىمگى قارلى بەتكەي عانا جاتتى ەمەس پە؟ ەندەشە سوندا مىناۋ نە؟ قايدا قۇلادىم مەن؟»
مۇنداي كۇيگە قالاي عانا ۇشىراعانىن ءتىپتى دە ءتۇسىنىپ جارىتا الار ەمەس. “سەن بۇل جاعدايعا بىلاي دۋشار بولدىڭ” دەيتىن كوزبەن كورىپ تۇرعان ءتىرى پەندە جانە جوق.
بۇكتەتىلە قۇلاعان ەكەن، سول قالپى قىبىرلاي الماي، ۇزاق جاتتى. ءسال قوزعالايىن دەسە، بولعانى — بەلى زار قاقساپ، بەبەۋلەتىپ قويا بەرەدى. اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق. ەمىس-ەمىس ۋىلدەيتىن جەلدىڭ ءۇنى عانا. سوسىن الاكەۋىم مۇز ۇڭگىردىڭ ىشىندە جاتىپ، جانىنىڭ قينالعانىنا قاراماي، ارقاسىنداعى ريۋكزاگىن اعىتتى. ەكى يىعىنان سىپىرام دەگەنشە، سۇمەتىلىپ قارا تەرگە تۇسكەن. ۇزاق جاتىپ دەمىن الدى. شۋماقتالعان قوسالقى ارقانىن الىپ، نەگىزگى شارۋاعا كىرىسكەنى وسىدان كەيىن.
الدىمەن كەۋدەسىن اعىتتى. ونىڭ ءوزى وڭاي بولعان جوق. ماناداعى ىڭىرسىعان دىبىستاردىڭ يەسى ءوزى ەكەنىن ەندى ءبىلدى. قينالعانىنا قاراماي، ارقانمەن بەلىن شىڭداپ وراعان. ەڭ ازاپتى قيمىل وسى ەكەن. اۋىرادى ەكەن دەپ تەك جاتۋعا بولمايدى. مەرتىككەن بەلگە وسىلاي عانا جاردەم جاساماق. جىلعا تاتيتىن اۋىر مينۋتتاردى وتكىزىپ بارىپ ايتەۋىر شارۋاسىن تياناقتاعانداي بولدى-اۋ.
الا كولەڭكەدە سيپالانىپ ءجۇرىپ، ىڭعايلىراق دەگەن ءبىر جەردى تاپتى دا، شىنتاقتاي اۋناپ، شالقاسىنان جاتتى. باسقا ەشتەڭەگە، ءتىپتى، تەرموستان ءبىر جۇتىم شاي قۇيىپ الۋعا دا دارمەنسىز.
جاڭا قۇلاعان ساتتە دەنەسىنىڭ تاعى ءبىر جەرلەرىن اۋىرتىپ العان سياقتى، ءبىراق ونىڭ ءبارى بەلىمەن سالىستىرعاندا اشەيىن اينالايىن عانا. جاڭا بەلىن وراپ جاتقاندا بىرەر مارتە ەسىنەن تانا جازداپ تا قالدى.
سانانى سارعايتقان قيمىلسىز ۋاقىت دەنەسىن تاپتاپ ءوتىپ بارا جاتقان ءزىلماۋىر تانكتەي تىم باياۋ جىلجيدى. ەرنى كەبەرسىپ، وزىنەن ءوزى ساندىراقتاپ سويلەپ تە قالعان سەكىلدى. سونان كەنەت... الگىنىڭ ءتىپتى سەنىمسىز شىققانى سونداي، ءوزى دە بايقاماي، باسىن كوتەرىپ الدى. ءيا، جاڭىلىسىپتى. ءدال قاسىنان الدەنە دۇڭك-دۇڭك ەتە ءتۇستى. ءۇزىپ-ۇزىپ قايتا-قايتا دۇڭكىلدەيدى. بىرەۋ الدەقانداي قاتتى زاتپەن مۇز قابىرعانى كادىمگىدەي ۇرىپ جاتىر.
ويدا-جوقتا شىققان توسىن ءۇن مەرتىككەن جىگىتتى اپ-ساتتە سەرگىتىپ جىبەرگەندەي بولدى. شالت قوزعالام دەپ بەلىن دە زىرق ەتكىزىپ اۋىرتىپ العان. «بۇل نەعىلعان دىبىس؟ ۇرىپ جاتقان كىم؟» — دەپ كيمەلەي قالعان سۇراقتىڭ دا جاۋابىن لەزدە تاپتى. «ءيا، بۇلار سولار عوي... بوريس كەنجەتايەۆيچ پەن راديك. ءدال وزدەرى. ماناعى كورگەن مۇز جارىعى شە؟ شەتى وپىرىلعان... سوعان قۇلاعاندارى ايدان انىق ەدى عوي. دەمەك مەن جاتقان جەر دە ونىڭ قاتارىندا...»
«سوندا قالاي بولعانى؟ — دەدى فاريح بەلىنىڭ بەبەۋلەتكەنىنە قاراماي، جاعدايدى ويشا انىقتاۋعا تىرىسىپ. — مەن ءىلىنىپ تۇرعاندا استىڭعى جاعىم قارلى بەتكەي ەدى عوي. دەمەك مەن... جارىقتىڭ بەتى قارمەن عانا بۇركەلىپتى. مەن سول جارىققا قۇلاعان ەكەنمىن. “نەمەسە سىرعىپ بارىپ...»
ارماندارى ورتاق، ماقساتتارى ءبىر، تاعدىرلارى دا ءبىر ارقانعا بايلانعان جاندار ەمەس پە؟ ولاردىڭ بۇنىڭ ءدال قاسىنداعى قۋىستا بولىپ شىققانىن قاراشى. “مەن سياقتى مەرتىگىپ قالماعان، ساۋ ەكەن عوي... ءتىرى ەكەن عوي... ءتىرى...»
سونان بالعاشوتتى ىزدەپ تاۋىپ الدى دا، قابىرعانىڭ ەتەگىن ەكى-ۇش رەت ۇردى. ءالسىز قولمەن ءقايبىر قۇلاشتاي السىن، قۇر توقىلداتتى دا قويدى. ءبىرازعا دەيىن قايتىپ بالعاشوتتى دا كوتەرە العان جوق. ار جاقتاعى ءۇن تىيىلا قالىپ، قايتا جانداندى. بۇل كەزدە بەلگىسىز جان ارعى قابىرعانى ءوشى كەتكەندەي ورشەلەنە دۇڭكىلدەتكەن.
«ەستىدى، — دەدى فاريح ىشتەي. — مەنىڭ توقىلداتقانىمدى ەستىدى. — مەن ولاردى قۇتقارام دەپ ەدىم، ەندى ولار مەنى... تەزىرەك شىقسا ەكەن وزدەرى». مىنا مۇشكىل كۇيگە ۇشىراعالى العاش رەت، وندا دا اۋىرسىنا جىميدى.
«قاپ، وكپەمنەن سۋىق وتەتىن بولدى-اۋ! — دەدى سوسىن دەنساۋلىعىن ۋايىمداپ. — ءدال ءقازىر ماعان قوزعالۋعا بولمايدى. ايتپەسە ۇيىقتايتىن قاپشىققا كىرۋىم-اق كەرەك ەدى!.. امال جوق، ولار مەنى قۇتقارىپ العانشا ءوستىپ جاتا تۇرۋعا تۋرا كەلەدى...»
«وقاسى جوق، — دەپ قويدى ارتىنان. — ءبارىبىر اۋرۋحاناعا جاتىپ شىعامىن. بۇيىرىمنەن سۋىق وتە قويماس. وكپەمنەن بولماسا...»
* * *
شىڭ باسىنداعى بوران باسىلار ەمەس. ءتىپتى ونىڭ ورتاڭ بەلىن الا ورنالاسقان بازالىق لاگەردىڭ تۇرعان جەرى لەزدە سالقىنداپ كەتتى. ساي-سالانى ارالىپ، ۇمار-جۇمار قويىنداسقان بۇلتتار سۋىق سىز بۇركەدى. جازدىڭ جايما شۋاق جايدارى قاباعىنان ءىز دە قالماعان. تۇنەرىپ العان توڭىرەك ەڭسەنى قاراداي باسىپ تۇرعانداي.
راديوستانسيانىڭ قاسىنان ءبىر ەلى كەتپەي وتىرعان دولودوۆتىڭ ونسىز دا سالقىن اجارى ءقازىر الەمتاپىرىق. ءالسىن-السىن ورنىنان تۇرىپ كەتىپ، باسىن شايقاي بەردى.
— بەكەر ىستەپپىن. ويلانا الماي قالىپپىن.
— نەنى، اركاديي حاريتونوۆيچ؟ — دەگەن قاسىنداعى جاردەمشى جىگىتتىڭ سۇراعىنا جاۋاپ قاتپادى. “بەكەر ىستەپپىن”، — دەدى ەندىگى ويىن ىشتەي جالعاپ. رۇقسات ەتپەۋىم كەرەك ەدى حاسەنوۆكە. جالعىز ونىڭ جاعدايى قانداي ەكەنىن كىم ءبىلسىن؟ بىردەمەگە ۇشىراسا، جاۋاپ بەرەتىن، ارينە مەن. جالعىز ءوزىن شىڭعا جىبەرگەنىم ءۇشىن. العاشقى جوسپار بويىنشا لاگەردەن تورتەۋى بىردەي تومەن ءتۇسۋى كەرەك ەدى عوي. تورتەۋى بىردەي قۇلديلاعاندا مۇنداي جاعدايعا ۇشىراماس تا ەدى...
امان بولسا ەكەن ايتەۋىر، گوپەنكونىڭ ايتقانى ءجۇز پروسەنت راس بولىپ شىقتى. ونىڭ ايتقانىن تىڭداماي، بەكەر ىستەپپىن، بەكەر!
«ءاي، مەن قانشا مەنسىنگىم كەلمەسە دە، سەرەگا سەنىمدى جىگىت-اۋ. ارينە، ول مەن سياقتى ەمەس، ىنجىق. جۇرتقا ءسوزىن وتكىزە المايتىن بوسبەلبەۋ نەمە. ءبىراق لوگيكاسى تەمىردەي. تومەن قاراپ تۇرىپ مىڭگىرلەي ايتقان سوزدەرىنىڭ ءبىرى تۋرا كەلەدى. اماندىق بولسا يگى ەدى...»
ويعا بەرىلگەن سايىن ىشتەي ءمۇجىلىپ، بوساڭسىپ بارا جاتقانىن سەزىنگەن ول قاباعىن ءتۇيىپ الدى دا، شابىنعان بۋراداي اقىرىپ جىبەردى. مەيلى كىمگە بولسا دا. ايتەۋىر قارسى كەلگەننىڭ بارىنە قامىقپاي قاھارىن توگە كەتۋگە دايار. راديوستانسيا ارقىلى ەفيرگە ەركىن تاراپ جاتقان داۋسى دا اششى، جارقىشاق.
ماناعى كەلىسىم بويىنشا دارىگەر شپەتتەردىڭ توبى بەس مىڭ توعىز ءجۇزىنشى بيىكتىكتەن ەكىنشى لاگەرگە جاڭا عانا ورالىپتى. مانا ەكپىندەرى تاۋ جىققانداي بولىپ اتتانعان قۇتقارۋشىلار وتريادى دا ەكىنشىگە ەندى جەتىپتى. بىرەسە قار، بىرەسە جاڭبىر جاۋىپ، جوعارى قاراي سىنىق سۇيەم جىلۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولىپ قالدى ەمەس پە. شپەتتەردىڭ حابارىنا قاراعاندا ەكىنشى لاگەردەن ءسال جوعارى قاراي بوراتا جاۋىپ، اق تۇتەك بولىپ تۇرعان تەك قانا قار. اۋا رايىنىڭ مۇنداي الاساپىران ۋاقىتىندا الپينيست ىڭعايلى ۋاقىتتى كۇتىپ، لاگەردە جاتۋى ءتيىس. ءبىراق ول قاعيدانى قاداعالاپ، قالتارىسقا پانالايتىن جاعداي قايدا؟ “جولداس ءۇشىن جان پيدا” دەگىزەتىن سىن ساعات تۋىپ تۇرعان جوق پا ءقازىر.
راسياداعى سوزدەرىن بايقاپ تۇر. ەكىنشىگە قۇر قول ورالعان شپەتتەردىڭ توبى ابدەن قالجىراپتى. بەت ۇشتارى، قولدارى توڭىپ، الدە ءبىر جەرلەرىن اۋىرتىپ العاندارى بولماسا بۇل تورتتىك ءدىن امان.
اركاديي حاريتونوۆيچ مانادان بەرى ءۇشىنشى لاگەردە قورعالاپ وتىرعان الپينيستەر جۇبىنا قوزعالۋعا ءامىر ەتتى. “بۇرقىراپ بوران سوعىپ تۇر” دەگەسىن، شىڭ باسىنا شىعارماي، بوگەپ وتىرعان ءوزى ەدى. وسىنداي الاساپىراندا ەندى مىنا ەكەۋى بىردەمەگە ۇشىراپ قالىپ جۇرمەسىن دەپ ساقتانعان. بۇرىن ەكسپەديسيانىڭ بار شارۋاسىن تەك جەكە ءوزى شەشۋگە بەيىمدەلىپ تۇراتىن باستىق ماناعى ۇشەۋ جوعالعاننان بەرى باسقاشا مىنەز تانىتا باستاپتى. ءاربىر ءامىرلى ءسوزىن ايتار الدىندا اينالاداعى ادامدارمەن اقىلداسىپ وتىر. ۇشىنشىدەگى ەكەۋدىڭ جولعا شىعۋىن تەزدەتكەن دە سول اقىلداسۋدىڭ ارقاسى.
ويتكەنى ماناداي جاعدايدا جالعىز ءالپينيستى تاعدىر تالكەگىنە تاستاپ، قالايشا قول قۋسىرىپ، قاراپ وتىرارسىڭ. گوپەنكو ايتقانداي، حاسەنوۆكە ءبىرجولا سەنىم ارتا قويۋ قيىن. القىن-جۇلقىن جۇرەتىن مىنەزى جەڭىلتەكتەۋ، ونىڭ ۇستىنە شەبەرلىگى دە اسىپ اكەتىپ بارا جاتپاعان جىگىتتى جالعىز جىبەرۋ ەندى ويلاپ وتىرسا، شىنىندا دا ۇشقارىلىق بولىپتى.
دولودوۆتىڭ دابىلى بويىنشا الماتىدان ارنايى تىكۇشاق ۇشىپ كەلە جاتىر. ونىڭ بورتىندا جەدەل جاساقتالعان الپينيستەر تاعى بار. بۇرىن حانتاڭىرىنە شىققان جىگىتتەر. ءبىراق ولارعا قاراماستان، ماناعى جوسپار بويىنشا ءوز تىرشىلىكتەرىن جاساي بەرگەندەرى ماقۇل.
“ۇشەۋ جوعالدى” دەگەن حابار شىققالى بەرى ەكسپەديسيا مۇشەلەرىن قايتا-قايتا مازالاپ تۇرعان ءبىر نارسە بار. ول چەحوسلوۆاكيادان كەلگەن بىلتىرعى ارىپتەستەردىڭ قايعىلى تاعدىرى. انىعىندا سول جىلى قازاعا ۇشىراعان ۇشەۋدىڭ ءبىرى الماتىلىق، وسى “الاتاۋ” الپكلۋبىنىڭ مۇشەسى بولاتىن. اسپان شايداي اشىق كەزدە شىڭ باسىنان ءتۇسىپ كەلە جاتقان جىگىتتەر اياق استىنان ءىزىم-قايىم جوق بولدى دا كەتتى. ولاردىڭ نە كۇيگە ۇشىراعانىن دا، وقيعا بولعان جەردىڭ مولشەرىن دە ەشكىم انىقتاپ ايتا المايدى. اسپاندى بۇگىنگىدەي بۇلت قۇرساپ، بوران سوعىپ تۇرسا ءبىر ءسارى. ارناۋلى كوميسسيانىڭ تەكسەرۋىنە قاراعاندا الپينيستەر شىڭ باسىنان تومەن قاراي لاپ قويعان قار كوشكىنىنىڭ استىندا قالىپتى.
قازىرگى وقىس وقيعاعا وراي اركىمنىڭ ساناسىندا سول ءبىر توتەنشە تراگەديا قايتا جاڭعىرعان. بىلتىر عانا بولعان جاي ەمەس پە، ءالى ەشكىمنىڭ كوڭىلىنەن وشە قويماعان. ەندەشە سول ءبىر قايعىنىڭ ءىزى سۋىماي، اۋىر اسەرى سەيىلمەي جاتىپ، تاعى بىردەمەگە ۇشىراۋ تىم ارتىق ەمەس پە؟ جو-جوق، اتاماڭىز...
دولودوۆتىڭ “ءوزىم بىلەمىن” كىلت وزگەرتكەن دە وسىناۋ “تاعى نە بولىپ كەتەر ەكەن؟” دەگەن كۇدىك ەدى.
الماتىدان اسىعا شىققان تىكۇشاق ءحانتاڭىرىنىڭ باۋرايىنا مەجەلى ۋاقىتتا كەلىپ قوندى. ونىمەن بىرگە شۇعىل تۇردە ۇشقان التى-جەتى جىگىت — قۇتقارۋشى الپينيستەر. جەدەل جاساقتالىپ، دولودوۆتىڭ قاراۋىنا جىبەرىلگەن توپ. بۇل كەزدە گوپەنكو باستاعان قۇتقارۋشىلار وتريادى مارشرۋت بويىنشا ىزدەۋ جۇمىسىنا كىرىسىپ تە كەتكەن ەدى. جاڭا كەلگەن التاۋ كىدىرىپ تۇرماستان، سولاردىڭ ءىزىن الا دەرەۋ تاۋعا كوتەرىلدى.
تاڭ اتقالى بەرى شىرعالاپ راديوستانسيا ماڭىنان شىعا الماي، ءجىپسىز بايلانىپ وتىرعان اركاديي حاريتونوۆيچ تە ورنىنان قوزعالدى. ونىڭ ەندىگى باسقارۋ پۋنكتى — پالاتكا ءىشى ەمەس، ۇشاق سالونى. امال نە، قيا بەتكەيدەگى بوران ابدەن قۇتىرىپ الىپتى. ءحانتاڭىرىنىڭ ناعىز ۇشار باسى بولماسا، اينالا اق تۇتەك. اسىرەسە ەكىنشى مەن ءۇشىنشى لاگەرلەردىڭ اراسىنان ەشتەڭە اجىراتىپ بولار ەمەس.
مىنە، وسىنداي الاي-تۇلەي اراسىنان تىكۇشاقپەن ۇشىپ ءجۇرىپ باعىت-باعدار الام، ءبىر نارسەنى اجىراتام دەۋ قۇر دالباسا عانا ەكەن. قانشا ۇڭىلە قاراسا دا، بورتتاعىلار ەشتەڭە كورە المادى. ءتىپتى قۇتقارۋعا شىققان وترياد مۇشەلەرىنىڭ سۇلبالارى دا ءار جەردەن ءبىر قاراڭ ەتىپ قالاتىن سياقتى. اق قار، كوك مۇز ۇستىندە الاشابىر قارايعاننىڭ قايسىسى تاس، قايسىسى بۇتا، قايسىسى ادام ەكەنىن انىقتايمىن دەۋ — قۇر اۋرەشىلىك. بوران ۇيىتقىپ تۇرعان شىڭ بەتىنە تىكۇشاق تىم جاقىن كەلە المايدى، پيلوتتا ءتارتىبى بويىنشا بەلگىلى ارا قاشىقتىقتى ساقتاپ وتىرۋ شارت.
تابيعاتتىڭ ماناداي قۇيىن-پەرەن كۇيىن كوزبەن كورگەننەن كەيىن دولودوۆ قۇتقارۋشىلاردى تەگىس تاۋعا شىعارعانىنا ىشتەي قىنجىلىپ تا قالدى. ىسقىرا ىشقىنعان جەلدىڭ وتىنە قۇز-قيادا بىردەمەگە ۇشىراماي، ەتەككە امان-ەسەن ءتۇسۋ دە وڭاي ەمەس.
“ءبىراق باسقا امال جوق، — دەدى سوسىن وزىنە-وزى. — امال جوق، وسىلاي جاساۋىما تۋرا كەلەدى. ءۇش جىگىتتى قالايدا قۇتقارۋىمىز كەرەك”.
اق تۇتەكپەن ارپالىسىپ، ۇيىتقىعان جەلدى قولاپايسىز زور ەبەلەكتەرىمەن كەسكىلەي ۇشقان تىكۇشاق اقىرى قونۋعا بەت الدى. ناقتى ناتيجە بولماعاننان كەيىن تاۋ-تاستى شۋلاتىپ قۇر بەكەرگە ۇشا بەرۋدىڭ قاجەتى نە؟
گۇر-گۇر ەتىپ زىركىلدەگەن اۋا كولىگى جەرگە قالاي قوندى، تاۋ جاقتان بوران باسەڭسي باستادى دەگەن حابار دا سولاي جەتتى. سالدەن كەيىن ءارتۇرلى بيىكتىكتە جۇرگەن ءۇش توپتىڭ راسياسى دا جەلدىڭ مۇلدە باسىلۋعا اينالعانى تۋرالى اسىعا حابارلاپ جاتتى.
كوپ كىدىرمەي تىكۇشاق اينالاسىن وزانداتىپ قايتا كوتەرىلگەن. جەل باسىلسا دا، قويناۋ-قويناۋعا شوككەن بۇلتتار شىڭ اجارىن تولىق كورسەتەر ەمەس. ءۇمىت وتىن جىلت ەتكىزىپ جاققان دا وسى جولعى ۇشىس بولدى. شىجىم قۇرىلعان كۇردەلى ۋچاسكەنىڭ جوعارى جانىنداعى قار اراسىنان بولماشى عانا قارايعان قۋىس كورىنىپتى. سول ماڭايدا اپانداي بولىپ اڭقيعان تاعى بىرنەشە جارىقتىڭ نوبايى بايقالعان.
قۇتقارۋشىلار وتريادىنىڭ تاياۋ جۇرگەن توبى سول كورسەتىلگەن كوورديناتقا قاراي بەت الدى.
***
دولودوۆ راديوستانسيانىڭ تۇبىندە تاپجىلماعان قالپى. ەفير ارقىلى قۇتقارۋشىلار وتريادىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن زەر سالا قاداعالاپ، ۇستى-ۇستىنە نۇسقاۋ بەرەدى، ارا-اراسىندا الماتىمەن بايلانىس جاساپ قويادى.
كەنەت راسيادان:
— اللو، «ۇلار!» مەن «جاڭعىرىقپىن»، — دەگەن داۋىس ەستىلدى. بۇل قۇتقارۋشىلار وتريادىنداعى ءبىر توپتىڭ شارتتى بەلگىسى ەدى.
— ءيا، «جاڭعىرىق»، «ۇلار» تىڭداپ تۇر، — دەدى دولودوۆ الدەنەگە ۇمىتتەنە قالىپ. راسيوستانسياعا كەلىپ تۇسكەن ءاربىر سيگنالعا، ءاربىر دىبىسقا ءوستىپ ەلەڭدەي قۇلاق تىگۋ كۇنى بويعى داعدىسى.
— ءيا، نە بولدى؟ تەزىرەك ايت! — دەپ بۇل جولى دا تاعاتى تاۋسىلا، دەگبىرسىزدەنىپ بارادى.
— ءبىز ماناعى وزدەرىڭىز نۇسقاعان مۇز جارىعىنا كەلدىك. سول سىزدەر ايتقان با؟ باسقا ما؟ ايتەۋىر مۇز جارىعى.
— ا، ونى تاپتىڭدار عوي. ءيا، ەشتەڭەنىڭ ءىزى بار ما ەكەن؟
— جارىق وتە تەرەڭ كورىنەدى. سونىڭ تۇبىندە ءبىر ادام جاتىر.
— ادام دەيمىسىڭ؟ — دەدى دولودوۆ ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ. شەگىر كوزدەرى ۇياسىنان شىعىپ بادىرايىپ كەتىپتى.
— ءيا، ادام... ءبىز ايعايلاپ ەدىك، ەشقانداي جاۋاپ بەرمەيدى. سوسىن جىگىتتەردىڭ ءبىرىن تۇسىرۋگە تۋرا كەلدى.
— قايدا جارىققا ما؟
— ءيا، جارىققا. قاراپ كورسە، جاتقان كىسىنىڭ بەت-اۋزى تانىلمايدى. قۇلاعان كەزدە قاتتى سوققى السا كەرەك، بەت-اۋزى جارالانىپ، قانى دا قاتىپ قالىپتى.
— ءيا، نەمەنە، ءتىرى مە ەكەن؟.. اۋ، ايتساڭشى تەز، كەۋدەسىندە جانى بار ما دەيمىن؟
— ماسەلە، مىنە، وسىندا بولىپ تۇر عوي، — دەدى راسياداعى كىسى جارىقشاق داۋىسپەن ابىرجي سويلەپ. — ادام... ءيا، ادامنىڭ دەنەسى باياعى دا توڭازىپ قالعان.
— نە دەيدى؟! سەن نە دەپ تۇرسىڭ؟
— امال جوق، سولاي بولىپ تۇر، اركاديي حاريتونوۆيچ. ءوزىمىز دە قاتتى ابىرجۋلىمىز. جاڭا عانا شىعارىپ الدىق...
— توقتا، توقتا! «جاڭعىرىق»، سەن نە دەپ كەتتىڭ ءوزى؟ — ورنىنا قايتادان سىلق ەتىپ وتىرا قالعانا ەكسپەديسيا باستىعىنىڭ قىرتىس-قىرتىس ماڭدايىنان تەر تامشىلارى جامىراپ قويا بەردى. — بىلاي دۇرىستاپ، جوندەپ ايتشى. دەنەسى توڭىپ قالعان دەيمىسىڭ؟ نەگە شاپشاڭ شپەتتەردى شاقىرمايسىڭدار؟ ولار سەندەردەن جوعارى قاراي ءۇشىنشى لاگەردىڭ قاسىندا ءجۇر عوي. وتتەك باللونى قايدا؟
— ءسىز دۇرىس تۇسىنبەي قالدىڭىز-اۋ دەيمىن، اركاديي حاريتونوۆيچ. بۇل كىسىنىڭ دەنەسى توڭىپ قانا قويماعان، مۇلدە سۋىپ قالعان. وعان ەندى ەشقانداي دارىگەرلىك كومەكتىڭ قاجەتى جوق.
— ا-ا، سولاي دەيسىڭ بە؟.. سوندا قالاي بولعانى، ا؟.. جوق-جوق، مۇمكىن ەمەس، سەندەر قاتەلەسىپ تۇرسىڭدار... شىن ايتام، سەن بايقاماي تۇرعان شىعارسىڭ. انىقتاپ قاراشى، ا؟..
انشەيىندە وكتەم مىنەزدى، ءيى قاتتى دولودوۆ مىنا سۋىق حاباردى ەستىگەندە توبەسىنەن جاي سوققانداي بولدى. توبە شاشى تىك تۇرا تۇرشىگىپ، سىلەيىپ قالعان. قاسىندا ۇمسىنا قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعان جىگىتتەردىڭ دە ەستەرى شىعىپ كەتىپتى.
ولار داۋىلداسىپ بارا باسىلا بەرگەندە:
— ەندى نە ىستەيمىز، اركاديي حاريتونوۆيچ؟ ا، ايتىڭىزشى، — دەدى راسياداعى داۋىس. وزدەرى دە ساسقالاقتاپ، ابدىراپ تۇرعان قۇتقارۋشىلار بارلىق ءۇمىتتى ەندى وسى جاقتان عانا كۇتكەندەي ىشتەن تىنىسادى. ويى وڭعا، ساناسى سانعا ءبولىنىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان ەكسپەديسيا باستىعى ەندى ءوزىن شاپشاڭ قولعا الۋعا تىرىسىپ باعۋدا:
— نە ىستەيمىز دەيمىسىڭدەر؟! كىم ەكەنىن انىقتادىڭدار ما؟ ۇشەۋدىڭ قايسىسى ەكەن ول، ا؟ «جاڭعىرىق»، ايتشى تەز، كىم ول؟ كىمنىڭ سۇيەگى.
— ايتىپ وتىرمىن عوي، اركاديي حاريتونوۆيچ، ءتىپتى تانۋ قيىن. بەت-اۋزى قاتتى جاراقانعان... قان قاتقان...
— كيىمى شە؟ كيىمىنەن اجىراتا المايسىڭدار ما؟
— قايسىسىنىڭ قانداي كيىم كيگەنى ەسىمىزدە جوق. ءتىپتى ولار اۋىستىرىپ تا كيە بەرۋى مۇمكىن عوي...
— راحىم ەت، «جاڭعىرىق»، تىڭداشى. باسقالارى امان-ەسەن بە؟.. بىلدىڭدەر مە؟
— جوق، ءبىز وسىدان باسقا ەشكىمدى كورگەن جوقپىز.
— قالايشا، سۇيەك جاتقان جارىقتا ەشكىم جوق پا؟
— وندا ەشكىم جوق، ابدەن قارادىق.
— ماڭايدا شە؟.. ەشقانداي ءىز كورىنبەي مە؟
— ءبىزدىڭ كورگەنىمىز وسى دەنە عانا... ەندى نە ىستەيمىز، اركاديي حاريتونوۆيچ؟.. ءتىپتى ەسىمىز شىعىپ كەتتى، نە ىستەۋىمىزدى بىلمەي، داعدىرىپ قالدىق.
— «جاڭعىرىق»، تىڭدا ەندەشە! ابدەن تىڭداپ ال! ءقازىر سەندەر سۇيەكتى الىپ تومەن تۇسە بەرىڭدەر. ەكىنشى لاگەردە جاڭادان كومەككە كەلگەن جىگىتتەر كۇتىپ الادى. ال سەندەر سول جەردە قالاسىڭدار!
— وزگە ەكەۋى شە؟ ولاردى تەز تاۋىپ الۋى كەرەك قوي. مۇمكىن، ءتىرى بولار. قالاي دەپ ويلايسىڭ، اركاديي حاريتونوۆيچ، ولار ءتىرى عوي، ءا؟
— ارينە، ءتىرى. ءتىرى بولۋعا ءتيىستى. بالكىم، سول ماڭايدا شىعار. ولاردىڭ دا جارىققا قۇلاۋى عاجاپ ەمەس. تەك تەزدەتىپ تاۋىپ الۋ كەرەك.
— راس ايتاسىز. سوندا قالاي ىستەيمىز؟ ءمايىتتى جەرگە تۇسىرەمىز بە؟ الدە ونى قويا تۇرىپ، ىزدەۋدى جالعاستىرا بەرەمىز بە؟
— ءقازىر مەن توپتارعا دا حابار بەرەمىن. جىگىتتەر الىس ەمەس، سەندەرگە تەز كەلىپ قالۋلارى ءتيىس. اۋا رايىندا وزگەرىس جوق پا؟ اللو، جاۋاپ بەر “جاڭعىرىق”.
— اۋا رايى تىنىش...
— ەندەشە ەكەۋىڭ قالىپ، جىگىتتەر كەلگەنشە ىزدەۋ جۇمىسىن جۇرگىزە بەرىڭدەر. ال قالعان ەكەۋىڭ سۇيەكتى ەكىنشى لاگەرگە جەتكىزەسىڭدەر. ءقازىر ول جاقتان سەندەرگە قارسى ادامدار شىعادى. ەگەر شارشاساڭدار، ولار سەندەرگە كومەكتەسەدى. شارشاماساڭدار، انداعى تۇرعان جەرلەرىڭە كەلىپ، بىرگە ىزدەۋگە كىرىسەدى... اللو، “جاڭعىرىق”، تۇسىندىڭدەر مە؟.. قالايدا ەندى قالعان ەكەۋىن امان ساقتاۋ كەرەك. امان...
* * *
— عاجاپ! — دەدى راديك مۇز ەرگىگە قۇلاعىن توسەپ. — بۇل نە دىبىس بولدى ەكەن؟ مانا بىر-ەكى رەت دۇرسىلدەدى. مەن انىق ەستىدىم.
— مەن دە... ەستىدىم، — دەپ قويادى بوريس بەتىندەگى وتتەك ماسكاسىن ءبىر كوتەرىپ.
— ەندى جوعالىپ كەتتى!.. جوق.
ءسويتتى دە، راديك قولىنداعى انكەرمەن قابىرعانى بار پارمەنىمەن ەكى-ۇش مارتە قۇلاشتاي ۇرعان. شاشىراي ۇشقان مۇز سىنىقتارى ساۋدىر ەتىپ قۇلاعاننان كەيىن قالت ەتپەستەن قۇلاعىن قايتا تىكتى. جوق، ەشقانداي جاۋاپ جوق. شىداي المادى ما، ماناعىداي كەڭىردەگىن جىرتا كەلىستىرىپ تاعى دا ايقاي سالسىن. ءبارىبىر، ۇلىعان جەلدىڭ ۇزاق ۋىلىنەن وزگە بارلىق دىبىس ماقۇرىم.
— قۇتقارۋشىلار ءبىزدى تابا الماي كەتتى، — دەدى سوسىن راديك الدەقانداي جات داۋىسپەن. ونىڭ تورىعۋ تورىنا شىرمالىپ ۇلگىرگەنىن بەرىك كوزىن اشپاي-اق ءتۇسىندى.
— فاريح قوي، راديك... مەن ايتتىم ەمەس پە. ول جارىققا قۇلاعان عوي.
— قۇلاسا، ەندى قايدا، بوريا؟ نەگە جاۋاپ بەرمەيدى؟
— ول جارىقتان شىعىپ كەتتى. ءبىزدى ىزدەپ... ءجۇر.
— ءاي، بوريا، سەن بالا سياقتىسىڭ. شىعىپ كەتتى دەيسىڭ. ال، ول، مۇمكىن، ءولىپ قالعان شىعار.
قۇلاققا تۇرپىدەي ەستىلگەن مىنا جاۋاپ شوشىتىپ جىبەردى مە، بەرىك ۇندەمەستەن، تەك قولىن عانا سىلتەدى.
— ءيا، ءيا، ءولىپ قالعان شىعار، ءبىز قايدان بىلەمىز؟
— ءبىز... — دەدى بەرىك ءبىرقالىپتى ۇنمەن ءسوزىن ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەپ. — ءبىز ءبارىبىر ونى تابۋىمىز كەرەك... قۇتقارۋىمىز كەرەك. راديك ءوزىڭدى... ءوزىڭدى قولعا الشى. بار ءۇمىت... سەندە ەندى. شىقشى جوعارى... قالايدا شىقشى!..
قولىنداعى ءالجۋاز قۇرال-سايماندى قولدانىپ مانادان بەرى ءبىراز تىربىڭدادى ەمەس پە. جوعارى شىعۋدىڭ قامىن جاسايمىن دەپ قالجىراپ تا قالىپتى. جاڭاعى ءسوزدىڭ شىندىعىنا كوزى ابدەن جەتىپ تۇر. تاۋداعى ىزدەۋ جۇمىستارىنىڭ جاعدايى وزىنە ءمالىم. ءبىر كەلىپ كەتكەننەن كەيىن قۇتقارۋشىلار بۇل جەرگە قايتا اينالىپ سوعا ما، جوق پا؟ سوققان كۇننىڭ وزىندە جاڭاعىداي اڭداماي وتە شىقپاسىنا كىم كەپىل؟
داۋرسكيح الگى ارەكەتىنە قايتا كىرىستى. تىستەنىپ قالعان كۇيى ءۇن-تۇنسىز قيمىلدايدى. مۇز زىنداننىڭ ىشىندە قۇمىعا شىققان انكەردىڭ شاقىلداعان دىبىسى عانا. بەس قارۋى بويىندا ەمەس، ىستەپ جاتقانى امالسىزدىڭ كۇيى. قۇرىققا سىرىق جالعاپ دەگەندەي ۇزدىككە بەلدىك جالعاپ، بەل شەشە كىرىسىپتى. ءوزى اق تەر، كوك تەر بولىپ ابدەن بۋلانعان...
ءبىراق ءىس قارقىن الماي-اق قويدى. العاشقى قارقىنمەن ءبىراز جەرگە بارىپ تا قالىپ ەدى. سونان ابدەن السىرەدى مە، قيمىلى دا باياۋلاۋعا اينالدى. تالايدى كورگەن اككى الپينيست بولعاننان كەيىن عانا وسىنشا ىلگەرىلەپ كەتتى. ايتپەسە مۇنىڭ ءدال قازىرگى ارەكەتى قۇر قول تاۋعا شاپقانمەن بىردەي عوي. سونان نە كەرەك، دارمەنى كەتكەن اياعى مۇز قابىرعادا دايەكتەي الماي، وقىستا تايىپ كەتكەنى. قولىنداعى انكەردى ەندى-ەندى ءسىڭىرىپ قاعا بەرگەن. قابىرعانى بار دەنەسىمەن سىپىرىپ، تومەن قاراي سىرعاناپ كەپ بەرسىن. تۋرا بەرىكتىڭ قاسىنا گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. باسى زەڭىپ، جالقى ءسات قانا ەسىنەن اۋىپ كەتكەندەي بولدى. ەڭبەگى ەش، تۇزى سور دەگەن وسى-اۋ! مانادان بەرى تابان اقى، ماڭداي تەرىن ايتساڭشى. ءبارى قۇمعا توككەن سۋداي قۇر اشەيىن زايا كەتتى.
— ءبىر جەرىڭ... اۋىرىپ قالعان جوق پا؟ — دەگەن باسەڭ ءۇن، ارينە، بەرىكتىكى. قۇلاعان جەرى اسا بيىك بولماعانىمەن، اۋىرسىنىپ قالعانى شىن. اياق-قولىن كۇشتەپ جيناپ، ەڭسەسىن ارەڭ كوتەردى. اسىقپاي ءۇستى-باسىن سيپالاپ قاراي باستاعان. جوق، مەرتىگۋدەن امان سەكىلدى.
ىڭىرسي ەسىن جيعان داۋرسكيح باسىن كوتەرىپ، تاعى دا جوعارىعا تەلمىردى. سۇرعىلت جارىق قۇيىلعان اپاننىڭ اۋزى ويماقتاي بولىپ الىستاي تۇسكەندەي. قول جەتپەس ارمانداي مۇلدە جوعارىلاپ كەتكەن سياقتى. كوز الدىندا دوڭگەلەكتەنىپ تۇرىپ العان — سۇرعىلت جارىق قانا.
ماڭگىرگەن كۇيدە ومالىپ وتىرعان جىگىت كەنەت باسىن قوس قولداپ ۇستاي الدى.
— ءبىتتى، ءبارى ءبىتتى!.. — دەدى سوسىن وزگەشە شىڭىلتىر ۇنمەن. — ەندى ءبىزدى ەشكىم دە قۇتقارمايدى. ماڭگى قالدىق وسىندا. ولدىك قوي ءبىز، بوريا!.. ولدىك.
ەڭكىلدەي جىلادى.
* * *
...ول شىڭ باسىنان جەرگە باياعىدا ءتۇسىپ الىپتى. قياعا جابىسىپ قينالعانى قيالىندا عانا ەكەن. تەگىس جەرگە كوكپەڭبەك كوگالدى قۇشاقتاپ جاتىر. جازىق جەردى ساعىنعانى سونداي — سول ەتپەتتەگەن كۇيى قۇشاعىن جازعىسى كەلمەيدى. جازسا بولعانى، سول تەگىستىكتەن ايىرىلىپ قالاتىن سياقتى كورىندى. سونىمەن بىرگە ابدەن شارشاعان، اياق-قولىن قيمىلداتۋعا دا ءالى جوق. الدە ەرىنشەكتىك، الدە السىزدىك، ەڭسەسىن كوتەرىپ تىپىر ەتە الار ەمەس. كوزى دە تارس جۇمۋلى. اينالا قورشاعان قاراعاي، شىرشالاردى، قىزىل-جاسىلدى گۇلدەردى ەلەستەتىپ، قىبىرسىز قالپى وسىلايشا ۇزاق جاتتى.
سونان كەنەت قويىن-قونىشىنا سۋماڭداي كىرە باستاعان سۋىق لەپتى ايقىن سەزىندى. بويى تۇرشىگىپ، بار دەنەسى قالتىراي جونەلگەن. كوزىن اشىپ، الدىمەن ماڭداي الدىنا، سوسىن ەكى جاعىنا قارادى. سول-اق ەكەن، ءوزىن-وزى ۇستاي الماي، سەلكىلدەپ قويا بەرسىن. “جوق، جوق، مۇمكىن ەمەس” دەگەن وي ميىندا شىڭىلداپ تۇرىپ الىپتى. سوندا كوزىن اشقاندا ول نە كوردى دەيسىز عوي؟ «ءوزىم باياعىدا-اق ارتتا قالدىردىم» — دەپ سەنگەن سول ءبىر ۇيرەنشىكتى كورىنىسى. مۇزى جالتىراعان قيا بەتكەيدى. الىستاعى تاۋلاردىڭ يرەلەڭدەگەن جوتالارىن. ءدال تومەنگى جاعىنا قاراپ ەدى، ۇيىسقان تۇمان باسىپ، جوقتىققا جۇتىلعان تىپ-تىك شىڭىراۋدى...
سۋىق ىزعار ەس جيعىزدى.
سوندا بارىپ ول مانادان بەرى ەشقانداي جاسىل جايساڭدى ەمەس، شودىرايعان كەسەك مۇزداقتى قۇشىپ جاتقانىن ءتۇسىندى. ازاپ، شىڭنان ءتۇسۋ ازابى بىتپەگەن ەكەن.
وسى ساتتە قۋانىش مىنا الىپ شىڭدى، ءوزى جاتقان جالاما قيانى ولەردەي جەك كوردى. دۇنيەدەگى جۇرەك اينىتارلىق ەڭ جەكسۇرىن نارسە وسى قيا بىتكەي ءتارىزدى. ەڭسەسىن كوتەرىپ ەتەككە قاراپ ەدى، جۇرەگى كوتەرىلىپ، اۋزىنا تىعىلعانى. مۇزدى شەڭگەلدەپ تۇرىپ ۇستى-ۇستىنە لوقسىعان. بۇل ىشكى دۇنيەسى سىرتقا اقتارىلىپ تۇسەردەي، تىنىسى ءبىتىپ قاتتى قينالدى.
ال-دارمەنى قۇرىپ قانا قويماي، ابدەن جاۋراعانىن ايتساڭشى. سول قولىنىڭ ۇشى تىزىلداپ اشي بەرەدى. ءبىرازدان بەرى ءنار تاتپاعانىن بىلاي قويعاندا ءال بەرەتىن وتتەگىدەن دە ماقۇرىم. وتتەگى بالونىن ىزدەپ قايرات جۇمساعانشا، تەزدەتىپ تومەن تۇسكەندى ماقۇل كوردى ەمەس پە؟ ءقازىر ويلاپ قاراسا، سول شەشىمى دۇرىس بولعان سياقتى. ەندەشە ارەكەت ەتپەي، مىنا جاتقان جاتىسى نە؟
ماناعىداي ەمەس، اۋا رايى دا كارلى جىلانداي ىسقىرىنىپ وزگەرە قالىپتى. بار قۋاتىن جيناپ، قۇلديلاي بەرمەسە بولماس.
ءالپينيستىڭ داعدىلى قيمىلى تاعى دا قايتالانا باستادى. بۇعان كوپ وي جۇمساپ، تولعانۋدىڭ قاجەتى جوق-اۋ شاماسى. تەك وزىنە دەگەن سەنىمى نىق، قيمىلى ناقتى بولۋى كەرەك. بيىك شىڭنىڭ باسىندا ساۋ ادامنىڭ كوز الدىنا جوق نارسەلەر ەلەستەي باستايتىنىن الپينيست رەتىندە جاقسى بىلەدى. سۋىققا ۇسىنگەندە نەمەسە بويدان ابدەن ءال كەتكەندە بۇل قۇبىلىس كۇشەيە تۇسپەك. بالكىم، الگىندە دە ول سونداي جاعدايدى باسىنان كەشىرگەن شىعار. قانشا قينالسا دا، سول گالليۋسيناسيا دەگەن قۇرعىردان اۋلاق بولسا ەكەن. سوعان ەلىگىپ ءسال قاتەلەسسە، بىتكەنى...
العاشقى قارقىن ۇزاماي-اق باسەڭسۋگە اينالدى. سول قولىنىڭ ساۋساقتارى تىز-تىز ەتىپ، جانىن ءبىر قيناسا، ەكى تىزەسى، شىنتاعى ءتىپتى جازىلار ەمەس. ماناعى جۇرگەن ىزدەن جاڭىلىسىپ قالماۋعا تىرىسىپ، قالتىلداي جىلجيدى. ونىڭ كەلە جاتقان تۇسى ءمارمار قابىرعانىڭ قىر ارقاسى. جەڭىلدەۋ دەپ سانالاتىن ءۇشىنشى كاتەگوريالى مارشرۋت. الايدا ءدال ءقازىر قۋانىش ونىڭ ەشقانداي جەڭىلدىگىن سەزىنىپ كەلە جاتقان جوق.
وسىنداي اۋىر جۇرىسپەن بىرگە ونى «لاگەردىڭ تۇسىنان ءوتىپ كەتكەن جوق پا؟.. بەلگى قويىپ كەتپەگەنىمدى قاراشى» دەگەن وي قوسا قيناپ كەلەدى. ەڭ سوڭعى ءۇشىنشى لاگەر مارشرۋتتىڭ تۋرا بويىندا ەمەس، ەكى ارقان بويى سولعا تامان. ال ءقازىر قالىڭ تۇماننان تاياق تاستام جەر دە كورىنەر ەمەس.
ال-دارمەنى مۇلدە ءبىتتى مە، ەندى تومەن قاراي ادىم جىلۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولا باستاعان. دەنەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىنىپ، ءشول قىستى. كوز الدىنا الدەقانداي تۇسىنىكسىز بەينەلەر ەلەستەپ، شىڭىراۋعا قاراي قۇلاپ بارا جاتقانداي بولادى.
ءتۇبى كورىنبەس شىڭىراۋعا قاراپ ەدى، ماناعى ءبىر سەكىرۋگە دەگەن قۇشتارلىق تاعى وياندى. سول قۇشتارلىق الدى-ارتىنا قاراتپاي «سەكىر! سەكىر!» دەپ دىگەرلەپ اكەتىپ بارادى. قيا بەتكەيدەن قارعىپ كەتسە بولعانى، بار ازاپتان ءبىر-اق ساتتە قۇتىلاتىن سياقتى. بارلىق راقات، جاقسىلىق، تىنىشتىق، قۋانىش سول سەكىرۋدە تۇرعانداي.
مانادان بەرى ءوزىن-وزى سابىرعا شاقىرىپ، تاك-تاك دەپ كەلە جاتقان. سەكىرۋدىڭ ونشا جاقسى ەمەس ەكەنىن ساناسىنىڭ تۇبىندە الدەنە يشارالايتىن سەكىلدى. ءبىراق بۇل جولى شىدامادى. سوناۋ ەڭىسكە قارادى دا، ەش ويلانباستان، قاناتىن جايىپ قارعىپ كەپ كەتتى...
***
كىم بۇرىن ءبۇيتىپ ادام سۇيەگىن تاسىمالداپ كورگەن؟ ونداي تاجىريبە ەشقايسىسىندا دا جوق. باسقا تۇسسە باسپاقشى دەگەندەي، ادام جانى اۋىرىپ، كىرىپتار بولعاسىن بارىنە دە كونەدى ەكەن.
شىجىم ارقان قۇرىلىپ ارنايى دايارلانعان قيىن مارشرۋتتان ايتەۋىر امان-ەسەن ءوتتى. ءار جەرىنەن مىقتىپ بايلاعان دەنەنى ساۋمالاپ تۇسىرە وتىرىپ، تىنىمسىز ىلگەرلەۋدە. سۇيەك جارتاسقا نەمەسە مۇزداققا سوعىلا قالسا بولعانى، ەرىگين:
— اقىرىن، اقىرىن، — دەيدى بەينە ءبىر ءتىرى ادامدى اكەلە جاتقانداي سويلەپ. — ءبىر جەرىن ۇرىپ الارمىز.
العاشىندا ونشا ۇندەمەي جۇرگەن ليحوۆ شامالىدان كەيىن ءۋاج ايتا باستادى:
— سوعىلسا، ەشتەڭە ەتپەس. ءبارىبىر... — «ءبارىبىر ەندى تىرىلمەيدى» دەگىسى كەلىپ تۇردى دا، ويىن نەعۇرلىم سىپايلاپ سەزدىرۋگە تىرىستى. — وعان ەندى ءبارىبىر... قالاي الىپ جۇرسەڭ دە...
— سوندا دا ساقتايىقشى...
— ساقتايمىز دەپ ءوزىمىز قۇلاپ كەتىپ جۇرمەيمىز بە؟
قانشا ايتقانمەن، قالجىراعان ەكى ادامعا جانسىز دەنەنى قۇزدان ءتۇسىرۋ ءتىپتى وڭاي ەمەس ەكەن.
— شارشادىم، — دەدى ليحوۆ ءبىر كەزدە جارتاسقا جارماسقان كۇيى. — كىشكەنە دەمالايىقشى.
— ەكىنشىگە دەيىن شامالى عانا قالدى. ءقازىر جەتەمىز.
— ازداپ ءال جيناساق دەپ ەدىم...
ەرىگين جولداسىنىڭ ۇسىنىسىنا تابان تىرەپ قارسى بولا قويعان جوق. اۋىر جۇك تۇرماق ءبۇيتىپ شارشاعان كەزدە قارا باستىڭ ءوزىن الىپ ءجۇرۋ اجەپتەۋىر مۇڭ. ال قاراڭعىداعى قيا بەتكەيدىڭ قاھارىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ ءتىپتى قاجەتى جوق.
شامالى تىنىعىپ الىپ بۇلار قايتا قوزعالعان. جالاما جارتاستان وتە بەرگەندە ارقانعا بايلاۋلى ءمايىت سىرعىپ كەتتى دە، الدەقانداي بۇدىرعا ءىلىنىپ قالدى. بۇرىلا قاراعان ەكى جىگىت جاعدايدى جىلدام بەزبەندەدى. بۇدىرعا ىلىنگەن دەنەنى بەرى كوتەرىپ الۋ كەرەك. ول ءۇشىن بىرەۋى ءمايىتتىڭ قاسىنا بارىپ، جوعارى قاراي دەمەمەسە، بولمايدى. ەكىنشىسى سول كەزدە ساۋمالاپ تارتىپ تۇرۋى شارت. ال بۇل شىنتۋايتتاپ كەلگەندە وڭاي شارۋا ەمەس. ەكەۋى دە قايتادان كوتەرىلىپ، ءىلىنىپ تۇرعان دەنەنىڭ ءدال ۇستىنە كەلۋى ءتيىس. بىرەۋى ءسال ارادان تومەن تۇسەدى. بەتكەيدىڭ ىڭعايى سولاي. بويداعى از عانا كۇش-قۋاتتى وسىعان جۇمساۋ كەرەك.
جاعدايدى تەز بايىرقالاعان ەرىگين دەرەۋ ارەكەت جاساۋعا كىرىستى.
— توقتاي تۇرشى، — دەدى سول ساتتە ليحوۆ. — جاعداي قيىنداپ كەتتى-اۋ ءتىپتى.
— قيىن. ءبىراق باسقاداي امال جوق.
— ءسال ويلاسايىقشى. مەنىڭشە، امال بار سياقتى.
— امال دەيمىسىڭ؟ ال قانداي؟
— ءبىز عوي، كوليا، ءدال ءقازىر قاتتى شارشاپ تۇرمىز، — دەدى ليحوۆ جولداسىنىڭ يناباتتى مىنەزىن بىلگەندىكتەن، ءسال وراعىتا سويلەپ. — ءتىپتى ارەڭ-ارەڭ قوزعالامىز.
— ونىڭ راس. ءبىراق بۇنىمەن نە ايتپاقسىڭ؟
— ايتايىن دەگەنىم — ءولى دەنەنى كوتەرەمىز دەپ ءجۇرىپ، ءوزىمىز قۇلاپ كەتپەيمىز بە؟
— نەمەنە، قورقىپ تۇرمىسىڭ؟ وندايىڭ جوق ەدى عوي سەنىڭ.
— مەنى دۇرىس ءتۇسىن، كوليا. مەنىڭ ويلاپ تۇرعانىم — ەكەۋمىزدىڭ دە قامىمىز. ءتىپتى مىنا مارقۇم جولداسىمىزدىڭ دا.
— ءيا، سونىمەن؟ ناقتى ۇسىنىسىڭ؟
— ءبىز مىنا جىگىتتى... ياعني، جولداستىڭ سۇيەگىن ءويتىپ قايتادان جوعارى كوتەرىپ اۋرە بولمايىق.
— توقتا! ءيا، سوندا سەنىڭ ۆاريانتىڭ قالاي؟
— ءبىز ءمايىتتى سول قالپى تومەن جىبەرەيىك.
— ءقايتىپ؟
— ارقاندى بايلاعان كۇيى جىبەرىپ قالامىز.
— سەن سوندا... توقتاي تۇر! سەن ونى دومالاتا سالايىق دەپ تۇرمىسىڭ؟
— ءيا، كوليا، — دەدى ليحوۆ ەندى ءبىرتۇرلى باتىلدانعان داۋىسپەن. — سولاي ىستەيىك... وزىمىزگە جەڭىل. سوناۋ شىڭىراۋعا بارىپ ءبىر-اق تۇسەدى. سوسىن قۇلاعان جەرىنەن الا سالامىز.
— سەن نە دەپ تۇرسىڭ، ا؟ — دەگەن كەزدە ەرىگيننىڭ داۋسى ەركىنەن تىس شاڭق ەتە قالدى. — قالاي عانا اۋزىڭ بارادى؟.. قالاي، ءا؟
— ەندى بۇل وزىمىزگە جەڭىل...
— بۇنىڭ نە ەكەنىن بىلەمىسىڭ سەن؟ بۇل دەگەن ولىكتى قورلاۋ عوي... قورلاۋ.
— ءبىر قاراعاندا سولاي. ال شىندىعىندا دومالاتىپ جىبەرگەننەن ونىڭ ەشتەڭەسى كەتپەيدى. تىرىلمەيدى ول.
— كەشە عانا قاسىمىزدا جۇرگەن جولداسىمىز. ءالى قايسىسى ەكەنىن دە بىلمەيمىز... ال سەن... سەنى ءدال وسىنداي دەپ ويلاعان ەمەس ەدىم.
— ولگەن ادام ءولدى، كوليا! ءبىز ەندى ءوز باسىمىزدىڭ اماندىعىن ويلاۋىمىز كەرەك قوي. ول ءۇشىن ءبىزدى كىم جازعىرماق؟ ەشكىم دە سويتىپسىڭدەر دەر ۇرسا المايدى.
جولداسىنىڭ ۇگىتىن كوليا بۇدان ءارى تىڭداعان جوق. ءلام-ميم دەمەستەن جوعارى قاراي قايتا ورمەلەي بەرگەن. ءوزىنىڭ دە ءالى قۇرىپ تۇرعانى بەپ-بەلگىلى، قيمىلى تىم سىلبىر. بىربەتكەي توڭ مويىن ادامداي ارتىنان شىققان ۇنگە قۇلاق سالماستان، تۋرا تارتىپ بارادى.
جايشىلىقتا جۇمساق مىنەزدى كورىنەتىن جىگىتتىڭ تومىرىقتىعى ليحوۆتى ءبىر ءسات قانا تاڭىرقاتىپ تاستاعانداي بولدى. تەك ءبىر ءسات قانا. سەزىم كۇيىڭە ەسەپ بەرىپ، ەلەكتەن وتكىزىپ جاتاتىن جاعداي قايدا ءقازىر؟ انىعى سول — جولداستى جالعىز تاستاۋعا بولمايدى. ءىلبي جىلجىعان ليحوۆ لاجسىز ونىڭ سوڭىنان ىلەستى.
* * *
العاشىندا قاتتى تاڭىرقاپ قالعانى راس. قاشان كورسەڭ دە جايراڭداپ كۇلىپ، جارقىلداي سويلەپ جۇرەتىن اقجارقىن ازامات. وكتەمسي سويلەپ، ۇستەمدىك تانىتاتىن كەزدەرى دە بار. ماقتانۋدان ماقۇرىم دەسە، اسىلىق بولار ەدى. جاقسى بىلەتىن جولداستارىنىڭ الدىندا داۋرسكيح وسىنداي جان. بەرىك كەنجەتاي ۇلى دا ناق وسىلاي قابىلدايدى.
ەندى، مىنە، ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنەر ەمەس.
ەر ازاماتتىڭ مىنا قىلىعىنىڭ وقىس كورىنگەنى سونشا — بەرىك ءبىر ءسات ءوزىنىڭ قانداي كۇيدە جاتقانىن دا ۇمىتىپ كەتتى. ءسال سابىرلى، باسەڭ ۇنمەن قاي جەرىن اۋىرتىپ العانىن سۇراعان. مەرتىگىپ قالدى ما، جوق پا، سونى بىلگىسى كەلگەن. ەڭىرەپ وتىرعان ەركەكتەن ءجىبى ءتۇزۋ جاۋاپ الۋدىڭ ءوزى وڭايعا تۇسكەن جوق. ماسەلەنىڭ بايىبىنا جەتكەنى — سالدەن كەيىن عانا. وندا دا سابىرعا سۇيەنىپ، ساۋالدى قايتالاي بەرگەن سوڭ.
سويتسە، ءوزى كۇدىكتەنگەندەي ەش جەرى مەرتىكپەگەن. قاتتى اۋىرسىنسا دا، زاقىمدانۋدان امان سەكىلدى. ەندەشە ەرجۇرەك ازاماتتىڭ بوتاداي بوزداپ، بورداي توزعانى نەسى؟..
— نەعىپ تۇسىنبەي قالدىڭ، بوريس؟ — دەدى داۋسى قارلىققان داۋرسكيح وزىنە ءوزى كەلگەندەي بولعان ساتتە. — شارۋامىز ءبىتتى عوي ءبىزدىڭ. ءبىتتى. ءبىز ەندى جوقپىز. تۇسىنەمىسىڭ، جوقپىز... كىم ويلاعان بۇلاي بولارىن. نەتكەن سۇمدىق، نەتكەن قاتىگەزدىك!..
— ... نە كوردىم مەن؟ — دەدى ول سەرىگىنىڭ سابىرعا شاقىرعان باسەڭ ءۇنىن قۇلاعىنا دا ىلمەستەن. — جيىرما توعىزعا كەلگەنىم جاڭا عانا. ءالى تۇك كورگەنىم جوق قوي ومىردەن. تۇك تە. كوردىم دەگەنىم ءالى ويىنشىق قانا... نەبارى ون جىلداي عانا الپينيزممەن اينالىسىپپىن. سول ما كورگەنىم. كوزىمدى تىرناپ اشقانىم كەشە عانا سياقتى ەدى... ەندى، مىنە! نەتكەن سۇمدىق!
بەرىكتىڭ بايىپپەن ايتقان باسالقى سوزدەرىن باسى سالبىراي تىڭداي وتىرىپ، راديك قاسىرەت شەرىن تاعى شەرتتى:
— اپىر-اي، تىم ەرتە ءبىتتى-اۋ ءبارى. ارتىمدا — ايەلىم، جالعىز قىزىم. ەڭ قۇرىعىندا ەكىنشى بالامدى دا كورە المادىم. قايران ءومىر!.. قالاي عانا، ءا!.. ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. بوريس باۋرىم. قاتىگەز تاعدىردىڭ ءبىزدى وسىلاي تۇنشىقتىرا سالعانى ما؟ جو-جوق! جوق! جوق!.. ولگىم كەلمەيدى. — تىزەرلەپ وتىرا قالدى دا، جوعارى قاراي جالبارىنا قولىن سوزدى. — قۇتقارشى! الىپ شىقشى مەنى بۇل جەردەن...
بۇل كەزدە بەرىكتىڭ ناۋقاسى قايتادان مەڭدەگەن. جانى قينالىپ، شانىشقىلاي سىزداسا دا، قولىمەن باسىنىڭ اۋىرعان جەرىن باسىپ، ءۇن-تۇنسىز جاتىر. ءلام-ميم دەپ دىبىس شىعارماي، تىستەنىپ العان. ونىڭ قينالىپ ازاپ شەگىپ جاتقانىن كىم دە بولسا، ءبىر قاراعاننان-اق ۇعار ەدى. انشەيىندە وزىنە-وزى بەرىك جىگىتتىڭ ءوڭى مۇلدە وزگەرىپ كەتكەن شىعار.
ءبىراق ءدال ءقازىر زىندان ءىشى قاراڭعى. ونىڭ ۇستىنە ناۋقاستىڭ جۇزىنە ءارى ءۇڭىلىپ جاتقان دا ەشكىم جوق. وزىمەن ءوزى كۇيزەلىپ، كۇڭىرەنىپ وتىرعان داۋرسكيح بۇكىل دۇنيەنى تارىك ەتكەن حالدە.
اۋرۋى سايابىرسىعان ءبىر ارەدىكتە بەرىك العاشقى جۇباتۋىن قارلىعىڭقى ۇنمەن تاعى قايتالاعان. “قوي، جىلاما! كورسەك، بىرگە كورەرمىز... ۋاقىت جەتسە، وندا امال جوق. ءالپينيزمنىڭ ءوزى وسى تاۋەكەل عوي. ساتتىلىك پەن ساتسىزدىكتەن تۇرادى. ءبىز سول ساتسىزدىككە دۋشار بولعان شىعارمىز” دەگەن ءتارىزدى بۇرىن دا ايتىلعان بەلگىلى باسالقى سوزدەر بار. ولاق تىلمەن وزىنشە كەلتىرگەن ورامى.
ءبىراق ونىڭ مۇنىسىنا قۇلاق اسقالى تۇرعان داۋرسكيح كورىنبەيدى. ەر ادامنىڭ ومىردەن نالىپ، نازالانعانى قانداي جامان. ادامنىڭ جانى تۇرشىگەتىن شىن كۇيزەلىس ەدى بۇل...
اقىرى شىدامدى بەرىك، شارت سىندى. جالقى ءسات جانىن قيناعان دەرتىن ۇمىتىپ، ەنتىگە دەم العان. ءدال قازىرگى وقىس مىنەزى دە، جارقىشاق ءۇنى دە جات:
— وي، بەيشارا، سورلى!.. — دەپ، كەلىپ سەرىگىن ناشىنە كەلتىرە بوقتاپ جىبەردى. شىمبايعا باتىر شىمىر سوزدەردى قايدان تاۋىپ الا قويعانىن كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر ءدال وسى جولعىسىنىڭ وزگەشە لەپپەن ءوتىمدى شىققانى انىق. بىرەۋ جاقتان تارتىپ جىبەرگەندەي ەڭىرەنگەن ەركەك ەسىن جيىپ الا قويدى.
بۇرىن “قاجىماس ءبوريستىڭ” اۋزىنان شىعىپ كورمەگەن سوزدەر، مومىن جىگىتتىڭ بويىنا جات بوتەن مىنەز. نامىسىنا تيگەسىن، قالايشا نازار اۋدارماسىن. سول-اق ەكەن، داۋرسكيح بىرتىندەپ وزىنە كەلە باستادى. كۇيزەلىسىنىڭ مولشەردەن اسىپ كەتكەنىن ەندى عانا سەزەيىن دەسە كەرەك.
— كەشىر، بوريس، — دەدى سوسىن الدەقانداي جاسىعان داۋىسپەن. — شىدامادىم... نەسىنە ءوزىمىزدى ءوزىمىز الدايمىز؟ شىنى وسى عوي. ەكەۋمىز دە بىتكەن ادامبىز. ۋاقىتىمىز ساناۋلى عانا.
ايقايلايمىن دەپ السىرەپ قالدى ما. بەرىكتىڭ ەندىگى ءۇنى سابىرعا جۋىق:
— شىدا، راديك... نەگە سونشا كۇيرەيسىڭ؟ ءۇمىتتى ۇزبەيىك. ءۇمىتتى ۇزۋگە ءالى ەرتە. ءبىزدى تابادى ءالى.
— قايدان تابادى؟ انە، كۇن قاراڭعىلانىپ كەتتى عوي.
— سابىر قىلشى دەيمىن. بۇگىن بولماسا... ەرتەڭ تابادى. تەك شىدايىق.
— جو-جوق! — دەدى راديك قايتادان ەڭسەسىن كوتەرىپ الىپ. — تابا المايدى. ءوزىمىزدى ءوزىمىز سونشا الداۋدىڭ كەرەگى نە؟ مەن شىعا المايمىن. وڭ يىعىم قوزعالمايدى. باعاناعىداي ەمەس، السىرەپ قالدىم.
— فاريح قايدا ەكەن؟.. قايدا ءجۇر ول؟.. — دەپ بەرىك ەندى وزىنشە بەتالدى لاعا سويلەيدى. — نەگە جوق بولىپ كەتتى؟
— ءسال دەم الايىن. سوسىن قايتا ۇمتىلىپ كورەمىن. ۋاقىت وتكەن سايىن قۋات كەمي بەرەدى. ءبىراق سوندا دا بايقايىن... سوڭعى رەت بايقايىن...
— ول ءتىرى، مەن بىلەم، ول ءتىرى... ءتىرى بولۋعا ءتيىس...
— سوڭعى رەت كورەرمىن... تەك كىشكەنە ءال جيناپ الايىنشى...
***
جۇرتتى سەڭ سوققانداي سەندەلتىپ جىبەرگەن — ماناعى سۋىق حابار. اركاديي ءحاريتونوۆيچتىڭ ونسىز دا تۇنەرىڭكى ءجۇزى كەشكى الاكوبەڭ جارىقتا ءتىپتى الەم-تاپىرىق بولىپ كورىنەدى. شۇڭىرەك شەگىر كوزدەرىنىڭ ماعىناسى دا انىق ەمەس، بۋالدىر. تىنىمسىز قوزعالىپ، ءوزىن قويارعا جەر تابا الماي وتىرعانداي. جارىقشاقتانا شىققان ۇنىندەگى ابىرجۋ نىشانى ايقىن.
شىڭنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن شاشىراپ كەتكەن قۇتقارۋشىلار ادام سۇيەگىنىڭ تابىلعانى جونىندە قۇلاقتانىپ العان. وزەكتەرى ورتەنە، اھ ۇرعان جىگىتتەردىڭ اۋزىندا ءبىر-اق ءسوز: «كىم بولدى ەكەن؟..» تاپقان ادامدار ءمايىتتى تاني الماعان. ەكى الپينيست ءقازىر ونى تومەنگە ءتۇسىرۋ قامىندا. جاڭاعى اۋىر سۇراق ولار بازاعا جەتىپ، انىقتاۋ جۇمىسى بىتكەنشە ەشكىمنىڭ جانىنا تىنىم تاپتىرا قويماس. «كىم؟ كىم؟.. ولگەن كىم؟ قايسىسى؟..» — دەپ، ميدى شاعىپ اكەتىپ بارادى.
— ءبىراق ءدال قازىرگى باستى ماسەلە ول ەمەس، — دەدى گوپەنكو راسيا ارقىلى بازامەن بايلانىسىپ تۇرىپ. — ولگەن ادامدى ەندى تىرىلتە المايسىڭ. امال جوق، اۋىر قايعىعا ءبارىمىزدىڭ دە كونۋمىزگە تۋرا كەلەدى. قايسىسى بولسا دا قىمباتتى دوسىمىز ول. قابىرعامىز قايىسىپ تۇر، قايتەيىك. قازىرگى باستى ماسەلە — قالعان ەكەۋدى قۇتقارۋ. تەز ارادا قۇتقارۋ...
مۇنان كەيىن ول ىزدەۋ جۇمىستارىنىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانى جونىندە قىسقاشا عانا بايانداپ ءوتتى. ەندى نەگىزگى كۇش ولىك تابىلعان ايماققا شوعىرلانباق. ويتكەنى بىرگە كەلە جاتقان ۇشەۋ بىرىنەن ءبىرى الىس بولماۋى ءتيىس. مۇز جارىقتارىن تەكسەرۋ كەرەك. بۇل جۇمىستىڭ قيامەت ەكەنىن تاجىريبەلى الپينيستەر جاقسى بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە ءتۇن ىشىندە. ءبىراق ءار مينۋت، ءار ساعات قىمبات كەزدە جانىڭنان قورقىپ، قالاي قاراپ وتىراسىڭ. قاتەرگە باس تىگىپ، باتىل قيمىلداماسا بولا ما؟
جىگىتتەردىڭ كەيبىرى شارشاپ، قالجىراعان. ىشتەرىندە بەت-قولدارى دومبىعىپ، ەپتەپ ءۇسىنىپ قالعاندارى دا بار. ولار قۇتقارۋ جۇمىسىنا قايدان جاراسىن. جاراعاندى قويىپ، قيا بەتكەيدە اۋىرلاعان ءوز دەنەڭە يە بولۋدىڭ ءوزى ءبىر مۇڭ. ارى-بەرىدەن كەيىن ونداي قالجىراعان جىگىتتەردىڭ وزدەرى اياققا ورالعى بولۋى مۇمكىن. قارسىلىقتارىنا قاراماي، گوپەنكونىڭ بىرەر ادامدى لاگەرگە تىنىعۋعا جىبەرگەنى سوندىقتان. ءدال ءقازىر جۇمىسقا بەلسەنە كىرىسىپ جاتقان — الماتىدان كەلگەن التى قۇتقارۋشى. ولار شارشاعانشا قالعاندارى تىنىعىپ، ءال جيناپ العاندارى ءجون.
— اۋا رايى قالاي، سەرەگا؟ جەل باسىلدى ما؟ سونى ايتشى اۋەلى، — دەدى اركاديي دولودوۆ شىدامسىزدانا. — سەندەر جاقتان جۇلدىزدار كورىنىپ تۇر. اسپان اشىق بولار.
— اۋا رايى جاقسى. جەل دە، تۇمان دا جوق. ءبىراق كىم ءبىلسىن، قاي ساتتە بۇزىلا قالارىن. ءحانتاڭىرىنىڭ قۇداي اتقان مىنەزىن بىلەسىڭ عوي.
مۇنان كەيىن ەكسپەديسيا باستىعى اۋە تولقىنى ارقىلى شپەتتەرمەن بايلانىستى. سەزدىرگىسى كەلمەيدى، ءبىراق دارىگەردىڭ قالجىراپ، شارشاعانى انىق. وزىنە ءتان اقجارقىن مىنەزبەن داۋىستاي سويلەگىسى كەلىپ ەدى، ونىسى ءجوندى شىقپادى. ءۇسىنىپ قالعاندار ازىرشە ءوز كۇندەرىن ءوزى كورە جاتار، دارىگەرلىك جاردەم ءدال ءقازىر ەڭ الدىمەن اپاتقا ۇشىراعاندارعا كەرەك. ولىك تابىلعان بيىكتىككە ونىڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جەتۋ سەبەبى دە سوندىقتان.
ەڭ جوعارىدا جۇرگەندەردەن ازىرشە حابار جوق. ەڭ جوعارىداعىلار — ءحانتاڭىرىن جالعىز باعىندىرعان قۋانىش حاسەنوۆ پەن ونىڭ قۇتقارۋشىسى. مانا قيا بەتكەيدەگى جارتاس قالقاسىنان جالعىز ءالپينيستىڭ تابىلعانى جونىندە قۋانىشتى حابار جەتكەن. قۇتقارۋشىلار وعان ءۇشىنشى لاگەرگە تاياۋ جەردە جولىعىپتى. بەلىنەن ارقانعا اسىلعان كۇيى قۇزدان تومەن سالبىراپ تۇر دەيدى. ابدەن السىرەپ، ءۇسىنىپ قالعان ەكەن، ەندى دەرەۋ پالاتكاعا جەتكىزىپ الماق. سول كەزدە داۋىستارى ءجوندى ەستىلمەي، قىرىلداپ-سىرىلداپ مازانى الدى. ايتىلىپ جاتقان سوزدەردىڭ ماعىناسىن اجىراتۋ قيىن. اجەپتەۋىر قالىڭ شۋدىڭ اراسىنان ۇققانى — “راسيا بۇزىلىپ تۇر” دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز.
ەرتەڭگە دەيىن لاگەردەن شىقپاڭدار. كومەككە تاعى كىسىلەر بارادى، — دەپ ايقايلادى دولودوۆ بىرنەشە رەت.
وسى ءسوزدى ۇقسا دەڭىز. وندا بەرىلگەن بۇيرىقتىڭ قالتىقسىز ورىندالاتىندىعىنا داۋ جوق. ال باستىقتىڭ تاماق جىرتقان ايقايى ارنالعان قۇلاققا جەتپەسە شە؟.. تاۋەكەل دەپ تارتىپ كەتىپ، بىردەمەگە ۇشىراپ قالۋلارى ابدەن مۇمكىن عوي.
بۇل دا بۇيىرگە شانشۋداي قادالىپ، كوڭىلدى كۇپتى قىلىپ تۇر.
كىسى ءولىمى تۋرالى حابار سول ساتىندە-اق ءمالىم بولعان. ەندى ول جاقتاعىلاردا دا تىنىم جوق. اشىق تۇرعان راديوستانسيانى قايتا-قايتا مازالاۋشىلار سولار. ايتقاندارى: «نە بولدى؟ تابىلدى ما؟» دەگەن بەلگىلى سۇراقتار. تاعى دا قۇتقارۋ وتريادى ۇيىمداسىپ جاتقان كورىنەدى. ولار دا ەرتەڭگىسىن تىكۇشاقپەن جەتىپ قالماق. ال وعان دەيىن نە ىستەۋ كەرەكتىگى، قالاي قيمىلداۋ قاجەتتىگى جونىندە ءتيىستى نۇسقاۋلار بەرىلىپ جاتىر.
ءبىر-بىرىن سىناپ-مىنەپ، كىنا ارتىساتىن زامان با؟ سوندا دا بولسا، اينالاسىنداعىلار اركاديي ءحاريتونوۆيچتىڭ ءالى دە وزىنە-وزى كەلە الماي تۇرعانىن، داۋسىنداعى ابىرجۋ نىشانىنىڭ سەيىلە قويماعانىن اڭعارىسىپ ەدى. بەرگەن نۇسقاۋلارى ارا-كىدىك بىر-بىرىنە قايشى دا كەلەتىن سياقتى. ەكى كوزىن شىڭ جاققا قاداپ تۇرىپ: «قايسىسى ەكەن؟» — دەيدى قايتا-قايتا كۇبىرلەپ.سۋىق حابار تيگەننەن بەرى ءبىر سەكۋند تا ايىرىلماي، جابىسىپ العان اۋىر وي، ءالسىن-السىن ءوز ىرقىنا كوندىرىپ، ىس-ارەكەتىن ءبولىپ كەتە بەردى. قاتال دا وكتەم ەكسپەديسيا باستىعى ءالى دە وزىنە ءوزى تولىق كەلە الماعان كۇيدە.
* * *
«ۇلار!..» «ۇلار!..» — دەدى ەنتىككەن داۋىس راسيادان. — «ۇلار» مەن «يكار» ەستيمىسىڭ؟ پريەم.
— ءيا، «يكار!» «ۇلار” تىڭداپ تۇر... ايتا بەر! سەرەگا، بۇل سەنبىسىڭ؟
— ءيا، مەنمىن، اركاشا. ءبىز تاپتىق...
— نە دەيدى؟! — ورنىنان اتىپ تۇرعان ەكسپەديسيا باستىعى راديوستانسياعا تونە ءتۇسىپ،ايقايلاپ جىبەردى. — ءيا، ءيا، تاپتىڭدار ما؟ كىمدى؟
كەنەت راسيا قىرىلداي جونەلدى دە، ىلە-شالا گوپەنكونىڭ قۋانىشتى ءۇنى ەستىلدى:
— الگى ەكەۋدى. وسى، مىنە، جاڭا عانا تاۋىپ تۇرمىز. تەرەڭ جارىققا قۇلاپ كەتىپتى.
— ءيا، ايتساڭشى ەندى بىلاي جوندەپ، ءتىرى مە ەكەن وزدەرى؟
— ا، نەمەنە؟ — الدەنە كەدەرگى بولدى ما، اۋە تولقىنىنداعى ءۇن كەنەت تاعى دا ىرىلداپ-سىرىلداپ قالدى.
— ءتىرى مە ەكەن دەيمىن. سونى ايتشى ماعان بارىنەن بۇرىن.
— ءتىرى، اركاشا، ءتىرى!.. ەكەۋى دە امان. مەنىڭ ساعان ايتايىن دەپ تۇرعانىم سول عوي الدىمەن.
— ا-ا، نە دەيسىڭ؟ قويشى؟.. راس پا، سەرەگا؟ ءيا، كىم ەكەن؟
— نە دەيسىڭ؟.. دۇرىس ەكەن دەيسىڭ بە؟
— جو-جوق، تابىلعاندار كىم دەيمىن؟ ايتساڭشى تەزىرەك اتتارىن.
— ءا، تابىلعاندار ما؟ بوريا مەن راديك. ءيا، سول ەكەۋى. ءبىز، مىنە، ولاردى شىعارىپ الدىق.
— بوريا مەن راديك؟.. بوريا مەن راديك؟.. — دەپ بىر-ەكى رەت قايتالاعان دولودوۆ راسيانىڭ قاسىنا تىزەلەپ كەتتى. — دەمەك، — دەدى اۋىر كۇرسىنىپ. — دەمەك...
— قويىڭىزشى، — دەپ جىبەردى سول كەزدە قاسىندا تۇرعانداردىڭ بىرەۋى شىداي الماي. — فاريح بولعانى عوي.
مۇنان كەيىن دولودوۆ قىرىلداپ-سىرىلداپ سويلەپ جاتقان راسياعا نازار اۋدارعان جوق. شۇڭىرەك كوزدەرىن الدەقانداي نۇكتەگە قاداعان كۇيى باسىن يزەي بەردى:
— فاريح!.. بەيشارا فاريح!.. سەن ەكەنسىڭ عوي.
پالاتكا ىشىندە ۇيمەلەسە وتىرعان ەكى-ۇش ادامنىڭ اۋزىنداعى ءسوز جالعىز-اق. ءبارى دە قۇز قياسىندا قىرشىننان قيىلعان جاس جىگىتتىڭ اتىن اتاپ، كۇرسىنە باس شايقاسادى. راسيا شۋىلىن باسا الدەكىمنىڭ ەڭكىلدەپ جىلاعانى ەستىلدى.
— ارينە، ەشقايسىسىن قيمايمىز ولىمگە. ءبارى دە ءوز باۋىرىمىز. ءبىراق، — دەدى اركاديي حاريتونوۆيچ كەنەت تاڭقالارلىق ۇستامدىقپەن باسۋ ايتا سويلەپ، — فاريحتىڭ قازاسى جانىمىزعا ەرەكشە باتادى. ءومىردى جاڭا عانا باستاپ ەدى-اۋ! ءتىپتى ءالپينيزمدى دە. ءالى دە ۇيرەنىپ تە ۇلگەرمەپ ەدى. بەيشارا بالا-اي!..
— ءوزىن بوريس كەنجەتايەۆيچ ەرەكشە جاقسى كورۋشى ەدى، — دەدى وتىرعانداردىڭ ءبىرى كۇڭگىرت ۇنمەن. — تۋعان ىنىسىندەي قادىرلەيتىن. بەيشارا ەستىگەن ساتتە ءقايتتى ەكەن؟
— ءيا، بارىمىزدەن بۇرىن بۇل قازانىڭ بوريسكە اۋىر تيەتىنى ءسوزسىز. ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە دەگەن ىقىلاسى كەرەمەت بولاتىن، — دەدى دە، دولودوۆ قايتادان راسياعا تايادى: — اللو، “يكار!..” اللو، “يكار!..”
“يكار” — قۇتقارۋشىلار وتريادىنىڭ باستىعى سەرگەي گوپەنكونىڭ ەفيردەگى شارتتى بەلگىسى. راديوستانسياسىن توقتاتىپ تاستادى ما، ول ءبىرازعا دەيىن جاۋاپ قاتا قويعان جوق. سەانستىڭ قايتا جالعانعانى شامالى ۋاقىتتان سوڭ.
— “يكار!” تىڭدا! مەن “ۇلارمىن” عوي. تۇسۋگە دايىنسىڭدار ما؟
— دايىنبىز، اركاشا. بىزگە ءقازىر ەكىنشى توپتىڭ ادامدارى دا قوسىلماق. ولار بىزدەن ەكى ارقانداي جەردە. ءبارىمىز شىنجىرمەن ىركەس-تىركەس جۇرەمىز.
— دۇرىس. مەنىڭ سۇرايىن دەگەنىم — اپاتقا ۇشىراعانداردىڭ جاعدايى قالاي؟
— راديك ءوزى قوزعالىپ جۇرە الادى. تەك دەمەپ وتىرۋ كەرەك. ال بوريانى ستانوكقا سالامىز.
— ءيا، نەگە؟
— بوريانىڭ جاعدايى كۇردەلىلەۋ. ءوزى جۇرە المايدى. ءتىپتى قوزعالا دا المايدى. شپەتتەر يىعى سىنعان جانە ميى شايقالعان دەپ وتىر. جىلىنشىگىندە دە زاقىم بار سياقتى. ونىڭ ۇستىنە نەگىزگى اۋرۋى تاعى بار عوي.
— سولاي ما؟ وعان فاريح تۋرالى ايتتىڭدار ما؟
— ءيا، ءيا، اركاشا! ءبىز فاريحتىڭ تابىلعانىن، اۋىر جارالى ەكەنىن ايتتىق، — دەدى كەنەت گوپەنكو اسىعا سويلەپ.
— اۋىر جارالى دەيمىسىڭ؟..
— ءيا، ونىڭ جاراقات العانىن بوريادان جاسىرعانىمىز جوق. ولار سوندا ەكىنشى لاگەردە مە؟
راسيا جانىندا تۇرعاندار اۋەلى دە اڭىراپ بىر-بىرىنە قاراسقان. كەلەسى ساتتە بارلىعى بىردەي تۇسىنە قالدى. سەرەگا قاسىنداعى بەرىككە فاريحتىڭ قازاسىن ەستىرتپەگەن ەكەن. ەستىرتكىسى دە كەلمەيدى. قينالىپ جاتقان ادامعا جاقىن جاننىڭ اجالى اۋىر تيمەك. سوندىقتان وسىلاي جۇمباقتاپ سويلەپ تۇر.
— ءيا، ەكىنشىدە. سەندەر ەكىنشىگە جەتكەنشە ونداعى جىگىتتەر بەرى قاراي تۇسە بەرمەكشى. ەكىنشىدەن ماناعى كەلىسىم بويىنشا ءبىر پالاتكا قۇرىلعان. ءبىراق ءبارىڭ بىردەي ول پالاتكاعا سىيمايسىڭدار عوي.
— دۇرىس، ءتۇسىندىم. “ۇلار”. سوسىن ءبىز الماتىدان كەلگەن ادامداردى جوعارىعا جىبەرمەكپىز.
— قايدا، ۇشىنشىگە مە؟
— ءيا، ۇشىنشىگە. ونداعىلار قاتتى شارشاعان بولۋى كەرەك. حاسەنوۆتىڭ جاعدايى دا بىزگە بەلگىسىز. ءبىز راديوستانسيانى ولارعا بەرەمىز.
— دۇرىس، سەرەگا. ولاردان، مىنە، نەشە ساعات بولدى، ەشقانداي حابار جوق. سەندەر ەكىنشىگە تۇسكەن سوڭ، سونداعى راديوستانسيانى پايدالاناسىڭدار. ەندى ماعان شپەتتەردى بەرشى! انا ەكەۋىنىڭ جاعدايىن سۇرايىن.
سەانس بىتكەسىن، ەكسپەديسيا باستىعى ءتيىستى جۋرنالعا “4 يۋن. 22 ساعات 37 مينۋتتا ىزدەۋ جۇمىسىن توقتاتۋعا بۇيرىق بەرىلدى” دەپ جازدى.
* * *
بۇل ءتۇنى قاتتى قالجىراعانداردىڭ ءبىرى — ليحوۆ پەن ەرىگين. الدىندا قارلى شىڭنىڭ مارشرۋت جاق بەتكەيىن ارىلتا ءجۇرىپ وتكەن ولار جورىقتىڭ سوڭىنا قاراي توتەنشە تاپسىرما الدى. ءتىرى ادامدى الىپ ءجۇرۋدىڭ ءجونى بولەك، ال ولگەن ادامدى... ونىڭ سونشالىقتى اۋىر اسەر ەتەتىنىن ەكەۋى تاۋەكەل دەپ جولعا شىققاننان كەيىن ءبىر-اق ءبىلىپ وتىر. سالماقتى جۇكتى قيا بەتكەيمەن الىپ ءتۇسۋدىڭ قيىندىعى ءوز الدىنا. كەشە عانا قاتار جۇرگەن تاعدىرلاس، ارقانداس جولداستىڭ سۇيەگى ەمەس پە. جانعا ءقايتىپ باتپاسىن...
ەكىنشى لاگەرگە تۇنەپ شىعىپ، ودان ءارى ەرتەلەتىپ قوزعالارمىز دەپ مولشەرلەگەن. از دا بولسا دامىل تاۋىپ، تىنىعىپ العىلارى كەلىپ ەدى. ءبىراق ول ويلارى ادىرا قالدى. لاگەردە بۇلاردى كۇتىپ تۇرعان مۇلدە باسقا حابار. مۇنداعى جىگىتتەردىڭ راديوستانسياسى دا تىنىمسىز جۇمىس ىستەۋدە ەكەن. جوعالىپ كەتكەندەردىڭ تۇگەل تابىلۋىنا وراي جاعداي كۇرت وزگەرگەن. شىڭ بەتىندە ارقانعا جارماسىپ، جاعالاي ءورىپ جۇرگەندەردىڭ بارلىعى تومەن تۇسپەكشى. ىزدەگەن ادامدارى تابىلعاننان كەيىن ول جاقتا بوسقا كىدىرۋدىڭ نە ءجونى بار؟ ءسوزدىڭ قىسقاسى، لاگەردى قونالقاعا قاراي بوساتۋ كەرەك. جانە جوعارىداعى جورىقشىلار جەتپەي تۇرىپ اتتانىپ كەتكەندەرى قولايلى. ونداعى ماقسات — بوريسكە باۋىرىنداي بولىپ كەتكەن فاريحتىڭ دەنەسىن كورسەتپەۋ، ولگەنىن سەزدىرمەۋ. سونىمەن ليحوۆ پەن ەرىگين ەكەۋىنىڭ بەل شەشىپ، اياق سۋىتۋعا بەرىلگەن ەكى-ۇش ساعاتتى عانا مىسە تۇتۋلارىنا تۋرا كەلگەن. ءبىر ءتاۋىرى دەنەنى بۇدان ارى قاراي الىپ جۇرۋگە لاگەرگە جەتىپ ۇلگىرگەن باسقا جىگىتتەر دە قاتىسىپتى.
* * *
ەكىنشى لاگەردەن تومەن قاراي مۇزداقتار تاۋسىلىپ، جالاڭاش تاستارعا ۇلاسا باستايدى. كەشەگى بوراننىڭ لەبىمەن قۋىس-قۋىسقا قار تىعىلعان. اينەكتەي جۇقا مۇز قاپتاعان كەي جەرلەر تايعاناق. اسپان اشىق، اۋا تىنىق بولعانىمەن، ءتۇن ورتاسى اۋا باستاعان قۇلديلاۋ حارەكەتى ءتىپتى دە وڭايعا تۇسكەن جوق. جالاما جارتاستىڭ جاي ۋاقىتتاعى قاۋپىنە جاڭساق باسساڭ، قاپى قالدىرار ءتۇن قاراڭعىلىعى قوسىلعان. شىڭ باسىنداعىداي اياز قاتتى ەمەس، ءبىراق شىڭىلتىر ىزعار دا وڭاي كورىنبەيدى. قانشا ازاپ شەكسە دە، جىگىتتەردىڭ ەشقايسىسى ماناعى ليحوۆ سەكىلدى “سۇيەكتى الىپ ءجۇرۋدىڭ جەڭىل امالىن” قاراستىرعان جوق. مارقۇمنىڭ دەنەسىن ءتىرى ادامنان ارى اسپەتتەپ دەمەپ، الەككە ءتۇسىپ كەلەدى.
بۇلار بازالىق لاگەرگە جەتكەندە جازدىڭ قىسقا تاڭى دا بوزارىپ اتىپ كەتىپ ەدى.
مۇنداعىلار دا تۇنىمەن ۇيىقتاماعان سەكىلدى. بارلىعى دا جوعارىدان تۇسكەندەرگە جان-جاقتان لاپ قويدى. ەڭ الدىمەن سالماعىن قارا جەر عانا كوتەرەتىن اۋىر جۇكتى قابىلداپ الىستى. قولدارى قالتىراي، كۇنى بۇرىن دايىندالىپ قويعان ورىنعا ىڭعايلاپ قويىپ جاتىر. شەگىنە جەتە شارشاپ، قۇر سۇلدەلەرى قالعان جىگىتتەرگە بارلىعى ءۇن-تۇنسىز ىقىلاس بىلدىرۋدە.
اركاديي حاريتونوۆيچ ەشتەڭەگە مويىن بۇرماستان، دەرەۋ ءمايىتتىڭ بەتىن اشىپ جىبەردى. قاباعىن تۇيە قاراپ تۇردى دا، تاقاپ كەلىپ، شۇقشيا ءۇڭىلدى. باسىن جۇلىپ الىپ، جان-جاعىنا كوز سالعان. سوسىن مارقۇمنىڭ بۇلىنگەن جۇزىنە، ءۇستى-باسىن، دەنەسىن اشىق جەرلەرىن ءجىتى قيمىلمەن تەكسەرە قاراپ شىقتى. ءسويتتى دە قاسىنداعىلارعا جالت بۇرىلىپ:
— بۇل... بۇل... ول ەمەس، — دەدى اقىرىن عانا.
تۇرعاندار تۇسىنبەگەن پىشىنمەن بىر-بىرىنە قاراستى دا:
— كىم ەمەس دەيسىز، اركاديي حاريتونوۆيچ؟ — دەدى جارىسا داۋىستاپ. كەيبىرەۋلەرى ەنتەلەپ تاقاي تۇسكەن.
— بۇل جاتقان فاريح ەمەس... بۇل، بۇل...
* * *
بۇل وقيعا كەشە كەشكە قاراي بولىپ ەدى.
ىزدەۋشىلەر ءالى قالجىراي قويماعان. ءبىراق تىڭ دەۋگە دە كەلمەيتىن. بوراندى قيادا ءبىر ارقانعا جارماسىپ، ىركەس-تىركەس ورمەلەپ كەلە جاتقان. سوندا دا بولسا حابارسىز كەتكەن جىگىتتىڭ تابىلارىنا سەنىمدى. كەنەت جول باستاۋشى الپينيست:
— انانى قارا!.. — دەپ ايقايلاپ جىبەردى. ەكىنشىسى ول نۇسقاعان جاققا جالت بۇرىلعان. بۇلاردىڭ وڭ جاعىندا، ەتەككە قاراي جارتاستان تومەن سالبىراپ الدەنە اسىلىپ تۇر. ۇيىتقىعان جەلمەن بىرگە تەربەلىپ، دارمەنسىز كۇيدە قالت-قۇلت ەتەدى. ەكەۋى دە ۇڭىلە قاراپ تۇرىپ، ءبىر-اق تۇيىنگە كەلگەن: مىناۋ ءىلىنىپ تۇرعان — باسقا ەشتەڭە ەمەس، ادام...
سونان ەس كەتىپ، جان شىقتى دەپ ءجۇرىپ، الگىنىڭ قاسىنا دا تاياڭقىراپ قالىستى. بەلىنەن بايلاۋلى جالعىز ارقان عانا ءىلىنىپ تۇرعان پۇشايمان جاننىڭ ءحالى مۇشكىل ەكەنى ءسوزسىز. جەل ىڭعايىمەن ارلى-بەرلى تەڭسەلىپ، اياق-قولىن دا سەرمەپ قويادى. ايتەۋىر شىبىن جانى كەۋدەسىندە سەكىلدى.
— قۋانىش، — دەدى ەكى الپينيست تە توسىننان. ەكى جاقتان كوتەرىپ الىپ، قياعا سۇيەگەن. قۋانىش ەسىنەن تانىپ قالىپتى. قۇتقارۋشىلار دەرەۋ وتتەك ماسكاسىن كيگىزىپ، اتموسفەرالىق قىسىمدى ءتيىستى مولشەرگە شەيىن كۇشەيتتى. ەكەۋلەپ اياق-قولىن سوزعىلاپ، جاساندى تىنىس الدىرۋعا كىرىسكەن. اجال اۋزىنان قالعان جىگىت وز-وزىنە وڭايشىلىقپەن كەلەر ەمەس. سونان ارەڭ دەگەندە بارىپ ەرىنى يكەمگە كەلگەندەي بولدى.
... شىڭنان سەكىرىپ كەتۋگە قاتتى اڭسارى اۋعان قۋانىش اقىرى ءوزىن ءوزى تەجەي المادى. سەكىرسە-اق بولدى، بارلىق ازاپتان — مىنا سۋىقتان، السىزدىكتەن، اۋرۋدان، اشتىقتان، گالليۋسيناسيادان وپ-وڭاي قۇتىلا سالاتىن سەكىلدى كورىندى. ءسويتىپ ارەكەتىنە ەسەپ بەرىپ جاتپاستان، ءوز تىلەگىن اقىرى ورىنداپ تىنعان ەكەن...
ارينە، سول قالپى قارعىپ كەتكەندە مىناۋ تەرەڭ شاتقالدان ونىڭ سۇيەگى دە تابىلماس ەدى. ءبىراق سەكىرگەن كەزدە قۋانىش ءبىر نارسەنى ەسكەرمەپتى. ەسكەرەتىن حال قايدان بولسىن؟ بەلىندە بايلاۋدى ارقاندى انكەردەن بوساتۋدى ۇمىتىپ كەتكەن. اجالعا اراشا تۇسكەن دە سول ارقان ەكەن. ءبىراق قۋانىشتىڭ نەگىزگى قاتەلىگى ول ەمەس.
ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى قالىپتا ءمارمار قابىرعامەن تىربىڭداپ جىلجي بەرگەن ول ابدەن قالجىرادى. “سوڭعى كۇشىم وسىمەن ءبىتتى” دەۋمەن-اق ءبىر اتتاپ، ەكى اتتاپ ارەڭ-ارەڭ قوزعالادى. ءسويتىپ وتىرىپ لاگەرگە قاراي بۇرىلاتىن جەردەن جاڭىلىسىپ قالعان. الپينيستەر ادەتتە مارشرۋتتىڭ مۇنداي بۋىندى تۇستارىندا بەلگى تاستاپ وتىرادى. ءحانتاڭىرىنىڭ توبەسىنە شىعۋعا رۇقسات العان جىگىت قۋانىپ ءجۇرىپ، بۇل ماڭىزدى شارۋانى ەستەن شىعارىپ العان. سول ۇمىتشاقتىق تاقسىرەتىن وسىلايشا تۇسەر كەزدە تارتىپتى. قۋانىشتىڭ نەگىزگى قاتەلىگى دە وسى ەدى. سونان كەيىنگى جاعداي بەلگىلى — وزىنە ءوزى يە بولا الماي، قيادان سەكىرىپ كەتكەن.
قۇتقارۋشىلار ارقاننان ارقان جالعاپ ءجۇرىپ، قۋانىشتى لاگەرگە جەتكىزگەن كەزدە ۇيىتقىعان جەل دە اياق استىنان سايابىرلاي قالىپ ەدى. بەينە ءبىر مانادان بەرى قۇزعا جارماسىپ جانتالاسقان جان يەلەرىن مازاق قىلعان سىڭايلى. كەشە بولماي وتىرىپ شىڭعا قاراي بەت العان بوريس پەن فاريحتى لاگەرگە قايتا قۋىپ تىققان دا وسى دۇلەي جەل ەمەس پە. كۇش-قۋاتى بويدا تۇرعان ەكى ازامات پالاتكاعا باس سۇققانشا بەرەكەلەرى كەتىپ ەدى. سونان شابۋىلعا قايتا شىعۋعا تاۋەكەل ەتە الماي، بوگەلىپ قالعان. ال ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن قۇزدىڭ ۇزىن بويىنا ارقان تاستاپ، ارپالىسىپ جۇرگەن بۇگىنگى اعايىنداردىڭ جاعدايى ءتىپتى قيىن. ۇسكىرىك جەل ۇشىرىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي ەكىلەنىپ-ەكىلەنىپ قويادى.
لاگەرگە جەتىسىمەن قوزعالۋعا مۇرشالارى كەلمەي، سۇلاپ-سۇلاپ جاتا كەتىستى. دەگەنىمەن، دىلگىر ۋاقىتتى تەگىن وتكىزىپ الساڭ، قاپى سوقتىرارى ءسوزسىز. ەرەكشە جاردەم قاجەت ەتەتىن ادام ءدال ءقازىر قۋانىش بولىپ تۇر. سول قولىنىڭ ساۋساقتارى، بەتىنىڭ ۇشى قارايىپ كەتكەن. وزدەرى ونسىز دا قاجىعان جىگىتتەر ونىڭ ۇسىگەن جەرلەرىن ىسقىلاپ، دارى-دارمەك، مايلارىن جاعىپ جاتىر. پريمۋسقا شاي دا قويىلىپ قالدى.
العاشىندا ارنەنى ايتىپ، ساندىراقتاي سويلەپ وتىرعان قۋانىش سالدەن كەيىن باسىن شالقايتىپ ۇيىقتاپ كەتتى. اۋىر قيمىلدان كەيىنگى ءتاتتى ۇيقى ەمەس، ىڭقىل-سىڭقىلى ارالاس الدەقانداي بەرەكەسىز ۇيقى. بەتىنە كيگىزگەن وتتەك ماسكاسى دا ونى ونشا تىنىشتاندىرا قويعان جوق. ءبىر قالىپتى جايلى تىنىس العانىمەن، باسىن بۇلعاقتاتا بەرەدى.
— دەگەنىمەن، جىگىت ەكەن، — دەدى قۇتقارۋشىلاردىڭ ءبىرى ول سايابىرسىعان ساتتە.
— وسىنداي جاۋاپتى مارشرۋتقا جالعىز شىققانىن ايتپايسىڭ با؟ — دەپ قوستاپ قويدى ەكىنشىسى.
— جوق، ونىسىن ايتپايمىن. انشەيىندە ءوزىنىڭ مىنەزى جەڭىلتەكتەۋ ەدى عوي. ال جەڭىلتەك ادامدار شىدامسىز بولماي ما؟ قۋانىشتى دا سونداي دەپ ويلاپ ەدىم.
— ا-ا، سەنىڭ ايتقالى وتىرعانىڭ باسقا نارسە، جەڭىلتەك جىگىت ءقايتىپ ءتوزىمدى بولىپ كەتكەن دەمەكسىڭ عوي.
— ءيا، ءيا، قاتەلەسكەن جوقسىڭ. ءدال ءتۇسىندىڭ مەنىڭ ويىمدى. مىنانداي ۇسكىرىك ويىنشىق ەمەس. مانادان بەرى شىداپ كەلىپ ەدى. اۋىرسىنعانىن بىلدىرگىسى كەلمەپتى. ەندى كوزى ىلىنگەننەن كەيىن كوردىڭ بە؟..
بۇزىلىپ قالعان راسيانىڭ زارى بۇلارعا ونشا وتە قويعان جوق. تومەندەگىلەردىڭ اقىل-كەڭەسىنسىز-اق ءوز تىرلىكتەرىن وزدەرى ىستەي بەرمەك. بۇگىن وسىندا تۇنەيتىندەرى انىق. تەك ءبىر بۇيىردە تىنىمسىز بۇلكىلدەپ، مازالارىن الىپ تۇرعان — حابارسىز كەتكەن ۇشەۋدىڭ تاعدىرى. شىنىمەن-اق بىلتىرعى اۋىر وقيعانىڭ تاعى قايتالانعانى ما؟
جوق، مۇمكىن ەمەس.
***
فاريح شىنىندا دا ءتىرى ەدى.
باسىن كوتەرە بەرىپ شالت قيمىلدايمىن دەگەن كەزدە ەسىنەن تانىپ كەتىپتى. سونان ساناسى سونگەن بەيمالىم حالدە قانشا جاتقانىن بىلمەيدى. ءبىر كەزدە ساڭىلاۋىنان الدەقانداي الاكوبەڭ نۇر سەبەزگىلەپ، تىرشىلىك نىشانىن اڭعارتتى. ءبىراق ول نۇردىڭ نەندەي ماعىنا بىلدىرەتىنىن بىردەن تۇسىنە قويعان جوق. سىندىرىپ جىبەرگەندەي بەلىن سىرقىراتقان اۋرۋ مۇشكىل احۋالدى تەز-اق ەسكە سالدى. «ە-ە، ءيا، ءيا... سوعان ۇشىراعانمىن ەكەن عوي» دەدى ىشتەي قاپالانا كۇرسىنىپ.
سونان كەيىن تاعى دا جانىن كوزىنە كورسەتكەن ازاپتى مينۋتتار باستالعان.
الدىمەن بايقاعانى — اناۋ الاكوبەڭ ساۋلە ءوزى قۇلاعان اپاننىڭ اۋزى. ءوز بەتىن سولاي بەرىپ شالقاسىنان جاتىر ەكەن. الدەكىم بەتىنە سۋىق دەمىن ۇرلەپ، قار بۇركىپ تۇر. ەسىن جيعىزعان دا وسى بولۋى كەرەك.
شاماسى اناۋ جوعارىدان ۇيىرىلە ساۋلاعان قار ۇشقىندارى. دەمەك سىرتتا بوران سوعىپ تۇر دەگەن ءسوز. ەندەشە قۇتقارۋشىلار بۇنى جۋىر ماڭدا تابا قويار ما ەكەن؟ ءاي، قيىن نارسە-اۋ! بوراندى كۇنى قۇزعا ورمەلەۋدىڭ قانشالىقتى ازاپتى ەكەنىن بۇعان ۇقتىرۋدىڭ قاجەتى جوق مۇلدە.
تابا الا ما؟
تابا الماسا شە؟..
وندا امال بىرەۋ-اق: ارەكەت جاساپ باعۋ. بۇنى قۇتقاراتىن — ءوزىنىڭ ارەكەتى عانا. ال ول ارەكەتتى قالاي جاساعان ءجون؟
ساناسىندا “قيمىلداي بەرۋ كەرەك” دەگەن جالعىز تىلەك شىڭىلداپ تۇرىپ العان پۇشايمان جاننىڭ ودان ارعىنى ويلاۋعا شاماسى جوق ەدى. ۇمتىلىپ قوزعالا بەرگەنى — سول جالعىز تىلەكتىڭ كۇشى...
وتتەك ماسكاسىن كيىسىمەن-اق ساناسى بۋالدىر تۇماننان ارىلىپ، سەرگي باستادى. ءوز جاعدايىنىڭ مۇشكىلدىگىن ابدەن تۇسىنگەن. مىنا مۇز زىنداننان ءوز بەتىنشە شىعۋدىڭ قيىندىعىن، ءتىپتى شىققان كۇندە دە ەشتەڭەگە جاراماي، ءبىرجولا مۇگەدەك بولىپ قالۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ءبىلدى.
سونىمەن بىرگە سانانىڭ سەرىگۋى جانعا باتقان دەرتتىڭ ازابىن دا كۇشەيتە تۇسكەندەي. سوعان قاراماستان تىستەنىپ الىپ، ارەكەت ەتۋگە كىرىسكەن. اينالاسىن سيپالاپ، قىبىرلاپ جاتىر. جارىق ءىشى ماناعىداي ەمەس، كۇڭگىرتتەنىپ بارادى. شىنتاقتاي جىلجىعان جىگىتتىڭ كوزى الدەقانداي قارايعانعا ءتۇستى. مانا قاتتى اۋىرسىنىپ جاتىپ بايقاعان-بايقاماعانى ەسىندە جوق. سوندا مۇز بەن قاردىڭ ورتاسىنداعى بۇل قارايعان نە؟ الدە تاس پا ەكەن؟ نەدە بولسا انىقتاۋ كەرەك.
ءبىرقىرىنداپ جاتىپ الگىگە قولىن سوزعان. جوق، تاستان گورى جۇمساقتاۋ سەكىلدى. شىنتاقتاي تاقالىپ، الاكولەڭكەدە انىقتاي ۇڭىلگەن. سويتسە... ساسقانىنان ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي، كىرپىگىن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. جوق، قاتەلەسىپ تۇرعان جوق.
مىنا كورىپ تۇرعانى — ادامنىڭ اياق كيىمى. اياق كيىم بولعاندا، باسقا ەمەس، كادىمگى الپينيست باتەڭكەسى. بۇل مىنا جەرگە قايدان كەلگەن؟ الدە جىگىتتەردىڭ بىرەۋى ءتۇسىرىپ العان با؟
اۋەستىك جەڭگەن جىگىت توسىن زاتتى جۇلقىلاپ كورىپ ەدى، الىناتىن سىڭايى بايقالمايدى. سوسىن ءبىرقىرىنداپ تاعى جىلجىعان. قولىن سوزا بەرگەن ونىڭ كەنەت ونە بويى ءدىر ەتە ءتۇستى. سول-اق ەكەن، توبە قۇيقاسىنا دەيىن شىمىرلاپ كەتتى.
باتەڭكە بوس ەمەس، اياققا كيۋلى بولىپ شىقتى.
مۇز قۋىسىندا بولار-بولماس كورىنىپ، ادام دەنەسى جاتىر ەكەن...
***
— ... نە دەيدى، ويباي-اۋ؟
— قويىڭىزشى، سوندا بۇل كىم؟
... تۇرعان توپ دۇرك قوزعالدى. جاتقان كىسىنى ءبارى لەزدە قاۋمالاي قورشاپ تا ۇلگىرگەن. ءتونىپ كەلىپ، جاپىرلاي ۇڭىلىسەدى. كەيبىرەۋلەرى ۇستاپ، سيپالاپ قاراۋدا.
— ءيا، ول ەمەس، — دەدى سودان كەيىن بىرەۋى. ىلە ونى قوشتاعان داۋىستار دا ەستىلدى:
— ءدال ايتاسىڭ، فاريحكە ۇقسامايدى، كيىمى باسقا.
— وندا بۇنداي بەلگىلەر جوق ەدى عوي.
قايعىلى سەزىم كەرنەگەن اۋىر احۋال الدەنەگە جەڭىلدەپ سالا بەردى. وزدەرى ولدىگە ساناپ قويعان جولداستىڭ باسقا بىرەۋ بولىپ شىعۋى جۇرت ەڭسەسىن ەزگەن اۋىر سەزىمدى لەزدە سەيىلتىپ جىبەرگەندەي.
— دەمەك، ونىڭ ءتىرى بولعانى، — دەدى اركاديي حاريتونوۆيچ جاڭاعىدان گورى اشىق ۇنمەن.
— دۇرىس ايتاسىڭ، اركاشا. فاريح ءتىرى، ول دا ءبىر قۋىستا جاتىر.
— ءيا، ءيا، راس ونىڭ. فاريح ءتىرى.
— ەندى نە ىستەيمىز؟
— نە ىستەۋشى ەدىك؟ — دەدى ەكسپەديسيا باستىعى جۇرتتىڭ دابىرلاعان ءۇنىن ءبولىپ. — ءبىز فاريحتى ىزدەيمىز. جەدەل جولعا شىعۋ كەرەك. «ەكىنشىگە»، «ۇشىنشىگە» حابارلاسىپ، جاعدايدىڭ وزگەرگەنىن جەتكىزىڭدەر. انا ەكى ناۋقاستى تومەن تۇسىرە بەرۋ كەرەك. باسى ارتىق جىگىتتەردىڭ ءبارى ىزدەۋ جۇمىسىنا كىرىسسىن. ىزدەۋ ايماعى بەلگىلى. سول بەس مىڭ جەتى ءجۇزىنشى بيىكتىك، ەندى ءبىر مينۋتتا كىدىرۋگە بولمايدى.
باستىقتىڭ داۋسى جايشىلىق كەزدەگىدەي ساڭقىلداي ەستىلدى. لەزدە ەڭسەسى كوتەرىلىپ، ايبىنىنا قايتادان ءمىنىپ ۇلگىرگەن سەكىلدى.
كوڭىلدى ءۇمىت وتى جىلت ەتە تۇسكەنمەن، كۇرسىنۋگە ءماجبۇر ەتەتىن اۋىر اسەر تۇگەل جەڭىلدەي قويعان جوق. كوڭىلدى كۇپتى قىلىپ تۇرعان — مىنا سەرەيىپ جاتقان بەلگىسىز ازاماتتىڭ سۇيەگى. بارلىعى دا “اپىر-اۋ، سوندا بۇل كىم بولدى ەكەن؟” دەگەن ساۋالعا جاۋاپ تا تابا الماي، وشارىلىپ تۇر.
كەنەت:
— كەشىر، ۆولوديا!.. كەشىر مەنى! — دەگەن الدەقانداي زارلى داۋىس جۇرەك ءتۇبىن سۋ ەتكىزدى. داعدارۋلى جۇرت ءبىر كىسىدەي جالت قاراسقان. سۇيەكتىڭ قاسىندا ەڭكەيە ءۇڭىلىپ تۇرعان ليحوۆ ەكەن. كادىمگى ءتۇنى بويى وسى دەنەنى بازاعا جەتكىزگەنشە سۇيەمەلدەپ كەلگەن ليحوۆ.
— ءوي، ساعان نە بولعان؟
— مۇنىڭ نە؟
— قۇداي ۇرىپ تاعى ءبىر بالەگە ۇشىراماساق ەدى...
سەڭ سوققانداي سىلەيىپ قالعان جۇرتتىڭ ەكى كوزى اياق استىنان قويا بەرگەن جىگىتتە. بىرەۋى بىردەمە ءتۇسىنىپ جارىتسا، نە قىل دەيسىز.
— تۋىستار-اۋ، تانىمادىڭدار ما؟ — دەدى ليحوۆ ىقىلىق اتىپ، — بۇل ۆولوديا عوي. ۆولوديا ۆرونسكيي. سونىڭ ءوزى.
— نە دەيت!
— شىنىمەن سول ما؟
جۇرت تاعى دا جاپىرلاي ۇڭىلىسكەن. مارقۇمدى كوزى تىرىسىندە بىلەتىندەر تۇگەلدەي باس شۇلعىستى. سول ەكەنىندە كۇمان جوق. ليحوۆ قاپىسىز تانىعان ەكەن.
— اپىر-اي، سوندا، — دەستى جىگىتتەر كۇڭىرەنە سويلەپ، — قالاي بولعانى؟.. قانشا ۋاقىت ءوتتى؟ سول قالپى عوي. ءتىپتى ەشقانداي بۇزىلماعان.
ءيا، ارىستاي بولىپ سۇلاپ جاتقان بۇل ادام بىلتىر حابار-وشارسىز جوعالىپ كەتكەن ءۇش ءالپينيستىڭ ءبىرى ەدى. سول بولار-اۋ دەپ كىم ويلاعان. ءۇش ۇيىقتاساڭ، تۇسكە كىرمەيتىن توسىن جاعداي. ليحوۆتىڭ ۆرونسكييمەن جاقسى دوستار ەكەنى كلۋب مۇشەلەرىنە تۇگەل بەلگىلى ەدى. قايعىلى وقيعاعا وراي بىلتىر ونىڭ قاتتى قاپالانعانى دا جۇرتتىڭ ەسىندە.
بەت-اۋزى ادام تانىماستاي بۇزىلعان. باسقاداي ەرەكشە بەلگىلەرى جوق. ۇقساس كيىنەتىندىكتەن، الپينيستەردى كيىم-كەشەگىنە قاراپ ايىرۋ دا قيىن. كەشە تابىلا سالىسىمەن بىرەۋلەر ولگەن كىسىنىڭ قالتالارىن قاراعان. ونداعى ماقساتى — مارشرۋت قاعازىن تاۋىپ الىپ، مارقۇمنىڭ كىم ەكەنىن انىقتاۋ. وكىنىشكە وراي، ونداي ەشتەڭە جوق بولىپ شىقتى. ءبارى ريۋكزاكپەن بىرگە جوعالىپ كەتسە كەرەك.
— كەشىر مەنى، ۆولوديا، — دەدى ليحوۆ وكسىپ. — مەن سەنى تانىماي قالىپپىن. كەشەدەن بەرى الىپ ءجۇرىپ... قالاي بايقاماعانمىن دەسەڭشى.
ەرىگين تاعى بىر-ەكى جىگىت ليحوۆتى جۇباتا باستادى. قۇلاققا كىرەر دالەلدى سوزدەرمەن باسۋ ايتىپ جاتىر. ۇشەۋدىڭ قازاعا ۇشىراعانى قاشان. قان جۇتقان ازالى كۇيدى جاقىن جاندارى سول كەزدە-اق باستان كەشىرگەن. ەمشى ۋاقىت قايعىلى كوڭىلدەردى جازۋعا اينالعان. ەندەشە مىنا ليحوۆتىڭ سونشا ەگىلگەنى نەسى؟ ءوزى جوپشەڭدى نارسەگە نالي قويمايتىن ءناتى مىقتى، ءتىپتى دورەكىلەۋ جىگىت.
— نە بولدى ساعان سونشا؟ — دەستى ونى جۇباتۋشىلار. — ارۋاقتىڭ مازاسىن الا بەرمەيىك. ونان دا ەندى تىكۇشاقپەن الماتىعا جىبەرۋدىڭ قامىن جاساۋ كەرەك.
— ەسىڭدە مە، كوليا، مەنىڭ كەشە ساعان ايتقان ءسوزىم؟ — دەدى ليحوۆ تۇنعان كوزىمەن ەرىگينگە قاراپ.
— ەسىمدە... جوق-جوق، قاي ءسوزدى ايتىپ تۇرسىڭ؟
— قالاي ۇمىتتىڭ، كوليا؟ مەن اۋرە بولماي-اق جارتاستان دومالاتا سالايىق دەدىم ەمەس پە. ءقايتىپ سوعان اۋزىم باردى دەسەڭشى... ءقايتىپ، ءا؟ نەتكەن وڭباعان ەدىم، مەن؟ ايتشى، كوليا؟
* * *
اۋىر ناۋقاستى الىپ كەلە جاتقان توپ ەكىنشى لاگەردەن كۇن شىعا اتتاندى. اۋا رايى بۇزىلماي تۇرعاندا بازاعا جەتىپ الۋ شارت. ايتپەسە جولدا تاعى قانداي كەپكە ۇشىرايتىنىن كىم ءبىلىپتى؟ بازادان ارى ناۋقاستى كوپ كىدىرتپەي، تىكۇشاقپەن الماتىعا اتتاندىرۋ كەرەك. ەكسپەديسيا دارىگەرىنىڭ ۇيعارىمى وسى.
جاناسا كەتكەن ءبىر قاعابەرىستە:
— انا جىگىتتى نەگە سۇراي بەرەدى ءوزى؟ — دەدى ۇزىن بويلى الپينيست قاسىنداعى گوپەنكوعا بۇرىلىپ. بۇل — كەشە الماتىدان كەلگەن التى قۇتقارۋشىلاردىڭ بىرەۋى. وترياد باستىعى ونىڭ ءسوزىنىڭ ءمانىسىن ادەپكىدە تۇسىنە الماي قالدى:
— كىمدى ايتىپ تۇرسىڭ؟.. قاي جىگىت؟
— بوريس كەنجەتايەۆيچ شە؟ انا جولداسىن اۋزىنان تاستار ەمەس. الدە ولگەنىن ەستىپ قويدى ما ەكەن؟
— جوق، ول مۇمكىن ەمەس. ءبارىمىز دە ول جونىندە ءسوز بايلاستىق قوي. ابدەن جازىلعانشا سەزدىرمەيمىز. ايتپەسە قايعى جۇتىپ، مۇلدە السىرەپ قالۋى مۇمكىن.
— دەگەنىمەن جۇرەگى سەزە مە؟ قايتا-قايتا سۇراپ، ءتىپتى اۋزىنان تاستار ەمەس.
— ونىڭ سەبەبى... — دەدى گوپەنكو ارقاندى ساۋمالاي جىبەرىپ تۇرىپ. — ونىڭ اڭگىمەسى ۇزاق قوي... قىسقاسى، بوريا فاريحتى بالا كەزىنەن باۋىرىنا باسقان. كوشە بالالارىنا ىلەسىپ جۇرگەن جەرىنەن تاۋىپ الىپ، ادام ەتىپتى. الپينيزمگە باۋلىعان. قانە، اقىرىنداپ تۇسە بەر... قىسقاسى، فاريح — ونىڭ ەت جاقىن ادامى.
تومەن قاراي قادام باسقان جىگىت لىپ ەتىپ قوزعالا بەردى دە:
— سولاي ما؟ — دەپ قالدى...
— سولاي. كەيىن ءتۇسىندىرىپ ايتام ءبارىن. الدارىڭدا جارتاس، بايقاڭدار...
ساپاردىڭ باستالعانىن حابارلاعالى گوپەنكونىڭ سەانسقا شىققانى سول بولاتىن. ار جاعىنان الدەقانداي ابىرجۋلى داۋىس بۇلاردى ىزدەپ، ءبىر ءسوزدى تىنىمسىز قايتالاپ جاتىر ەكەن:
— «يكار» تىڭداپ تۇر. پريەم، — دەدى وترياد باستىعى جالما-جان.
ارقان بايلاپ جوعارى-تومەن شاشىراپ كەتكەن الپينيستەر «ۇلارمەن» بولعان بۇل اڭگىمەنى تۇگەل ەستي العان جوق. راسيانى سارت ەتكىزىپ جابا سالدى دا:
— وترياد، توقتا! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى گوپەنكو. — توقتا!..
— ءبىز كەيىن قايتاتىن بولىپپىز، — دەدى ول جارتاس بەتىندەگى جۇرتتىڭ باس-اياعى جينالعاننان كەيىن. ەكى-ۇش ادام عانا ناۋقاستارمەن تومەندە قالعان. — انا كىسىنى الىپ جۇرەتىن جىگىتتەردەن باسقامىز.
— قالايشا، سەرەگا؟
— سوندا ءبىز كىسى ولىمىنە قاراماي-اق شىڭعا شابۋىلداي بەرەمىز بە؟
— جولداسىمىز قازاعا ۇشىراپ جاتقان كەزدە قالايشا؟.. ول ادامگەرشىلىككە جاتپايدى عوي، — دەپ نارازىلىق بىلدىرگەن ۇندەردى وترياد باستىعىنىڭ ءوزى توقتاتتى:
— ءبىز تاعى دا ىزدەۋگە شىعامىز.
— كىمدى، سەرەگا؟
— نەمەنە، حاسەنوۆ تە جوعالىپ كەتىپ پە؟
— نە دەيت؟ ويپىر-اي، بىرىنەن كەيىن ءبىرى... قالايشا سوندا؟ جوق، مۇمكىن ەمەس...
***
مىناۋ سۇمدىق كورىنىستەن جان دۇنيەسى ءبىر ءسات شىرقىراپ كەتكەندەي بولدى. كەۋدەسىن كۇيدىرىپ جىبەرگەن اۋىر سەزىم “اھ” دەگەندە اۋزىنان جالىن بوپ شىقتى. ءوزىن ءوزى ۇمىتىپ ۇلگىرگەن ول تىزەرلەپ العا ۇمتىلدى. بەلى زار قاقساتىپ، بەبەۋلەتسە دە، ەسىنەن تانعان جوق. قاردان جارتىلاي كورىنگەن دەنەنىڭ كەۋدەسىنە قاراي اياقتى قۋالاي جىلجىدى. مۇز قۋىسقا قىسىلعان ادامنىڭ بەت جاعى اشىق ەكەن.
كوز الدى بۇلدىرلاپ كەتتى مە، الدە اينالا شىنىمەن قاراڭعىلانىپ بارا ما، ايتەۋىر اشىق جاتقان كىسىنى اجىراتا الماعانى شىن. “بۇل كىم؟.. قايدان كەلگەن؟” دەگەن ءالجۋاز وي مي تۇبىنەن شىڭ-شىڭ ەتەدى. دەرت ازابىن تارتىپ جاتسا دا، شىڭنىڭ وسى بولىگىنە قاتىستى قايعىلى وقيعالارعا وزىنشە شەگىنىس جاساپ ءوتتى. سول-اق ەكەن، ويىنا الدەنەنىڭ ساق ەتە تۇسكەنى.
“ءيا، ءيا، — دەدى جىگىت ىڭىرسي كۇبىرلەپ. — قالاي عانا ەسىمە تۇسپەگەن؟ بىلتىر جوعالىپ كەتكەن ۇشەۋ... سونىڭ ءبىرى عوي. ءدال ءوزى. بەيشارا-اي... وسىلايشا قازا بولعان ەكەن-اۋ...” كەۋدەسىندە مازداي جانعان ءۇمىت وتى اياق استىنان جالپ ەتىپ ءسونىپ قالعانداي بولدى. “مەن دە ءوستىپ... شىنىمەن-اق جارىق دۇنيەنى ەندى قايتىپ... قويشى!.. قويشى!.. دەدى العاش رەت جانى تۇرشىگە شوشىپ.
وسى ۇرەيلى ويدىڭ ميىن قارىپ العانى سول-اق ەكەن، سيپالاپ ماناعى بالعاشوتتى ىزدەي باستادى. سيپالاپ مۇز بەن قاردى قولىمەن ۇزاق شارلادى. اقىرى تاپتى-اۋ!.. بار قۋاتىن بويعا جيناستىرىپ مۇز قابىرعانى دۇڭك ەتكىزىپ ۇرعان. سونان كەيىن...
ەسىن جيعاندا ەكى كوزى مۇز قۋىسىن جارىق ومىرمەن جالعاپ تۇرعان سوناۋ ساڭىلاۋعا ءتۇستى. قاتتى اۋىرسىنسا دا، جانارىن قيناپ، جاڭاعى ساڭىلاۋعا ۇزاق قارادى. قاراعان سايىن ءۇمىت ۇشقىنىنا سۋ سەپكەن ۇرەيلى وي دا كۇشەيە تۇسكەندەي. باقىرايعان كۇيى ءتىپتى كىرپىگىن دە قاعار ەمەس.
بۇل كۇتپەگەن سۇمدىق ەدى.
ءوز ءومىرىن جارىق دۇنيەمەن جالعاپ تۇرعان انا ساڭىلاۋ تۋرا كوز الدىندا كىشىرەيىپ بارادى. قۇتىرىنا سوققان دۇلەي بوران قۋىستىڭ اۋزىن قارمەن كومكەرىپ جاتىر. وسى بەتىمەن ۇرلەي بەرسە، تاباقتاي عانا تەسىكتى تۇتاس بىتەپ تاستايتىنى داۋسىز. كىسى قۇلاعان قۋىستى قارلى بوران وسىلايشا تىپ-تيپىل عىپ تەگىستەپ تاستاماقشى. سونان كەيىن... ار جاعىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.
بالعاشوتتى تاعى دا ۇردى.
ەشقانداي جاۋاپ جوق. ماناعى ءبىر تىقىلداعان داۋىس سول قالپى ەستىلمەي كەتتى. جەر جۇتىپ اكەتكەندەي جىم-جىلاس. اۋرۋ مەڭدەپ ءالى قۇرىعان دەنە وسىدان كەيىن مۇلدە سۇلىق قالعان.
* * *
— كەشە سەندەر تىقىلداتىپ-تىقىلداتىپ كەتىپ قالعاسىن، بىتتىك دەپ ويلادىق، — دەدى راديك ەكسپەديسيا باسشىسىنا بۇرىلىپ. — زارەمىزدىڭ ۇشقانى-اي. ومىردەن كۇدەر ءۇزىپ تە قويىپ ەدىك.
ءسويتتى دە قاباعىنىڭ استىمەن بەرىككە كوز تاستادى. كەشەگى كورسەتكەن وسالدىعىنا ءبىر جاعىنان جولداسىنىڭ الدىندا اقتالعان ءتۇرى. بەت-اۋزى تاڭىلعان جىگىت ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتقان جوق. باسىن يزەپ جايىمەن تىڭداپ وتىرعان. دولودوۆ كەنەت ەڭسەسىن ەپتەپ كوتەرىپ الدى:
— قاي كەزدەگى تىقىلدى ايتىپ وتىرسىڭ سەن؟
— كەشەگى شە؟ قايسى توپتىڭ ادامى ەكەنىن بىلمەيمىن. شاماسى ساعات كۇندىزگى وننىڭ كەزى بولار. ءيا، ساعاتىما قاراعانمىن. ون-ون ءبىردىڭ شاماسى. بىرەۋ مۇز قابىرعانى تىقىلداتىپ-تىقىلداتىپ كەتىپ قالدى عوي. نەگە ويتكەنىن بىلە المادىق.
— بوريا، راديكتىڭ ايتىپ وتىرعان مالىمەتى دۇرىس پا؟ — دەپ اركاديي حاريتونوۆيچ جارالى جىگىتكە قاراي ەڭكەيدى.
— وي، اركاشا! ەندى ادامدى ءوستىپ رەنجىتەسىڭ. نەمەنە، ماعان سەنبەي وتىرسىڭ با؟ بىرەۋ تاقىلداتتى. ءبىز جاۋاپ بەردىك. سوسىن ول دا جاۋاپ بەردى. سونان كەيىن الگى جوق بولىپ كەتتى.
— ول قۇتقارۋشىلار ەمەس، — دەدى بەرىك سول بايسالدى قالپى. — ول فاريح بولاتىن. “جارالى، جاردەمگە شاقىرىپ جاتقان شىعار” دەپ ويلادىم. ارينە، مەنىڭشە، ول فاريح بولۋعا ءتيىستى.
سارعىش قاستارىن ءتۇيىپ العان اركاديي حاريتونوۆيچ مىنا توسىن جايدى تاعى دا تاپتىشتەي سۇرادى.
— بۇنى كەشە نەگە ايتپادىڭدار؟ — دەدى ورنىنان تۇرگەلە بەرىپ.
— كەشە كوردىڭ عوي. ەكەۋمىز دە قاتتى قالجىراعانبىز. باجايلاپ وتىرۋعا شاما قايدا؟ اقىرى ۇشەۋمىز دە تابىلدىق قوي. كەرەك بولسا، باسىمىزدان وتكەن جايدى كەيىن تۇگەل ايتىپ بەرمەيمىز بە؟ — دەدى راديك داۋرسكيح جايباراقات عانا.
دولودوۆ سىرتقا شىعىپ كەتتى. شىندىقتى ازىرشە بۇل ەكەۋىنە تۇگەل ايتۋعا بولمايدى. ەستىگەن حابارىن راسيا ارقىلى دەرەۋ گوپەنكوعا ءمالىم ەتىپ كەلدى دە:
— ورازبايەۆ پەن داۋرسكيح قۇلاعان مۇز جارىعى قايدا. دەرەۋ سونى تابۋ كەرەك. سول ماڭايدا باسقا جارىقتار دا بولۋى مۇمكىن. بىرەۋ دىبىس بەرىپتى.
ول — كيرەيەۆتەن باسقا ەشكىم ەمەس. ساعات كۇندىزگى ون-ون ءبىردىڭ كەزىندە ول جارىقتىڭ ماڭىندا باسقا ەشكىم بولعان جوق. (وسى ارادا “يكاردىڭ” ماقۇلداعان داۋسى ەستىلدى). جوق... ەندەشە سەرەگا، مۇقيات تىڭداپ ال مەنى. بارلىق كۇش ەندى سول اراعا جۇمىلدىرىلسىن. كيرەيەۆ ءتىرى بولسا، ناق سول جەردە. تەك تەزدەتىڭدەر. ول ءۇشىن ءاربىر مينۋت قىمبات بولۋى مۇمكىن. راديوستانسيا ۇدايى اشىق تۇرادى، — دەپ ءبىر-اق ءتۇيدى.
العاشىندا قۋانىش پەن بەرىك كەنجەتايۇلىن ءبىر تىكۇشاقپەن اكەتۋ قولايلى كورىنگەن. كەيىن جوسپار وزگەردى. ءتۇندى ەڭ سوڭعى ءۇشىنشى لاگەردە وتكىزگەن قۋانىشتار بازاعا جەتكەنشە قاي ۋاقىت؟ ال اۋىر ناۋقاستىڭ جاعدايى ونداي سىلبىرلىقتى كوتەرەر ەمەس. الماتىمەن اقىلداستى دا، شپەتتەر تاڭەرتەڭ كەلگەن اۋە كولىگىنە بەرىك ورازبايەۆتى مىنگىزدى. بۇل كەزدە ەكسپەديسيا باسشىلىعى ەكىنشى تىكۇشاقتى شاقىرتقان.
ءحانتاڭىرىنىڭ باۋرايى اشىق كۇنى ءتىپتى ەرەكشە مولدىرەپ تۇرادى. اتاقتى شىڭنىڭ جوعارى جاعى كوزگە كورىنبەسە دە، قاراعاي، شىرشاعا، بۇرگەن-بۇتاعا مالىنعان تابيعات كوركى كوز سۋىرادى. ءوزىن زەمبىلگە سالىپ كوتەرە جونەلگەندە بەرىكتىڭ شىقشىتتى جالپاق ءوڭى قۇبىلىپ كەتكەندەي بولدى. ءبىراق تابيعاتىنا ءتان ۇستامدىلىقپەن تىرس ەتىپ ءۇن شىعارعان جوق. تەك تومەنگى تىكۇشاققا جاقىنداي بەرگەن كەزدە عانا كوزىن جىپىلىقتاتا بەرگەندەي بولدى.
«ءبىزدىڭ جاسىرعانىمىزدى ءبىلىپ قويدى مە ەكەن؟ — دەگەن وي كەلە قالدى اركاديي دولودوۆقا. — ءبىزدىڭ وعان ءتىپتى دە وتىرىك ايتقامىز جوق. فاريح شىنىندا دا ءتىرى بولۋى مۇمكىن عوي». ءبىراق ەكسپەديسيا باستىعىنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز باسقا:
— بوريس كەنجەتايەۆيچ، ناۋقاسىڭىز تاعى قينادى ما؟
جاۋاپ ادەتتەگىدەي كەشىگىپ ەستىلدى:
— جوق، اركاشا! ودان ەمەس... بۇل مەنىڭ سوڭعى شىعۋىم ەكەن... سوڭعى رەت. وسىمەن بولدى. جوندەپ قوشتاسا الماعانىمدى قاراشى. سول مەنى قيناعان...
— كىممەن؟
— الپينيزممەن.
— وقاسى جوق، ارينە — دەدى بەرىك جۇباتۋ سوزدەردى ەستىگەننەن كەيىن. — مەن بولماسام، فاريح جالعاستىرار. تەك تەزىرەك ساۋىعىپ كەتسە ەكەن ءوزى. ول مىنگەن تىكۇشاق ەندى الماتىعا بارىپ تا قالعان شىعار. سولاي ما، اركاشا؟
بەرىكتى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن ايتىلعان “فاريح اۋىر جارالى ەكەن. سەن تاۋدان تۇسكەنشە الماتىعا اتتاندىرايىق” دەگەن حابار ءالى سول كۇشىندە. ولىك باسقا ادامدىكى بولىپ شىققاننان كەيىن ءۇمىت وتى قايتا تۇتانىپ ەدى. فاريحتىڭ ءتىرى بولۋى ابدەن مۇمكىن عوي. سوندىقتان ءدال ءقازىر جالعان حاباردىڭ وعاشتىعى جوق شىعار.
دولودوۆ اقىرىن عانا باس يزەگەن. كوڭىلىندە سول ساتتە “بالكىم، ەكەۋى شىنىندا دا اۋرۋحانادا كەزدەسەر” دەگەن وي تۇردى.
***
كىرپىگىن قيمىلداتىپ ەدى، تاس قاراڭعى تۇنەكتەن باسقا ەشتەڭە كورە المادى. “الدە كوزىمدى اشا الماي جاتقان شىعارمىن” دەپ كۇدىكتەنگەن. جوق، سيپالاپ بايقاسا، ولاي ەمەس. ەندەشە مىنا تۇنەك... ۋاقىتتىڭ ءتۇن بولعانى عوي. ءتۇن. الدە ماناعى قۋىستى ۇيىتقىعان بوران اقىرى بىتەپ تىندى ما؟
ساناسى ءبىر سەرگي قالعان ساتتە: “قۇتقارادى، — دەگەن وي سىرعىپ ءوتتى ميىندا. — قۇتقارۋعا ءتيىس. تەك بەرىك اعام امان-ەسەن شىقتى ما ەكەن؟.. ماناعى دىبىس جوق. تەگى شىققان بولار. ولاردىڭ قۇتىلعانى انىق. ەندەشە...” دەي بەرگەندە ساناسى بۇلدىراپ كەتتى. ويى قايتا جالعانعانشا ارادا قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيدى: “... ەندەشە، مەنى ىزدەيدى. بوريس كەنجەتايەۆيچ قايتسە دە تابادى. تاپپاي قويمايدى...”
وسى وي ءۇزىلىپ كەتكەننەن كەيىن ەشتەڭەنى سەزىنۋدەن قالدى.
بۇكىل تۇلا بويىن سۋىق كەرنەپ، قالجىراپ اكەتىپ بارا جاتقانىندا دا. قارنىنىڭ قاتتى اشقانىن دا. ەڭ اقىر اياعى بەلىنەن باستاپ ءبىراز جەرىن سىرقىراتقان ءالى ءبىر جەكسۇرىن اۋرۋدى دا.
قانشا جاتتى، قانشا ۋاقىت ازاپ شەكتى، بۇل ءۇشىن مۇلدە بەيمالىم. اينالا كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تاستاي قاراڭعىلىق. بۇكىل دەنەسىن مۇزعا جانشىپ تىپىر ەتكىزبەي باسىپ العان وسى قورعاسىنداي قارا تۇنەك ءتارىزدى.
الاقانى الدەقانداي مۇزدى جىلىتىپ جاتىپتى. قولىن سوزا بەرىپ، ەسىن ەپتەپ جيىپ الدى. مانادان بەرى سيپالاپ جاتقانى — ادامنىڭ بەت-اۋزى ەكەن. مۇز بوپ قالعان ءمايىتتىڭ بەت-اۋزى. ءبىر كەزدەگى باقىتسىز ارىپتەسىنىڭ... سونىڭ قاسىندا بارى كوڭىلگە مەدەۋ سەكىلدى.
“ەگەر تاپپاسا... مەن دە قالام... سويتەم. حوش بول، تىرشىلىك... دوستار... بەرىك اعا” دەگەن ويلارى ۇزىك-ۇزىك. ساندىراقتاپ سويلەدى مە، الدە ويشا ايتتى ما. ول جاعىن پايىمدايتىن حال قايدا؟
مۇز دەنەنى قۇشاقتاپ قىبىرسىز جاتقان جىگىتتىڭ ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى. ونە بويى قايناپ ىسىپ بارادى. سول ىستىقتى باساتىن دارمەن جوق.
***
كەلەسى رەيسپەن الماتىعا اتتانۋ فاريحتىڭ ەمەس، قۋانىشتىڭ كەزەگى ەكەن. بۇكىل ەكسپەديسيادان ءحانتاڭىرىنى باعىندىرعان بىردەن-بىر ادامنىڭ كوڭىل كۇيى سەرگەك ەدى. ساۋساقتارىنىڭ ۇسىنگەنىنە ءوزى بالەندەي قايعىرا قويمايتىن سىڭايلى. قايتا-قايتا ايتا بەرەتىنى — شىڭدى جالعىز قالاي باعىندىرعانى. اۋىر ساپاردان العان ايرىقشا اسەرى. باسىنان كەشكەن باقىتتى ازابى...
ۇشەۋدىڭ تابىلعانىنا شۇكىرشىلىك ەتكەن ول قالعان جولداستارىنا تابىس تىلەپ، ماشيناعا وتىردى. ودان ءارى اۆتوبۋسپەن كەتپەك.
شىڭدى اينالا ۇشىپ جۇرگەن تىكۇشاقتى بايقاپ قالعانىمەن دە، كوڭىلىنە كۇدىك الار ەمەس. وزىنە ءتان جاڭعالاقتىعى باياعى.
— مەن شىققان بيىككە انا تىكۇشاق ءبارىبىر جەتە المايدى، — دەدى سوسىن كۇلىپ. تابىلعان سۇيەكتىڭ باسقا ادامدىكى بولىپ شىعۋى دا، اسپاننىڭ اشىلىپ، جەلدىڭ باسىلۋى دا ءۇمىتتى اقتامادى. جىبىرلاعان تىشقاننىڭ ءىزى كورىنەتىن اپپاق قاردىڭ بەتى جىپ-جىلماعاي. ءتىپتى سەبەپ بولار سەزىكتى ەشتەڭەنىڭ بەلگىسى جوق. كەشەگى بوران ءوز دەگەنىن ىستەپ تىنىپتى. شىڭنىڭ وسى بەتكەيىندەگى جۇزدەگەن جارىقتاردى كەشەگى بوران كەلىستىرىپ تۇرىپ بۇركەپ تاستاعان بولاتىن.
بۇدان كەيىنگى ىزدەۋ جۇمىسى ۇزاققا سوزىلعان جوق. كەشەگى ەكەۋ تابىلعان قۋىس مارشرۋتتىڭ قاي تۇسىندا، نەشىنشى بيىكتىكتە ەكەنى جۋرنالعا تۇگەل جازىلۋلى. بارلىق قۇتقارۋ جابدىقتارىمەن جاراقتانعان جىگىتتەر ىزدەۋ نۇكتەسىنە مولشەرلى ۋاقىتتا كوتەرىلگەن.
قيىن تيگەنى — قار ءۇرىپ تاستاعان جارىقتاردىڭ اۋزىن تابۋ. ولار بىرەۋ ەمەس، بىرنەشەۋ بولىپ شىقتى. قۇتقارۋىشىلار توبى تالماي، ىزدەپ ءجۇرىپ، فاريحتىڭ ۇستىنەن تۇسكەندە كۇن تاعى كەشكە اينالعان ەدى.
امال نە، قۇتقارۋشىلار ۇلگىرە المادى. قار باسقان شۇڭقىردى تاپقان كەزدە شىڭعا قۇشتار قىرشىن جاستىڭ دەنەسى سۋىپ تا كەتكەن ەدى. ماڭگى مۇز جامىلعان ۇشار شىڭنىڭ باسىندا ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان قالپى كوز جۇمعان. جالعىز ەمەس. بىلتىر ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتكەن ۇشەۋدىڭ ءبىرى — شەتەلدىك ارىپتەسىنىڭ توڭ دەنەسىن قۇشاقتاعان كۇيى تاستاي بولىپ قاتىپ قالىپتى. ءبىر جىل وتسە دە، كەشەگى ۆرونسكييدىڭ دەنەسى سياقتى، چەح ءالپينيسىنىڭ دە ەش جەرى بۇزىلماي، سول قالپى ساقتالعان. فاريحتىڭ جۇدەۋ وڭىندەگى ازاپ تاڭباسى ءالى وشپەپتى. جاس ومىرمەن قوشتاسار ساتتەگى سوڭعى قينالىستىڭ ءىزى انىق.
تالاي ءولىمدى كوز الدىنان وتكىزگەن، ءداتىنىڭ بەرىكتىگىمەن ارىپتەستەرىنە بەلگىلى ەكسپەديسيانىڭ قاباعى اۋىر باسشىسى اركاديي حاريتونوۆيچ بوزبالانىڭ و دۇنيەلىك ءپىشىنىن كورگەن ساتتە ءوزىن ءوزى ۇستاي الماي، ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى.
— مەنىڭ كىنام، — دەدى داۋسىنداعى ءدىرىلدى باسا الماي وكسىپ. — سورلى بالا، مەنىڭ كىنام وسىنىڭ ءبارى. رۇقسات ەتپەۋىم كەرەك ەدى ساعان. بەكەر! بەكەر-اق ىستەپپىن. امالىم نە؟
ونى الدىمەن سابىرعا شاقىرعان ورىنباسارى سەرگەي گوپەنكو بولدى. سۇيەكتى تۇنىمەن ءوزى بىرگە الىپ تۇسكەن سوڭ ابدەن بويىن ۇيرەتكەن بە، ىقشام دەنەلى جۇقالاڭ سارى جىگىت ءدال ءقازىر ۇستامدى كۇيدە. قۇز باسىندا ەكى كۇن، ەكى ءتۇن ارپالىسىپ، ابدەن قالجىراسا دا،سىر بەرگىسى جوق.
— قىران قازاسى قيادا ەمەس پە، اركاشا! — دەدى ول ءسوز اراسىندا. — ءبارىمىزدى الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن كىم بىلەدى. ارينە، فاريحتىڭ ورنى بولەك ەدى. قولدان كەلەر شارا نە ەندى؟..
بەرىك، راديك، قۋانىش بۇل كەزدە كوڭىل دەمدەپ، الماتى اۋرۋحاناسىندا جاتىر ەدى. فاريح حاقىنداعى جالعان حابارعا ۇشەۋى دە يمانداي ۇيىعان. ءبىراق ول جالعان حاباردىڭ قانشالىقتى قاسىرەت اكەلىپ، ارىپتەستەرىن اۋىر جاعدايعا دۋشار ەتكەنىنەن بۇلار ءالى بەيحابار بولاتىن.
You Might Also Like
-
تۇركى حالىقتارىنىڭ اڭىزدارىندا قورقىت اتا باقسىلاردىڭ كومپوزيتورى جانە مەسەناتى دەگەن اتپەن ەرەكشە ورىن الادى. ول سىرداريا دالاسىنىڭ بويىندا ءومىر سۇرگەن وعىز-قىپشاق تايپالىق بىرلەست...
