قالتقىسىز، قىلاۋ تۇسپەس تازا جانى
تايىر جاروكوۆ. وسى ەسىمدى ەستىگەندە سوۆەت داۋىرىندەگى قازاق پوەزياسىنان حابارى بار ادامنىڭ قۇلاعى ءبىر ەلەڭ ەتپەي قويمايدى. قازىرگى ەگدە تارتقانداردان بۇگىنگى جاستارعا دەيىن جاروكوۆ ەسىمى مەكتەپ پارتاسىنان تانىس. مەنىڭ دە العاش حات تانىپ، قولىما كىتاپ العاننان كەيىنگى تۇڭعىش وقىعان اقىندارىمنىڭ ءبىرى تايىر جاروكوۆ ەدى. «كەلىننىڭ بەتىن كىم اشسا، سول ىستىق» دەمەكشى، قۇلاعىڭا تۇڭعىش جەتكەن جىر دا ىستىق. سوندىقتان دا بولار وسى كۇنگە دەيىن تايىر جاروكوۆ دەگەن ەسىم مەن ءۇشىن پوەزيا دەگەن اسىل ءسوزدىڭ بالاماسى سياقتى. تايىر اقىن... اقىن تايىر... تايىر جاروكوۆ ەسىمىنىڭ الدى-ارتىنا باسقا ءسوز قويا المايمىز.
شىنىندا دا، تايىر جاروكوۆ تالاي جىلدار قازاق سوۆەت پوەزياسىنىڭ الدىڭعى سانىندا تۋ كوتەرۋشىلەرىنىڭ ءبىرى بولدى، ءبىزدىڭ جادىمىزدا، ادەبيەت تاريحىندا سولاي بولىپ قالماق تا. قازاق سوۆەت پوەزياسىنىڭ كوش باستاۋشىلارى: ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين، ءسابيت مۇقانوۆتارعا ىلەسە شىققان كەيىنگى بۋىن — اسقار توقماعامبەتوۆ، تايىر جاروكوۆ، ءابدىلدا تاجىبايەۆ العاشقى قادامدارىنان-اق جارق ەتىپ كوزگە ءتۇسىپ، جاپ-جاس كەزدەرىندە-اق جاڭا عانا ساۋاتىن اشىپ جازبا جىرعا قۇمارتقان حالقىنا بىردەن ايگىلى بولعان اقىندار ەدى. ءدال وسى بۋىننىڭ اقىندىق تاعدىرى ءساتتى بولدى. بۇلاردىڭ العاشقى ولەڭدەرى جىر اڭساعان حالىقتىڭ اۋزىندا جاتتالىپ كەتتى دە وزدەرى وتىزعا كەلمەي جاتىپ مەكتەپ حرەستوماتيالارىنا كىردى. جاپ-جاس اقىنداردىڭ بىردەن مۇنداي بيىكتىك دارەجەگە كوتەرىلۋى، ول كەزدەردە اقىنداردىڭ از بولعاندىعىنان ەمەس، قاي زاماندا دا قازاقتا ولەڭ جازۋشى از بولماعان. ءداۋىردىڭ جاڭا تالابىنا ساي جاڭاشا ءۇن قوسقاندارىنان بولار. بۇلار كەيىنگى ىلە شىققان اسا دارىندى ءىرى اقىندارىمىزبەن قوسا بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ ۇلكەن ارناسىن سالدى.
قازاق پوەزياسىنىڭ دامۋ جولىندا بەلگىلى اسۋ بولعان وتىزىنشى، قىرقىنشى، ەلۋىنشى جىلداردا تايىر جاروكوۆ تۋىندىلارىنىڭ ورنى ەرەكشە. العاشقى ولەڭدەرى مەن سوعان جالعاسا تۋعان پوەمالارى سول كەزدەگى ەل ومىرىندەگى ۇلى وزگەرىستەردىڭ ايناسى بولدى. ساكەن سەيفۋللينگە ىلەسە اقىن بايىرعى قازاق ولەڭىنە زامانانىڭ، جادا تىرلىكتىڭ قارقىنىنا ساي جاڭاشا ىرعاق، ەكپىن اكەلىپ، ولەڭنىڭ ىشكى قۋاتىن شيرىقتىرا ءتۇستى.
ميلليون تولقىن،
تولقىن ميلليون
تولقىنداتا قيمىلدا!
سولقىلداتا سوعىلسىن،
بەسجىلدىقتىڭ بالعاسى.
وسى ءبىر زامانىندا حالىق اۋزىندا جاتتالىپ كەتكەن ەكپىندى ىرعاق، وتتى جولدار كەشەگى كەڭ ساحناداعى كوشپەندى ءومىردىڭ ميمىرت باياۋ تىرلىگىن ءدۇر سىلكىنىپ ويانعان قازاق حالقىنىڭ جاڭاشا سەرپىلىسى، سەرگەك ەكپىنى بولاتىن. ولەڭنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اۋەنىنەن اۋىسىپ مەزگىلىنە ساي جاڭا ىرعاق، ەكپىن تابۋ تەك اسا ۇلكەن تالانتتاردىڭ، ناعىز اقىندىق جانداردىڭ عانا قولىنان كەلەدى.
جاڭا زاماننىڭ، وزگەرگەن زاماننىڭ جىرىن ەسكى اۋەنمەن جىرلاعان اقىندار دا از ەمەس. ءبىراق، مازمۇنىنا ءتۇرى ساي كەلمەگەن، اۋەنى مەن ءسوزىنىڭ اراسى الشاق جاتقان مۇنداي جىرلار پوەزيامىزعا جاڭالىق اكەلمەگەنى بىلاي تۇرسىن، ولەڭ بولىپ ۇزاق ءومىر دە سۇرە المادى.
تايىر اقىننىڭ زامانى دا وزگە بولدى. ول ۇلى وكتيابردەن كەيىن قازاق دالاسىنا ەنگەن ۇلكەن ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىس زامانى ەدى. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان رۋلىق-پاتريارحالدىق قوعام كۇيرەپ، ەسكى سالت-سانا سىندىرىلىپ، باياۋ تىنىس العان كەڭ ساحاراعا دۇبىرلەگەن ۇلى ءوندىرىستىڭ ءۇنى كەلگەن زامان ەدى. ەن دالانى ەركىن جايلاپ، باياۋ ءومىر كەشكەن كوشپەندى حالىق مەشەۋ تىرشىلىكتەن وقىس جەلپىنىن، «قاراعاندى»، «قارساقباي»، «تۇركسيب» دەگەن ۇراندى سوزدەرگە ءۇن قوسىپ، XX عاسىردىڭ ءوندىرىستى تىرشىلىگىنە بەت بۇرعان-دى. بۇل كەزدە مادەنيەتىمىز دە قايتا تۇلەپ، قاۋىرت وسكەن شاعى بولاتىن. قازاق ەلىندە تەاتر تۋدى، ونەردىڭ جاڭا سان-سالاسى دۇنيەگە كەلدى. كەشەگى قاراڭعى حالىق جاپپاي بىلىمگە ۇمتىلدى. وسىنداي حالىقتىڭ قايتا تۇلەگەن شاعىندا جاڭا پوەزيا، جاڭا جىر كەرەك بولدى.
سول كەزەڭدە تاريحي ارەناعا شىعارعان تايىر جاروكوۆ سياقتى اقىندارىمىز زاماننىڭ تىنىسىن، ءداۋىردىڭ جۇرەك ءلۇپىلىن اقىندىق جانىمەن سەزىنىپ جاڭاشا جىرلادى. پوەزيامىزعا مازمۇنىن، جاڭا ءتۇر، سونى ىرعاق اكەلدى. بۇل كۇندەرى قۇلاعىمىز ۇيرەنىپ، ەتەنە بولىپ كەتكەن ساكەن سەيفۋللين، ءسابيت مۇقانوۆ، تايىر جاروكوۆ، ءابدىلدا تاجىبايەۆ پوەزيالارىنىڭ باستاۋ كەزدەگى جاڭالىعىن ەلەي بەرمەيتىن سياقتىمىز. ويتكەنى، وسى جaڭa لەپ كەيىنگى پوەزيامىزدىڭ قان تامىرىنا تاراپ، ابدەن ءسىڭىستى بولىپ كەتتى.
تايىر جاروكوۆ — ءداۋىر تۋعىزعان اقىن. ونىڭ بار شىعارمالارىنا كوز جۇگىرتسەك، كەشەگى ەلىمىز وتكەن ءار كەزەڭگە اقىننىڭ ءبىر بەلگى سوقپاي قالماعانىن كورەمىز. وتىزىنشى جىلداردىڭ باس كەزى ۇلى قۇرىلىستاردىڭ، ۇلى ەرلىكتىڭ جىلدارى بولاتىن. ول كەزدە اتاقتى ماگنيتوگورسك، دنەپروگەس سياقتى الىپ قۇرىلىستار، چەليۋسكين ساپارى، چكالوۆتىڭ سولتۇستىك پوليۋس ارقىلى امەريكاعا ۇشۋى سياقتى ەرلىك ىستەر بۇكىل سوۆەت حالقىنا ۇلكەن ءبىر رۋحاني سەرپىلىس بەرگەن-دى. بۇل ءبىزدىڭ سوۆەت ادەبيەتىنىڭ دە ۇلكەن سەرپىلىسى بولدى. تايىر جاروكوۆتىڭ وتىزىنشى جىلدارداعى پوەزياسى وسى داۋىرمەن تولىق ۇندەس «بەسجىلدىقتىڭ بالعاسى»، «ميلليون تولقىن» سول كەزدەگى قۇرىلىستاردىڭ ۇلى ءدۇبىرى بولسا، «كۇن ءتىل قاتتى» اتتى پوەماسى سوۆەت حالقىنىڭ اسقان ەرلىگىنىڭ گيمنى بولاتىن. بۇلار قازاق ولەڭىنە جاڭاشا قۋاتتى سەرپىن، سەرگەك ساز بەرگەن پوەزيامىزدىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى ەدى.
قاشان دا داۋىسى داۋىرمەن ۇندەس قولى زامانىنىڭ قان تامىرىنىڭ ءلۇپىلىن سەزىپ وتىردى. سەزىمتال دا سەرگەك اقىن ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزىندەگى ۇلى وزگەرىستەردىڭ ەشقايسىسىن قالت جىبەرگەن ەمەس. وكتيابر قازاق دالاسىندا ۇلى مادەني ريەۆوليۋسيا جاسادى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقتىڭ جاڭا ۇلتتىق ينتەلليگەنسياسى قاۋلاپ ءوستى. بۇل كۇللى حالىق ومىرىندەگى ۇلكەن تاريحي وزگەرىس بولاتىن. قازاق ومىرىنە كىرگەن وسى تاريحي جاڭا قۇبىلىستى ەڭ الدىمەن پوەزيا تىلىنە تۇسىرگەن اقىن — جاروكوۆ. ول العاشقى قازاق ينتەلليگەنسياسى تۋرالى ءوزىنىڭ اتاقتى «تاسقىن» پوەماسىن جازدى. بۇل پوەما زامانىندا كۇللى قازاق پوەزياسى ءۇشىن ۇلكەن دە جانە سونى تىڭ قۇبىلىس بولدى. ويتكەنى كەشە عانا ەپوس پەن جىردان، اۋىز ادەبيەتىنەن ءنار الىپ، جازبا تىلگە كوشكەن قازاق پوەزياسى ءۇشىن ينتەلليگەنسيا تاقىرىبىن يگەرۋ وڭاي شارۋا ەمەس-تى. مۇنداي تاقىرىپ جازبا پوەزياسىنىڭ كەمەلدەنىپ، ماعىناسى تەرەڭدەپ، ءوي-ورىسى كەڭىپ، نە ءبىر نازىك پسيحولوگيالىق جان قۇبىلىسىن ەركىن يگەرگەن كەزىندە عانا مۇمكىن نارسە. وسى ءبىر قازاق ولەڭىنىڭ تۇرىنە تيمەي، تىڭ جاتقان تاقىرىپقا قالام تارتۋى اقىننىڭ ۇلكەن ەرلىگى. ارينە، بۇگىندە قازاق پوەزياسى ينتەلليگەنسيا تاقىرىبىن ەركىن يگەردى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. بۇل سالادا قىزعىلىقتى دا ەلەۋلى شىعارمالار از ەمەس. بۇگىنگى بيىگىمىزدەن وسىدان قىرىق جىل بۇرىنعى العاشقى قادامىمىزعا كوز سالساق، سول «تاسقىننىڭ» كەيبىر ولپى-سولپىسىن كورۋگە دە بولاتىن شىعار. بارشا اقىندارىمىزدىڭ قىرىق جىلدىق تالپىنىسى مەن ىزدەنىسى قازاق ولەڭىن بۇگىندە ىلگەرىگە دە اكەتتى. ءبىراق وسى ءبىر قيىن دا قىزعىلىقتى زامانىمىزعا اسا قاجەت تاقىرىپتىڭ العاش بەتىن اشقان «تاسقىن» بىزگە بالاۋسا جاستىق شاعىمىزداي ءالى دە ىستىق، قىمبات.
حالقىمىزدىڭ ۇلكەن جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ، تايىر جاروكوۆ پوەزياسىنان ماياكوۆسكييگە ۇقساستىق تاباتىن. ول ولەڭ فورماسى جاعىنان ۇقساستىق ەمەس، ومىرگە اقىندىق بەلسەندىلىك جاعىنان ۇقساستىق بولاتىن. شىنىندا دا، جاروكوۆتىڭ بار تۆورچەستۆوسى اقىننىڭ ءوز تۇسىنداعى ءومىر قۇبىلىسىنا، حالىق تىرلىگىنە، سوسياليزم قۇرۋ جولىنداعى كۇرەسكە، الەمدەگى ادام بالاسىن تەبىرەنتكەن دە قيناعان وقيعالارعا اقىندىق ىستىق شابىتپەن ارالاسىپ، بار تالانتىن حالقىنىڭ قاجەتىنە جۇمساعانىنىڭ ايعاعى.
كەشەگى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى اقىننىڭ پافوسقا تولى كۇمبىرلەگەن كۇشتى داۋىسى مايدان جاۋىنگەرلەرىنىڭ قۇلاعىنا كەلىپ تۇردى. ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىن دە تايىر جاروكوۆتىڭ قالامى شابانداپ، داۋىسى باسەڭسىپ كورگەن ەمەس. ونىڭ «قۇمداعى داۋىل»، «جاپاندى ورمان جاڭعىرتتى» اتتى پوەمالارى، جۇزدەگەن ولەڭدەرى ەل ومىرىندەگى ەلەۋلى وزگەرىستەردى سۋرەتتەپ قانا قويعان جوق، كەزىندەگى قازاق پوەزياسىنا جاڭا لەپ بەرىپ، ونىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن ەلەۋلى ۇلكەن تۋىندىلارى بولىپ قالدى.
بۇگىن جەتپىسكە كەلگەن، ارامىزدان ەرتەرەك كەتكەن تايىر جاروكوۆ قازاق ادەبيەتىندە وشپەيتىن ورنى بار ۇلكەن تۇلعا. وسىنداي مارەلى كۇنى ۇلكەن اقىندى ەسكە الۋمەن بىرگە ونىڭ ارتىندا قالعان مۇراسى تۋرالى ويلانامىز دا. «ونەردىڭ الدى قىزىل ءتىل». بارشا ونەر سياقتى ونەر الدى — پوەزيا دا تىنىمسىز ىزدەنۋ، بارلاۋ، ورلەۋ ۇستىندە. ءبىر كەزدە قازاق سوۆەت پوەزياسىنىڭ كوش باسى ساكەن سەيفۋللين باستاعان توپقا ىلەسە اسقار، تايىر، ءابدىلدا شىقسا، بۇلارعا ىلەسە قاسىم، عالي، ءابۋ، جۇماعالي، ابدوللا سياقتى تاماشا اقىندار لەگى كەلدى. تولقىن ارتىنان كەلە جاتقان تولقىن توقتاعان ەمەس. قازاق ولەڭى دە جاڭارىپ، وزگەرىپ، بايىپ كەلەدى. البەتتە، پوەزيامىزدىڭ كەيىنگى التىن قورىن تولىقتىرا تۇسۋدە. ءبىراق كەيدە كەيبىر جاستاردىڭ ىلگەرگىگە شەكەسىنەن قارايتىن كەزدەرى دە جوق ەمەس. بۇرىنعىدان ولەڭ تەحنيكاسى وسىڭكىرەپ كەتسە، ءوي-ورىسى ىلگەرىلەسە ول وتكەندەردىڭ كەمشىلىگى ەمەس، كەيىنگى جاڭا بيىككە كوتەرگەن، تىڭنان جول سالعان ىلگەرىلەردىڭ كومەگى. ال، بۇگىنگىلەر كەشەگىلەردەن تومەن تۇرسا، ناعىز قينايتىن ۇيات نارسە سول.
سولقىلداتا سوعىلسىن،
بەسجىلدىقتىڭ بالعاسى.
ولەڭ-جىر سولاي توگىلسىن،
بۇل ولەڭ سونىڭ جالعاسى، —
دەگەن بولاتىن حاميت ەرعالييەۆ. بۇل كوپ كەلتە ويلارعا قارسى ايتىلعان وتە ورىندى ءسوز. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ اعادان ىنىگە، اتادان بالاعا اۋىسىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى ءداستۇرى ەشقاشان ۇزىلمەك ەمەس. سول قازاق سوۆەت پوەزياسىنداعى ءداستۇرىمىزدىڭ بىرىنە اينالعان جاروكوۆ جىرلارى دا قازاق ادەبيەتى الدىندا ءوز قىزمەتىن ءالى اتقارىپ كەلەدى. اياۋلى اعامىز، بالا كۇنىمىزدەن قۋاتتى داۋسى قۇلاعىمىزعا سىڭگەن تاماشا اقىنىمىز ارامىزدان ەرتەرەك كەتكەنمەن، ونىڭ قالتقىسىز تازا جانى، اق كوڭىل، اقەدىل پەيىلى، جايماشۋاق جارقىن كەلبەتى وسى كۇنگە دەيىن قىلاۋ تۇسپەي كوز الدىمىزدا تۇر. ونىڭ ۇلكەن اقىندىق مۇراسىنا دا ۋاقىت كىرەۋكە تۇسىرە العان جوق. اقىن ءومىرى ءالى دە ۇزاق.
1978
You Might Also Like
-
ادەبيەتكە تۇڭعىش ەڭبەگىمەن كەلگەن جاس جازۋشىلاردان وقۋشى جۇرتشىلىعى سونى شىعارما كۇتەدى. كوركەم يدەيالىق قۇندىلىق، تاقىرىپتىڭ اكتۋالدىعىمەن قاتار، جۇرتشىلىق جاڭا شىققان جازۋشىدان ءومىردىڭ تىڭ ماتەريا...
