InfoHub Logo

بەلگىلى قازاق جازۋشىسى ءا. نۇرپەيسوۆتىڭ 1960 ج. شىققان «قان مەن تەر» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى قازاق پروزاسىندا ەلەۋلى وقيعا بولدى. وندا اۆتور ءبىزدىڭ پروزاداعى «ءوسۋ اۋرۋىنىڭ» كوپ كەسەلدەرىنەن وتە ءساتتى قۇتىلعان، پريميتيۆتىك-تۋرالىقتان، قوزعالىپ كەتسە سىقىر ەتە قالاتىن اعاش-قيمىلدىلىقتان، قولمەن قويعانداي جاساندىلىقتان ارىلعان. ول وكتيابر الدىنداعى حالىق ءومىرىنىڭ قانىق بوياۋلى كارتيناسىن، شىن مانىندەگى حالىقتىق حاراكتەرلەردى اشىپ بەرە العان.

روماننىڭ ءبىرىنشى كىتابى سياقتى، ەكىنشى كىتابى دا كولەم جاعىنان شاعىن، مۇندا ءبىرىنشى، ەكىنشى دەپ ءبولۋدىڭ ءوزى شارتتى تۇردە عانا، ال نەگىزىنەن، بۇل ەكى كىتاپ — ءبىر كىتاپتىڭ ەكى ءبولىمى تارىزدەس. دەمەك، بۇل ەكى كىتاپتى ءبولىپ قاراۋ وتە قيىن.

ءبىرىنشى كىتاپتا باستالعان تىرشىلىك ەكىنشىسىندە ودان ءارى دامىپ، حاراكتەرلەر، ءىس-قيمىلدار جاڭا ءوpic اپ، ۇستەمەلەنە، ءورشي تۇسەدى. جاڭا كەيىپكەرلەردىڭ قاتىسۋىمەن جاڭا كونفليكتىلەر شيرىعا بەرەدى. ەكىنشى كىتاپ وقيعاسى فيەۆرال ريەۆوليۋسياسىنان كەيىنگى كەزدە وتەدى. اۆتور قازاق بالىقشىلارىنىڭ تۇرمىس-تىرلىگىن، پاتريارحالدىق اۋىل كورىنىسىن، جاڭا پايدا بولا باستاعان تەمىر جول جۇمىسشىلارىنىڭ ومىرىمەن جارىستىرا، سالىستىرا تاپتىشتەپ تۇرىپ سۋرەتتەيدى. سىرتتاي قاراعاندا پاتريارحالدىق اۋىل ءومىرى قاتىپ قالعان، قيمىلسىز، ءولى دۇنيە سەكىلدەنگەنمەن، تىپتەن وندا دا ءبىر جاندى ارەكەت، ءبۇتىن بۇلقىنىس بارى اڭعارىلادى. تىنىشتىق — داۋىل الدىنداعى تىنىشتىڭ ەكەنىن سەزىنۋ بار. مايدانعا، قارا جۇمىسقا الىنعان ازاماتتاردىڭ الدى كەلە باستايدى. ولار وزدەرىنىڭ ورالۋىمەن اۋىلدارىنا قۋانىش قانا ەمەس، مول كۇدىك، رەنىش اكەلەدى. ال، دالادا كۇشتى فەودال تاڭىربەرگەن ءوز ۇستەمدىگىن باياعىسىنشا جۇرگىزىپ تۇر. تاڭىربەرگەن قۇنانباي («اباي جولى») مۇراگەرى بولعانمەن، ەكى شونجار اراسىندا ەلۋ جىل وتسە دە، قازاق اۋىلى باياعىسىنشا تۇتىندەپ جاتسا دا، بۇل باسقا فورماسيانىڭ، باسقا ۋاقىتتىڭ ادامى ەكەنى اشىلا تۇسەدى. قاۋىپ-قاتەردى قازاق بالىقشىلارىنان كورگەن ايلاكەر قۋ تاڭىربەرگەن قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپ العان ادەت-عۇرپىن، رۋلىق فيلوسوفياسىن اقىلدى پايدالانۋ ارقىلى ولاردىڭ تاپتىق لاگەرىن ويران جاسايدى. ونىڭ ۇستىنە تاڭىربەرگەن دالاداعى جالعىز جەمباسار ەمەس، وعان كومەككە ەبەيسىن، تەمىركە سەكىلدى، باستى رولدەن ۇمىتكەر، جاڭا ادامدار، ساۋدا بۋرجۋازياسىنىڭ وكىلدەرى شىعادى. قاراپايىم قازاقتار ءالى دە رۋلىق پرينسيپتەن شىعا الماعانىمەن، بارعان سايىن پاتريارحالدىق بەلگىلەرىن جوعالتا بەرەدى. رۋ نوقتاسىن سىپىرعان كەدەي-كەپشىك بۇرىن وزدەرى بەزگەن بالىقشى قاۋىمعا قايتادان ءىش تارتادى. ولاردىڭ اراسىنان تۇرمىستىق تەڭسىزدىككە قارسى بۋلىققان ءۇن بۇرىنعىدان بەتەر ەستىلە باستايدى. ولار تەك بىرلىك، اۋىزبىرلىك ارقىلى عانا بىردەڭەگە قول جەتكىزۋگە بولاتىنىن ۇعادى.

دالانىڭ شاعىن قالالارىندا دەپو جۇمىسشىلارى مەن تۇرعىن جۇرتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ريەۆوليۋسيالىق ۇيىمدار ىسكە كىرىسەدى.

رومان كەيىپكەرى ەلامان «سوقتىقپالى، سوقپاقتى» جولمەن ريەۆوليۋسياعا كەلەدى. ول ەرلىكتى ستيحيالى تۇردە باستايدى. تەنتەكتىگى تەمىردەي تەگەۋىرىندى بولعانىمەن ەلامان جالعىز ەدى. ادىلەتسىزدىككە قارسى كۇرەستە، قاراڭعىدا اداسقان كىسىدەي، سوقىر، سۇرىنشەك. ەگەر ءبىرىنشى كىتاپتا ول، سوقىر سەنىممەن بولسا دا، باتىل قيمىلداسا، ەكىنشى كىتاپتا اينالاسىنا ءمان بەرە، وي جۇگىرتە قاراي باستايدى. قىسقاسى، بۇل ءبىرىنشى كىتاپتان بىزگە تانىس ەلامان ەمەس، بۇتىندەي باسقا ادام، ادىلەتسىزدى ءبىر قويىپ ءولتىرىپ (بالىقشىلاردى ۇيىمداستىرىپ، بولىستى ولتىرەدى)، ءبارىن وقساتتىم دەپ مۇرتىن شيىرىپ وتىراتىن ەلامان جوق. ول سوعىستا بولادى، كوپتى كورەدى، بارلىق جەردە قاراپايىم حالىقتىڭ ءحالى ناشار ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. ەندى ول تەڭسىزدىككە قارسى قالاي كۇرەسۋ جايىن تولعاپ ازاپقا تۇسەدى.

ەلاماننىڭ قاراڭعى ميىنا جارىق ساۋلەگە شىعار جالعىز اياق جولدى سيپالاپ ءجۇرىپ تابۋ وڭاي ءىس ەمەس-تى.

روماننىڭ الەۋمەتتىك فونى وسى. اۆتور مۇنىڭ ءبارىن بايانداپ جاتپايدى، ىس-ارەكەت، تىرلىك اعىسى ارقىلى ادالاپ، سۋرەتتەپ كورسەتەدى. جازۋشى حالىق ءومىرىنىڭ كارتيناسىن بەزەندىرىپ وتىرىپ، حاراكتەرلەر قاقتىعىسى ارقىلى وقۋشىنى ءومىردىڭ وزىنە، شىنىندا، ءبىر «وزگەرىس كەرەك ەكەن» دەگەن شەشىمگە اكەلەدى. كەيدە وسى روماننىڭ ءار ەپيزودى: «بۇلاي ءومىر سۇرۋگە بولمايدى» دەپ جار سالىپ تۇرعانداي بولادى. سونىمەن كىتاپتىڭ باستى يدەياسى، ءاربىر جاقسى كىتاپ سياقتى، ونىڭ نەگىزگى ءدانى، ارقاۋى بولادى.

روماندا كەيىپكەر كوپ-اق، ءبىراق ولاردىڭ ءبارى كىتاپتى پەرسوناجدارمەن قالىڭداتۋ ەمەس؛ مۇندا ارتىق ادام جوق.

سول ادامدار ارقىلى حالىق تىرلىگىنىڭ تۇتاس پولوتنوسى جاسالادى. ءار ادامنىڭ وزىنە ءتان مىنەز-قۇلىعى بار دەۋگە بولادى. قاتال، كەسەك، شاقپا ءتىلدى، قىڭىر سۇيەۋ قارت نەمەسە، ۇلكەن كىسىلىك قايىرىمى بار، حالىق دانالىعىمەن سۋارىلعان ەسبول، ۇنەمى قىرسىعى ارىلمايتىن، كەز كەلگەن ىستە دارمەنسىز، ءبىراق تىلگە تاپقىر، ءوزىنىڭ قىرسىز، بەرەكەسىزدىگىن ايەلىنەن كورەتىن سۋدىر احمەت. ءۇش شال ءۇش بولەك حاراكتەر. ءارقايسىسى ءوز بوياۋىمەن، ءوز تۇسىمەن كورىنەدى. روماننىڭ باسقا دا كوپ كەيىپكەرلەرى سىقىلدى، بۇل شالدار شىن مانىندەگى ۇلت ادامدارى، پاتريارحالدى قازاق اۋلىنان باسقا جەردەن تاپتىرمايتىن ادامدار. ءتىپتى سۋدىر احمەتتىڭ ءوزىن الايىقشى. ونىڭ رومانداعى ورنىنا قاراعاندا ششۋكار اتايمەن الدەقانداي ءبىر ۇقساستىق تابۋى ءتيىس ەدى. ال، ولاردىڭ ەكەۋى ەكى ۇلت ەكەنىن بىلاي قويعاندا، ەكەۋى بۇتىندەي ەكى ادام.

سۋدىر احمەت بويىنداعى سيپات كوشپەلى ەلدىڭ اياعىنا ورالعى بولعان كەرتارتپا، كەجىر مىنەزدەردىڭ جيىنتىعى. كىتاپتاعى ادام مىنەزدەرى، بىرىنشىدەن، جەرىنە جەتە جاسالعاندىعىندا ەمەس، جاڭالىعىمەن، ەشكىمگە ۇقسامايتىندىعىمەن دە ادەمى. كىتاپ وتە شىنشىل، جالعان «جاڭاشىلدىقتان» اۋلاق. كەيىپكەرلەر تابيعاتىندا پسيحولوگيالىق ءپىسۋ، شيرىعۋ ساتتەرى از ەمەس. اسىرەسە اقبالانىڭ تاڭىربەرگەن ۇيىنەن قۋىلۋى، ونىڭ ءبىرىنشى كۇيەۋى ەلامانمەن كەزدەسۋ تۇسى، ءوتالىنىڭ تۋعان اناسى اقبالانى كۇندەسى ساباپ جاتقاندا بولىسا الماعان دارمەنسىزدىگى ەرەكشە شابىتپەن، قۋاتپەن سۋرەتتەلەدى. جازۋشى كەيىپكەرلەر تابيعاتىن ولاردىڭ ءىس-قيمىلى ۇستىندە تانىتۋمەن قاتار، بۇكىل بولمىسىن، ىشكى تولعانىس-تەبىرەنىسىن ىزىنەن قالماي ەرىپ وتىرىپ، قاداعالاپ جازادى.

رومان ءتىلى باي، قۇنارلى. ادامدارى سول ورتانىڭ، سول ءداۋىردىڭ تىلىمەن عانا سويلەيدى. اۋەزوۆتەن كەيىن مۇنداي دەڭگەيگە جەتكەن قالامگەر كەمدە-كەم.

تاعى ءبىر جاعدايعا كوڭىل اۋدارعان ءجون-اۋ دەيمىن: مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سونشالىق كوركەمدىك قۇدىرەتپەن ومىرلىك فيلوسوفيالىق تەرەڭدىكپەن جازىلعان، رۋلىق-پاتريارحالدىق قازاق تىرشىلىگىن قازىپ بەرگەن «اباي جولى» ەپوپەياسى شىققاننان كەيىن بۇل تاقىرىپقا جاڭادان شىعارما جازۋ — وتە قيىن سەكىلدى ەمەس پە. بۇل كىتاپتاردىڭ اراسىندا پالەندەي ۇزاق ۋاقىت جوق قوي؟ وعان قوسا، اۋەزوۆ سۋرەتتەگەن كەزدەگى قازاق تىرشىلىگىندە عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ قالعان تۇرمىس، سالت، سانا نۇرپەيسوۆ كورسەتكەن ۋاقىتقا دەيىن وزگەرىپ ۇلگەرگەن جوق. دەمەك، بۇل اۋەزوۆتى قايتالاۋ، لينزانىڭ ەكىنشى ءبىر قىرىنان كورگەندى كوشىرۋ ەمەس پە؟

مۇنداي وي، ارينە، جازۋشىنى، قاۋىپتەندىرمەي قويعان جوق. ءبىراق نۇرپەيسوۆ سول قاۋىپتەن قۇتىلا بىلگەن. ول جاڭا حاراكتەرلەر، بۇرىن ەشكىم بايقاماعان، تانىمال بولماعان وبرازدار جاساپ وتىر. اۋەزوۆتەن «قاشىپ قۇتىلۋ» ءۇشىن مۇنىڭ ءوزى دە جەتكىلىكسىز بولعان بولار ەدى. نۇرپەيسوۆ رۋلىق-پاتريارحالدىق قازاق تۇرمىسىنا بۇتىندەي باسقاشا قىرىنان، وزگەشە تۇرعىدان كەلەدى. ول رۋ تالاسى، ەل اراسىنىڭ داۋ-شارىنان گورى پاتريارحالدىق قوعامنىڭ ءبىرىنشى ۇيتقىسى پاتريارحالدىق سەمياعا كوبىرەك ۇڭىلەدى. سەميا، ۇيشىلىك تراگەديانى، ايەلدەر اراسىنداعى كۇندەستىكتى، ولاردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن جابايى وشپەندىلىكتەرىن كەرەمەت كۇشپەن، ۇلكەن وتپەن سۋرەتتەيدى.

ەكىنشى كىتاپتىڭ شەڭبەرىنە تولەۋدىڭ ءۇي ءىشى كىرەدى. بۇل سەميادان، ايناداعى سىقىلدى، پاتريارحالدىق قازاق قاۋىمى ايقىن كورىنەدى. ءبىر كەزدەگى بايلىق، ۇستەمدىككە ۇيرەنگەن، كەيىن وسىنىڭ ەكەۋىنەن دە ايرىلعان، ءبىراق كوكىرەگىن ساقتاپ قالعان انا، تولەۋدىڭ ءوزى، كەدەيلەنگەن تىرشىلىككە يكەمسىز باي بالاسى، بايدىڭ ەكى ايەلى — كەنجەكەي مەن بالجان قاراما-قارسى حاراكتەرلەر. بايدىڭ ءىنىسى تۇمايقۇلاق... بۇكىل جامانشىلىقتىڭ ايۋاندىق قاسيەتتەرىن بويىنا تۇگەل جيعان، جاۋىزدىقتىڭ جالاڭ قىلىشى. ونىڭ قارىنداسى جاس ايعايشا سۇلۋ ومىرگە قۇشتار، فەودالدىق، سەنىمنەن شىعۋعا باتىل بەت قويعان جان. تولەۋدىڭ كەنجەكەي بايبىشەدەن تۋعان ۇلى وتەۋ سەزىمتال، قايىرىمدى، ءبىراق جانى جارالى ادام. بۇل جاي، قاراپايىم سەميا، ءتۇرلى حاراكتەرلى ادامداردىڭ جيىنتىعى ەمەس. بۇل ءبىراق بارىنەن شاڭىراق نامىسىن ارتىق كورەتىن قازاقتىڭ ەسكى فەودالدىق سەمياسى ەمەس. سىرتتاي، قاراعاندا ءبۇپ-بۇتىن كورىنگەنىمەن، ىشتەي ەكى جىك، ەكى لاگەرگە بولىنگەن ءبىر ۇيا. بىرى-بىرىنە جاۋ ەكى توپقا بىرتە-بىرتە اينالىپ بارا جاتقان ەكى ءومىر.

ادەتتە ءبىزدىڭ ۇلت جازۋشىلارىنان باسقاسىنان بۇرىن ۇلتتىق بوياۋ، ءتۇر، ەتنوگرافيالىق وزگەشەلىكتەر ىزدەيدى. ءتىپتى بىزدە، ادەبيەتتە قالىپتاسقان شىعىستىق مىنەزدەر بار، ولار قاتاڭ، قىڭىر، بىربەت، ءبىراق اڭ كوڭىل اڭقاۋ، سەنگىش كەلەدى. ماقال-ماتەلدى بوراتىپ ايتاتىن اقىلدى شالدار. ءوز باسىم مۇندايلارعا سەنبەيمىن. ويتكەنى شىن ادامدىق قاسيەت بارلىق حالىققا ورتاق.

ءا. نۇرپەيسوۆ رومانىندا ۇلتتىق بوياۋ، جارقىن ءتۇر، ءتۇس جەتەرلىك. ءبىراق بۇل مەن جوعارىدا ايتىپ وتكەننەن باسقا. نۇرپەيسوۆتە دايىن تۇرعان، بۇرىننان بەلگىلى، سولاي بولۋعا ءتيىس دەلىنەتىن شىعىس تيپتەرى جوق. جازۋشىنى الدىمەن ادام تاعدىرى، ءوز حالقىنىڭ تاعدىرى تولعانتادى. ول ءوز كەيىپكەرلەرىنەن تەك قانا ادامشىلىق قاسيەتتەر ىزدەيدى، ال ۇلتتىق ءتۇر سول ورتانى سۋرەتتەۋ ۇستىندە وزىنەن-وزى جاراسىپ شىعىپ جاتادى. سوندىقتان دا ونىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن دالا گ ۇلىنىڭ ءيىسى شىعادى.

1964

---