قامقور №3
اۆگۋست ايىنىڭ اياق كەزى ەدى. ساۋىتبايدىڭ اۋلىندا بۇكىل وباعان بولىسىنىڭ ازاماتتارى قاتىسقان جيىلىس بولدى. جيىلىسقا مەن دە قاتىستىم. بەكەت وتەتىلەۋوۆتى كورىپ امان-ساۋ سۇراسقاننان كەيىن:
— بۇل نە جيىلىس ەكەن؟ — دەپ سۇرادىم.
— ەستىگەن جوقسىڭ با؟ — دەدى ول، — م. كەلدى عوي.
— ءيا؟
— نە ءياسى بار؟ سول ءسوز سويلەيتىن كورىنەدى.
— نە ايتادى ەكەن؟
— كىم ءبىلسىن؟
— سوزدەن باسقا بەرەتىنى بار ما ەكەن؟
— كىم ءبىلسىن. ايتپاقشى، ونى سەن كەرمەگەن دە شىعارسىڭ ءالى. كورىپ سالەم بەرىپ، امانداسىپ شىقپايمىسىڭ، — دەدى بەكەت.
— جارباقتاپ قايتەمىن؟ شىعادى عوي، رەتى كەلسە، وسى دالادا-اق سويلەسەرمىن.
— ءوزىڭ ءبىل، مەن كىرىپ ءبىراز وتىرىپ شىقتىم. سەنى دە سۇرادى، بىلەدى ەكەن. «باياعىدا ءبىر رومان جازىپ ەدى عوي، ول كىسى» دەپ ءبىر كۇلىپ قويدى. تەگى، كىرىپ شىققانىڭ تەرىس بولماس ەدى. جامان بولسىڭ جاقسى بولسىڭ ايتەۋىر، «ازامات» قوي.
— «باياعىدا ءبىر رومان جازىپ ەدى عوي»، — دەپ كۇلدى دەيمىسىڭ؟
— ءيا، سولاي دەپ كۇلدى.
— ازامات» دەگەنىڭ كەكەسىنىڭ بە، شىنىڭ با؟
— كەكەسىن بولعانى نەسى ؟ شىنىم، — دەدى بەكەت.
— سەن دە كەتتىڭ بە؟
— قايدا؟
— سولارعا.
— سولارىڭ كىم؟
— «الاشتىڭ ازاماتتارىنا».
— ءجوق-ا، سوندا دا ايتەۋىر؟.. — دەپ بەكەت كۇمىلجىپ قالدى.
— سوندا دا «قامقور» دەيسىڭ، بە؟
— ءوز الىنشە قامقورسىماق قوي، — دەدى كۇلىپ بەكەت.
— قاتەلەسەسىڭ، بەكە، — دەدىم مەڭ — «قامقورسىماق» ەمەس، «قامقور № 3». ءدال وسىنداي «قامقوردىڭ» بۇرىن دا بىر-ەكەۋى كەلىپ كەتكەن ەدى. داۋرىقپا سوزدەن باسقا نەمەن كەنەلتە قويار دەيسىڭ؟
— مۇنى تاۋىپ ايتتىڭ — «№ 3» ەكەنى راس.
جيىلىس باستالدى. «قامقور № 3» شارشى توپتىڭ الدىندا شەشەندىككە سالىنىپ، وتىرىكتى شىنداي عىپ، لەپىرىپ سوعىپ تۇر. جۇرت تىڭداپ وتىر، باياعى قۇر جەل ءسوز: «ۇلت»، «جۇرت»، «اۆتونوميا»، تاعى باسقا وسىلار سياقتى كۇندە ەستىپ جۇرگەن جەل سوزدەر. ونىڭ بايانداماسى ءبىتتى. سۇراۋلار بەرىلە باستادى:
— مىرزا، — دەدى سالمۇعامبەت بولىس، — قازاق ءوز الدىندا حۇكۇمەت بولعاندا، اركىمنىڭ اتا قونىسى، مەكەنى، جەر-سۋى، مال-مۇلكى ءوزىنىڭ ەركىندە، بىلايشا ايتقاندا، ەشكىمنىڭ ورتاعى جوق، وزىنىكى بولىپ قالا بەردى عوي.
— ارينە قالا بەرەدى.
— وركەنىڭ ءوسسىن — دەدى سالمۇعامبەت.
مەن كۇلىپ جىبەردىم. بەكەت ماعان كۇبىرلەپ: «قوي، قوي» دەپ مەنى ءبىر ءتۇرتىپ قويدى.
— ەكىنشى سۇراعىم بار، — دەدى بولىس، — قازاق ءوز الدىنا حۇكۇمەت بولعاندا، ول حۇكۇمەت حالىقتى باي-كەدەي دەپ الالامايدى عوي؟
— جوق، — دەدى «قامقور»، — ءبىز قازاق حالقىن الالامايمىز. بىزگە ونىڭ بايى دا باۋىر، كەدەيى دە باۋىر. بىزگە ءبارىبىر.
— ءومىر جاسىڭ ۇزاق بولسىڭ قامقورىم، — دەپ قويدى ءبىر باي.
— الىم-سالىق سياقتى ءارالۋان تولەمدەر، باي-كەدەي دەمەيىنشە تۇڭلىككە تۇسەدى عوي ؟ — دەپ سۇرادى بولىس.
— ارينە.
— ونىسى نەسى؟
— ول قالاي ؟ — دەگەن كۇبىر ەستىلدى.
مەن وعان مىناداي بىرنەشە سۇراق قويدىم:
— ەسكى ادەت-سالتقا، اتاپ ايتقاندا: قالىڭ مال، كوپ ايەل الۋشىلىق سياقتى ادەتتەرگە تىيىم سالىنا ما؟
— حۇكۇمەت حالىقتىڭ ەجەلگى ادەت-عۇرپى مەن سالتاناتىنا تىيىم سالا المايدى.
ولار، حالىقتىڭ مادەنيەتى وسە كەلە، وزىنەن-وزى قالۋعا ءتيىس:
— قازاق تىلىندە مەكتەپتەر اشۋ جونىندە نە ىستەلمەكشى؟
— ءقازىر اڭگىمە مەكتەپتە ەمەس، ەل تۋرالى، ەلدىڭ ەل بولىپ قالۋى تۋرالى بولىپ وتىر، — دەدى «قامقور».
— جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىنىڭ، باسشىلىق جۇمىسىنا قازاق دالاسىنداعى بۇرىنعى پاتشانىڭ اتامان شابارماندارىن وتكىزبەۋ تۋرالى قانداي امال قولدانىلماقشى؟
— انىقتاۋ ەتىپ ايتىڭىزشى، «اتامان-شابارماندار» دەگەنىڭىز كىمدەر ؟
بۇرىنعى پاتشادان چين العان شەكپەن كيگەن اتاق العان بي، بولىس، شونجارلاردى ايتامىن — دەدىم مەن.
— قۇرمەتتىم، — دەدى ول، — ءسىز ايتىپ وتىرعان بي، بولىس پاتشادان چين العانداردىڭ ءبارى بىردەي جامان ادامدار ەمەس، ولاردىڭ ىشىندە دە اق نيەت، ادال جۇرەك ادامدار بار. ءسىز بەن بىزدەن گورى ولاردى حالىق جاقسى بىلەدى. دەمەك ولاردىڭ ىشىنەن سۇيگەندەرىن سايلايدى دا، سۇيمەگەندەرىن سايلامايدى. بۇل حالىقتىڭ ءوز ەركىندەگى ءىس، — دەدى «قامقور».
— حاق ءسوز، — دەدى بولىس.
— سوندا، «الاش حۇكۇمەتىنىڭ»، پاتشا وكىمەتىنەن ايىرماسى قانداي بولادى؟ — دەدىم مەن تاعى دا.
بەكەت «قوي» دەپ مەنى تاعى دا ءتۇرتىپ قالدى.
«قامقور» سىپىلداپ قويا بەردى. ول ەتكەن كەزدەردە «قامقورلاردىڭ» پاتشاعا قارسى ءسوز ايتىپ «باقتىدا وتىرعاندارىڭ ءوزىنىڭ دە سەمەي تۇرمەسىندە بىرنەشە كۇن وتىرعانىن ايتا كەلىپ، اقىرىندا:
— بولاشاق «حۇكۇمەتىمىزگە»، ونىڭ باسشىلارىنا الدەن وسىلاي قارايتىن بولساق، قازاق ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، ازۋى التى قارىس نيكولاي پاتشامەن ارپالىسىپ، جانىن وقتىڭ ۇشىنا بايلاپ، اباقتىدا، ايداۋدا بولىپ كەلگەن حالىقتىڭ قامقورلارىنا پالەنشەگە، تۇگەنشەگە ءتىل تيگىزەتىن بولساق، وندا ەل بولۋدان قالعان ەكەنبىز... — دەپ جانە تاعى سول سياقتى باياعى لەپىرگەن سوزدەردى ايتىپ، ءبىراز داۋرىعىپ الدى.
ءبىر ەكى-ۇش گيمنازيستەر «قامقورلارعا» ءتىل تيگىزدىڭ دەپ ماعان كيلىگىپ، قاتتى-قاتتى سوزدەر ايتتى.
— مەن جاي وقىتۋشىمىن تۇسىنبەگەن شىعارمىن دەدىم، ال تۇسىنبەگەن بولسام، اشۋ شاقىرماي-اق، سوكپەي-اق، ءتۇسىندىرۋ كەرەك ەمەس پە؟ ول ەڭ الدىمەن ءسىزدىڭ مىندەتىڭە ەمەس پە ەدى؟ سوعىس باستالعاندا كەيبىر قامقورسىنىپ جۇرگەن وقىعاندارىمىزدىڭ اراسىندا پاتشانى جاقتاپ شىققان ادامدار دا بولدى. ولار 1916 جىلى پاتشانىڭ جازالاۋشى اسكەرلەرى قارۋ-جاراقسىز مومىن حالىقتى قىرىپ، قىزىل قانعا بوياپ، قازاق اۋىلدارىنا ءورت قويىپ جۇرگەن كەزدە، پاتشانى، ونىڭ كۋروپاتكين سياقتى جەندەتتەرىن دارىپتەپ ۇندەۋ جازىپ، «اق پاتشانى» جاقتاپ، حالىققا قارسى شىققاندى. مەن ايتسام وسىنداي ادامداردان ساق بولايىق دەيمىن... — دەي بەرگەنىمدە، «قامقور» ورنىنان تۇرىپ ماعان قاراپ:
— ءسىزدىڭ، ەسىمىڭىز كىم ەدى؟ — دەدى.
مەن اتىمدى ايتتىم.
— ءيا، باياعى «قالىڭ مال» رومانىن جازاتىن جىگىت ەكەنسىڭ، عوي؟
— ءدال ءوزى.
— ەندى تۇسىنىكتى، — دەدى ول، — سونىمەن «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شال» دەگەن بار ەمەس پە، زامانداسىم. زاماننىڭ كۇيىنە قاراي بيلەۋ كەرەك بولاتىنىن دا ۇمىتپاۋ كەرەك. تويىپ سەكىرۋ بار، توڭىپ سەكىرۋ بار، ونى دا ايىرا ءبىلۋ كەرەك... — دەپ الىستان وراعىتا، كومەسكى ماقال-ماتەلدەرمەن اقتالۋعا تىرىستى.
ءبىراق مويىنداۋىمىز كەرەك: پاتشانى دارىپتەپ، كۋروپاتكين سياقتى جاۋىز جەندەتتى ماقتاۋ — ماسقارا بولۋ عوي، — دەدىم مەن.
«قامقور» مۇنى ەستىمەگەن كىسى بولىپ قانا قۇتىلدى. وسىدان كەيىن جيىلىس كوپكە سوزىلعان جوق، ەشبىر قاۋلى قارارسىز جابىلدى دا، جۇرت تاراي باستادى. «قامقور № 3» قازاق حالقىنىڭ «قامقورلارىنىڭ» باعىتىڭ كوزدەپ وتىرعان ماقساتىن تۇسىندىرە شىققان ەكەن. «قامقورلاردىڭ» سىرى جۇرتقا ءمالىم بولدى. ول الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى قوزعاعىسى كەلمەيتىندىگىن كورسەتتى. حالىق اعارتۋ ءىسى، مەكتەپ ماسەلەسى جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق. ونىڭ كوكەيتەستى سارىنى تەك قانا «حۇكۇمەت» بولدى. ونىڭ ءسوزىن تەك اۋىلدىڭ بيلەپ-توستەۋشىلەرى مەن بايلارى عانا ءتۇسىندى. ءتىپتى وسى جيىلىستىڭ الدىندا عانا ءارى-سارى بولىپ جۇرگەن بەكەت تە بىلاي شىعا بەرىپ:
— مىنانىكى دەماگوگيا، — دەپ سالدى.
— ورىسشاڭدى بىلمەيمىن — دەدى دۇيسەمبەك دەگەن شارۋا، — مىناۋىڭ قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر ما دەيمىن.
— تۇلكى دەڭىز، ءوزى دە «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەدى عوي، — دەدى تاعى دا بىرەۋ.
— قازاقتى جارىلقايتىن ساربازدار وسىلار بولسا، ونى دا كوردىك... — دەدى قولىن سىلتەپ تاعى ءبىر شارۋا.
— «بوستاندىق، تەڭدىك» دەپ جۇرگەندەردىڭ ەزى نە بوپ كەتتى؟ — دەدى تاعى دا بەكەت.
— نە بولسىڭ الداۋ، بوس ساز بولىپ شىقتى عوي، — دەدى ەكىنشى ءبىر جىگىت. بۇل جيىلىستىڭ جۇرتقا ەتكەن اسەرى وسىنداي بولدى.
You Might Also Like
-
مەنىڭ جولداستارىم مەنەن: «جازۋدى نەگە قويىپ كەتتىڭىز؟» — دەپ كوپ سۇرايدى. ورىندى سۇراۋ. ءبىراق مەن جازۋدى وزدىگىمنەن «وسىنى قويايىنشى» دەپ قويىپ كەتكەن ادام ەمەسپىن.
-
مەن الدەنەشە ىلاۋ الماستىرىپ ساپار شەككەلى جەتى كۇندەي بولعان. ۇشى-قيىرى جوق، قۇلازىپ جاتقان مەڭىرەۋ دالامەن ءجۇرىپ كەلەمىن. وسى دالا ەلسىز جەرىندە «قۇس ۇشپاس، قۇلان جورتپاس» شەل ساحاراع...
