InfoHub Logo

مەن الدەنەشە ىلاۋ الماستىرىپ ساپار شەككەلى جەتى كۇندەي بولعان. ۇشى-قيىرى جوق، قۇلازىپ جاتقان مەڭىرەۋ دالامەن ءجۇرىپ كەلەمىن. وسى دالا ەلسىز جەرىندە «قۇس ۇشپاس، قۇلان جورتپاس» شەل ساحاراعا اينالىپ كەتەدى. سول ساحارانى سۋىت ءجۇرىپ، ارالارى شالعاي جاتقان ءبىر اۋىلعا تۇستەنىپ، ءبىر اۋىلعا قونىپ. كەلەمىن. ەلسىز جەرلەردەگى شاشاۋ-شاشاۋ كورىنگەن ەسكى وبالار ماڭىندا كەكتە جالعىز-جالعىز قالىقتاعان قاراقۇستار عانا كورىنەدى، جول بويىندا قازىقتاي شانشىلىپ شيق-شيق ەتكەن سارشۇناق داۋىستارى عانا ەستىلەدى.

ءبىز تولاعاي بولىسىنىڭ شەتىنە ىلىگىپ، تاعى دا ءبىر تاۋلىك جۇرگەنىمىزدە كىشىقۇم ءالى دە جەتكىزەر سياقتى ەمەس ەدى.

بارى ەكى اتتى عانا جولاۋشى ەدىك. كۇن ۇزىن ات شالدىرماي ءجۇرىپ، شارشاپ، ءتىلىمىز اۋزىمىزعا سىيماي شولدەپ كەلە جاتىپ، كەشكە قاراي ەل قاراسىنا ىلەستىك. شەتكىرەك قونعان ءبىر اۋىلدىڭ ورتاسىنداعى ءۇش-تورت اق بوز ءۇيدىڭ سىرتىنا كەلىپ توقتادىق.

اۋىلعا جاقىنداپ كەلە بەرگەنىمىزدە اتشى ماعان قارادى دا:

— ءسىز بۇل اۋىلدىڭ ءمان-جايىڭ ادەت-عۇرپىن بىلمەيسىز عوي... كوپ ۇندەۋشى بولماڭىز، ءسىز ءۇشىن مەن-اق سويلەسەيىن... — دەگەن بولاتىن. ونىڭ نەگە ولاي دەگەنىن تۇسىنبەگەن مەن:

— ماقۇل! — دەي سالعان ەدىم.

ورتاداعى ۇلكەن ۇيدەن ۇزىن بويلى، قاپساعايلاۋ كەلگەن اقساقالدى كىسى شىعىپ ءجون سۇرادى.

اتشى مەنى دارىپتەپ تانىستىرا باستادى:

— بۇل كىسى، — دەدى اتشى مەنى نۇسقاپ. — پەتەربوردا وقىپتى، سودان ورىنبورعا كەلىپ، ودان شىعىپ قوستانايعا بارىپتى. قوستانايدان شىعىپ، تورعاي ارقىلى ىرعىزعا بارىپ، ودان شىعىپ ەندى ەلدى ارالاپ كەلەدى. ەلدىڭ تۇرمىسىمەن حالىقتىڭ حال-احۋالىمەن تانىسىپ كەلە جاتقان ادام، — دەپ تىنىسىن ءبىر-اق الدى.

— قوش كەلدىڭىز، ءتۇسىڭىز، — دەدى اقساقال.

تۇستىك. ۇيگە كىردىك. بەتى-قولىمىزدى جۋىپ، جايلاسىپ وتىرعاننان كەيىن قىمىز كەلدى. اقساقال مال اكەلۋگە بۇيىردى. بايبىشەسىنىڭ قىزمەتشىسى بولسا كەرەك جۇپىنى كيىنگەن ءبىر ايەل سىرتقا ساماۋىر كوتەرىپ شىعىپ كەتتى.

— بۇل كىسىنىڭ لاۋازىمى قانداي ؟ — دەپ سۇرادى باي، ءبىز تاڭدايىمىزدى جىبىتكەن سوڭ.

— لاۋازىمى، — دەدى اتشى، — وشەتىن. بىلايشا ايتقاندا ۇلىق. دەمەك وسى ەلدەگى ۇلىقتاردىڭ ۇستىنەن قارايتىن ەڭ ايدىك ۇلىق.

مەن جاراتپاعان پىشىنمەن اتشىعا قاراپ ەدىم، ول «تەك وتىر» دەگەندەي، باسىن شايقاپ، ەرنىن تىستەپ قويدى.

— باراتىن جەرىنىڭ باعدارى قايسى جاق؟ — دەدى تاعى دا باي.

— كىشىقۇم. سول جەردەگى ءبىر شارۋالاردان پاتشا اعزامعا ارىز تۇسكەن ەكەن. سونى پاتشا اعزام تەكسەرىپ كەل دەپ، وسى كىسىگە مىندەت ەتىپتى عوي...

مەن بايدىڭ كوزىن الا بەرىپ:

— جەتەر ەندى، دوعار، — دەدىم اتشىعا كۇبىر ەتىپ.

— قۇلدىق تاقسىر، — دەدى اتشى، — قويدىم. مۇنىمىز قۇپيا ما ەدى؟ قۇپيا دەپ ايتىپ قويساڭىز ەدى.

— نەنى؟

— الگىنى...

— ءاي، قويشى ءارى، — دەدىم مەن.

— قويدىم دەدىم عوي، شىراعىم، قويدىم...

كۇن كەش بولدى. ءبىز سىرتقا شىقتىق. مال دا سويىلىپ، قازان دا اسىلىپتى. ءبىز تۇسكەن ءۇيدىڭ ماڭىندا ءبىر توپ ادام جيىلىپ قالىپتى. ولار ءبىزدىڭ كەلگەن حابارىمىزدى ەستىپ: «ۇلكەن ءبىر ۇلىق كەلىپتى، ءوزى ورىسشا كەپ وقىعان قازاق دەيدى... سونى كورەمىز» دەپ كەلگەن ادامدار ەكەن.

مەن اتشىنى وڭاشا شىعارىپ الىپ، قاتتى ۇرىستىم. سەسكەندىرەيىن دەپ:

— باسقا-باسقا، وتىرىك ايتقانىڭ قالاي؟ مەنى «وسى ەلدەگى ۇلىقتاردىڭ ۇستىنەن قاراپ جۇرگەن ۇلكەن ۇلىق» دەۋىڭ قالاي؟ وسى وتىرىگىڭدى ايگىلەپ، ەل الدىندا ماسقارالايىن با؟ — دەدىم.

— ويباي-اۋ، — دەدى اتشى تاڭدانىپ، — بالا ەكەنسىڭ عوي... ءوزىڭ كىمنىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ وتىرعانىڭدى بىلەسىڭ بە؟ الگى شال وسى اۋىلدىڭ قۇدايى ەمەس پە؟ «ۇلكەن ۇلىقپىن» دەمەسەڭ، ۇيىنە جان تۇسىرمەيتىن ناعىز قارىنبايدىڭ ءوزى. بايدى اياساڭ، ەزىڭ ءبىل... ايتپەسە مۇنداي ساسىق بايدى قورقىتىپ جەگەن اسىڭ دا سۇراۋسىز، قورقىتىپ مىنگەن اتىڭنىڭ تەرى دە ادال، — دەپ اتشى ويىنداعىسىن ايتتى.

— مۇنىڭ دۇرىس. تەك وزىڭدەي جىگىتكە وتىرىك ايتقان جاراسپايتىن سياقتى، — دەدىم.

— مەن ساعان ايتسام، الگى قۋ شالدىڭ ءتورت ايەلى بار بولاتىن. ەڭ سوڭعى ايەلىن بيىل العان-دى. كىشىقۇمداعى مومىن شارۋانىڭ قىزى بولاتىن. ءوزى جاس قىز ەدى، ون جەتىدە مە، ون سەگىزدە مە؟.. بيشارانىڭ ءحالى نە بولدى ەكەن؟ سونىڭ ءحالىن بىلمەي وسى اۋىلدان اتتانباسپىن — دەپ اتشى اۋىر كۇرسىنىپ ويلانىپ قالدى.

— ءبىراق ەندى، قيسىنسىز وتىرىك سوعا بەرمە! — دەدىم.

— قيسىنىن كەلتىرەمىن عوي!.. قيسىنىن كەلتىرە المايتىن بولسام، وتىرىك ايتىپ نەم

بار؟ — دەپ كۇلدى اتشى.

— جوق، باتىر، الگى ايتقاندارىڭ دا جەتەر، ەندى دوعار...

— ماقۇل، — دەدى اتشى، ءبىراق رەتى كەلىپ قالىپ،... لاجسىزدان ايتۋعا تۋرا كەلمەسە، ايتپاي-اق قويايىن.

— سەنى بىرەۋ زورلار دەيمىسىڭ، لاجسىزدان ايتقانداي؟ — دەدىم مەن كۇلىپ.

— كەيدە رەتى كەلىپ قالادى، قۇرىماعىردىڭ...

— رەتى كەلىپ قالسا دا ايتپا.

— باۋىرىم، ەندى وعان قولقا سالما، رەتى كەلىپ قالسا، ايتپاسقا بولمايدى... — دەپ اتشى كۇمىلجىپ قالدى.

ءبىز ءۇي جاققا قايتا ورالعاندا، بىر-ەكى اقساقال ادام ءبىزدى قارسى الدى. سالەمدەسىپ، امان-ساۋ سۇراسقاننان كەيىن ءبارىمىز ۇيگە كىردىك.

داستارقان جايىلىپ، ساماۋىر كىرگىزىلدى. شاي ۇستىندە الدەقانداي ءبىر اۋرۋدىڭ جايىنان اڭگىمە باستالدى. ءۇي يەسى ىرعالىپ، تاماعىن كەنەپ:

— ول كىسىدەن ايىرىلدىق... — دەپ بوگەلىڭكىرەپ قالدى. — قايدا كەتكەنىڭ كىم اكەتكەنىن بىلە الماي دال بولىپ وتىرمىز، — دەدى.

— ايتپاقشى، قارا باقسىعا قاراتىپ جاتىر دەپ ەدى عوي، — دەدى اقساقالداردىڭ، بىرەۋى. شەتىرەك اۋىلدىڭ ادامدارى ەكەنىن اڭعاردىم.

— قاراتۋىن قاراتقان ەدىڭ ءبىراق قارا باقسىنىڭ قولىنان كەلمەدى... ءتىپتى ول كىسىنىڭ ەزى ماسقارا بولىپ قالدى... ول كىسى ءقازىر توقالدىڭ ۇيىندە جاتىر. باقسى اۋرۋدىڭ يەلەرى كەلىپ ايەلدى كوتەرىپ اكەتتى دەيدى، — دەپ باي الگىدەگىدەن گورى سويلەي باستادى.

— ەكەۋى وڭاشا ۇيدە مە ەدى؟ — دەدى مەنىڭ اتشىم.

— ءيا، وڭاشا ۇيدە بولاتىن. اۋىلدان وقشاۋلاۋ، اپاندىكول باسىنا ءوز الدارىنا ءۇي تىگىپ بەرگەنبىز، — دەدى باي.

— وندا، ارينە، اۋرۋدىڭ يەلەرى بولدى عوي. «اۋرۋدىڭ يەلەرى» مىقتى بولسا، ءبىر باقسىعا كۇش بەرە مە؟ ءولتىرىپ كەتپەگەن قايتا!.. ءبىزدىڭ ەلدە دە وسىنداي ءبىر ۋاقيعا بولعان... — دەپ اتشى ماعان ءبىر قاراپ قويدى.

— ءابۇيىر بەرگەندە ءتىرى قالدىرىپتى... قۇدايدىڭ كەرەمەتى دەسەڭدەرشى! بۇرىن ەس-تۇسى دۇرىس ايەل، باقسىمەن ەكەۋى ۇيدە قونعان ءتۇنى-اق جىندانىپ، باقسىمەن الىسىپ شىعىپتى. كەلەسى كۇنى جىلاپ شىعىپ، ءۇشىنشى كۇنى ءتۇن ورتاسى اۋا بەرگەن كەزدە ۇيگە ءۇش ايەل كىرىپتى، — دەپ باي ءمۇدىرىپ قالدى. ەكى قوناق اقساقال جاعالارىن ۇستاپ «استاپىراللا» دەستى.

— ۇشەۋىنىڭ دە قولدارىندا ايدىك قامشىلارى بار دەيدى، — دەپ باي اتشىعا ءبىر قاراپ قويدى. — ەكەۋى باقسىنىڭ كەۋدەسىنە ءمىنىپ الىپ، دىبىسىن شىعارتپاي قويىپتى. بىرەۋى ءا دەگەنشە سىرتقا الىپ شىعىپ كەتىپتى. قالعان ەكى مي ل باقسىنىڭ ساقالىن جۇرداي ەتىپ كۇزەپ تاستاپتى. ول از كيىمىن سىپىرىپ الىپتى دا، ۇندەي الماستاي قىپ تىعىپتى. كويلەگىن باسىنا ءتۇرىپ، ايدىك قامشىمەن سويىپتى... ۇرىپ-ۇرىپ ەسىن تاندىرادى دا، تەرىس قاراتىپ، اياق قولدارىن كەرەگەگە كەرىپ تاڭىپ تاستاپتى... ءسويتىپ، وزدەرى عايىپ بولىپتى...

— استاپىراللا، جىن-شايتان بولعانى ما؟ — دەدى ءبىر شال

— ەندى كىم بولسىن؟.. ءقازىر باقسى اۋرۋ... ايەل سودان بەرى جوق. باقسىعا بال اشىپ كور دەسەڭ: «بال اشا المايمىن كەلمەيدى» دەيدى.

— اۋرۋدىڭ يەلەرى بولدى عوي... ديۋ پەرىسى ەكەن... — دەدى ەكى اقساقالدىڭ ءبىرى.

— ادام پەرىسى بولۋ كەرەك... — دەدى اتشى.

— ادام پەرىسى دە بولا ما ەكەن؟ — دەپ قالدى باي.

— بولادى، — دەدى ىركىلمەستەن اتشى، — بولعاندا قانداي... قاپتاۋىنىڭ ارعى بەتىندە تۇراتىن ءبىر تايپا ادام پەرىلەرى بار دەسەدى...

— مەن ايەل كىم ەدى؟ — دەپ سۇرادىم. اقساقال ءسال بوگەلىڭكىرەپ وتىرىپ:

— مەنىڭ كىشى ايەلىم ەدى، بيىل العانمىن. جاسى ون توعىز-جيىرمادا بولاتىن. قىزداي «قىرىق جەتى» بەرىپ، ەل جۇرتىنىڭ، ريزالىعىمەن الىپ ەدىم... سونىڭ اياعى وسىلاي بولىپ شىقتى، — دەدى باي.

— پەرزەنت ءۇشىن العان عوي باياعى، — دەپ قويدى ءبىر اقساقال.

ءبىر دايارشى جىگىت ۇيگە كىرىپ، قولىمىزعا سۋ قۇيدى. داستارقان جايىلىپ، تاباق تارتىلدى. اتشى ەكەۋمىزدىڭ توسەگىمىز سىرتقا سالىنعان ەكەن. اتشى ەتىگىن شەشىپ جاتىپ مىرس-مىرس كۇلدى.

— نەگە كۇلەسىڭ؟ — دەدىم تاڭدانىپ.

— ابدەن وڭدىرماعان ەكەن! — دەدى اتشى كۇلكىسىن جيماي.

— كىم؟

— جىگىتتەردى ايتام.

— قايداعى جىگىتتەر؟

— باقسىنى ساباپ، ايەلىن الىپ كەتكەن جىگىتتەردى ايتام.

— سەن قايدان بىلەسىڭ؟

— نەگە بىلمەيمىن؟ وسى سياقتى ۋاقيعا ءبىزدىڭ ەلدە دە بولعان... تەك ءبىزدىڭ ەلدە مۇنداعى سياقتى ايەلدى الىپ كەتپەي، باقسىنىڭ ءوزىن ماتاپ قۇدىققا سالىپ كەتكەن ەدى... «ادام پەرىلەرى» دەگەنىم سول ەدى. تۇبىندە ەستىرمىز: ايەل بولىپ كەلىپ جۇرگەندەردىڭ بىرەۋى قىزدىڭ عاشىق جىگىتى بولۋ كەرەك تە، قالعان ەكەۋى ەرتىپ كەلگەن جولداستارى بولۋ كەرەك. ەرتەڭ وسى اۋىلدىڭ ءبىر ادامى ءسىز مىنگەن ىلاۋ اتىن الىپ قايتۋعا ەرىپ شىعار... سول اتشىدان سۇراي قالساڭىز، الگى قوجانىڭ حيكاياسىنا ابدەن قاناسىز... ات سوعىپ شارشاپ كەلدىڭىز عوي. تاڭ بولسا قىسقا. ءالى دە ەكى-ۇش كۇن جول جۇرەسىز. جايلى جاتىپ، جاقسى تۇرىڭىز، دەپ اتشى ءوز ەلىندە بولعان ۋاقيعانى ايتقىسى كەلمەدى.

— سەندەي جىگىت كەز كەلسە، جاقسى... — دەدىم مەن ۇيقىم كەلە قويماعان سوڭ، اتشىدان تاعى دا ءسوز تارتايىن دەپ.

— اۋىل اراسىنداعى ۋاقيعالار شىن بولسا، اقىرى جۇرتقا ايان بولماي جاتپايدى عوي، — دەدى اتشى ۇيقىلى-وياۋ داۋىسپەن...

تاڭەرتەڭ شاي، شايدان كەيىن قىمىز ءىشىپ، ءجۇرۋ قامىنا كىرىستىم. كىشىقۇمعا دەيىن بايدان ىلاۋ ات ءمىنىپ، ساسكە تۇستە ءارى ءجۇرىپ كەتتىم.

---