InfoHub Logo

قاڭقا، تىرەكتىك جانە قورعانىشتىق قىزمەت اتقارادى. ومىرتقاسىزدارداردىڭ قاڭقاسىنىڭ قۇرىلىمى ريگيدتى، ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى جانە ولار ەندوقاڭقا جانە ەكزوقاڭقا دەپ بولىنەدى. ەندوقاڭقا ورگانيكالىق فيبريلداردان نەمەسە بەيورگانيكالىق قوسىلىس كريستالداردان تۇرادى. قاراپايىمداردىڭ ەندوقاڭقاسى اكسوستيلدەر، كەيبىر تالشىقتىلار فيبريلدەردەن، راديولياريلار جانە فەرومينفەرالاردىڭ ەندوقاڭقاسى بەيورگانيكالىق قوسىلىستاردىڭ كريستالدارى، گۋبكالاردا — سپيكۋلالار (كاربونات كالسييدەن تۇزىلگەن ينەلەردەن نەمەسە كلەتكا ماڭىنداعى فيبريللدەردەن تۇزىلگەن سيليكوننان)، ال تەڭىز جۇلدىزدارى — شەمىرشەكتارىزدى ۇلپالاردان تۇرادى. ال كەيبىر بۋىناياقتىلاردىڭ ەندوقاڭقاسى جاقسى دامىعان، ولارعا ەتتەر بەكيدى. تىكەنەكتىلەردىڭ قاڭقاسى مەزودەرمادان پايدا بولعان ىزبەستى تاقتايشالاردان جانە ينەلەردەن تۇرادى. ومىرتقاسىز ورگانيزمدەردىڭ كوپشىلىگىندە ەكزوقاڭقا بولادى جانە ول الۋان ءتۇرلى، پەليكۋللادان باستاپ (كلەتكا قابىرعالارىنىڭ قالىڭداۋى) كوبەلەكتەردىڭ قاناتتارىنىڭ تۇزىلىستەرى دە وسىعان جاتادى. ەكزوقاڭقانىڭ بەيورگانيكالىق تۇزدارمەن ءتۇزىلۋى ونىڭ بەرىكتىگىن كۇشەيتەدى. ەكزوقاڭقانىڭ يىلگىشتىگىنىڭ ناتيجەسىندە قوزعالا الادى، نەماتودتاردا (جۇمىر قۇرتتاردا) كۋتيكۋلانىڭ يىلگىشتىگى بايقالسا، ال بۋىناياقتىلاردا كۋتيكۋلانىڭ يىلگىش بۋىندارى مەن قاتتى بولىكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسادى. بۋىناياقتىلاردىڭ كۋتيكۋلاسى ەپيدەرميس كلەتكاسىنىڭ تۋىندىسى جانە ول سىرتقى جۇقا ەپيكۋتيكۋلادان جانە حيتين جانە بەلوكتى قالىڭ ەندوكۋتيكۋلادان تۇرادى.

تومەنگى ساتىداعى حوردالىلاردا حوردادان دامىعان بىلىكتى قاڭقا دامىعان. باسسۇيەكسىزدەردە ەندوقاڭقاسى — حوردا، ال ەكزوقاڭقاسى-ۇزىن وزەك ءتارىزدى قويمالجىڭ زات (سىڭار جۇزبە قاناتتارى مەن جەلبەزەك اپپاراتىنىڭ تىرەگى). دوڭگەلەكاۋىزدىلاردا حوردا ونتوگەنەز بويى ساقتالادى. ءبىراق، حوردانىڭ استىندا شەمىرشەك ءتارىزدى ومىرتقالاردىڭ جۇپ نىشانى (جوعارعى دوعا) بايقالادى. ومىرتقاسىزداردا كالسييلى قاڭقاسى كالسيتتەن تۇرادى.

ومىرتقالىلاردىڭ ەندوقاڭقاسى جاقسى دامىعان، ولار شەمىرشەكتى جانە (نەمەسە) سۇيەكتى قاڭقادان تۇزىلگەن. بۇلار بىلىكتىك قاڭقا، ول باسسۇيەك قاڭقاسى (مي ساۋىتى جانە ۆيسەرالدى قاڭقا) جانە اياقتاردىڭ قاڭقاسى دەپ بولىنەدى. ەكزوقاڭقاعا تۇكتەر، قاۋىرسىندار، قابىرشاقتار، مۇيىزدەر، ءمۇيىز وسكىندەرى، تۇياقتار، تىرناقتار، تەرىدەگى سۇيەكشەلەر جاتادى.

قاراپايىم بالىقتاردا ومىرتقالىلاردىڭ جوعارعى دوعاسىمەن بىرگە تومەنگى دوعاسىنىڭ نىشاندارى بايقالادى. جوعارعى ساتىداعى بالىقتاردا حوردانى قورشاپ جاتقان ۇلپالاردان (تكانداردان) جانە جوعارعى، تومەنگى دوعالاردان ومىرتقا جوتاسى پايدا بولادى. ومىرتقا جوتاسى تۇلعا جانە قۇيرىق بولىمدەرىنەن تۇرادى. ومىرتقانىڭ جوعارعى دوعاسىنىڭ بىرىگۋىنەن جۇلىن وتەتىن وزەك پايدا بولادى. تومەنگى دوعالارعا قابىرعالار بەكيدى.

قوسمەكەندىلەردە حوردانىڭ ومىرتقالارمەن الماسۋى دامۋ كەزەڭدەرىندە العاشقى ساتىلارىندا جۇرەدى. ومىرتقا جوتاسى ءتورت بولىمنەن — مويىن، كەۋدە، سەگىزكوز جانە قۇيرىقتان تۇرادى. مويىن ومىرتقاسى (ءبىر ومىرتقا) وتە قىسقا، تۇلعا ومىرتقاسى بەسەۋ، ولارمەن بوس اياقتالاتىن قابىرعالار (توسكە جەتپەيتىن) بايلانىسادى، سەگىزكوز بۇل دا ءبىر ومىرتقادان تۇرادى، وعان جامباس سۇيەكتەرى بەكيدى. قۇيرىقتى قوسمەكەندىلەردىڭ قۇيرىقتارى بىرنەشە ومىرتقادان تۇرادى، قۇيرىقسىزداردا — ۋروستيل دەپ اتالاتىن ءبىر ومىرتقادان تۇرادى.

امنيوتتاردا (باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا، قۇستار جانە سۇتقورەكتىلەردە) بىلىكتىك قاڭقا، باس قاڭقاسى (باسسۇيەك) جانە اياقتارىنىڭ قاڭقاسى دەپ بولىنەدى. بىلىكتىك قاڭقا — مويىن، تۇلعا، بەل، سەگىزكوز جانە قۇيرىق بولىمدەرىنەن ءتۇرادى. مويىن ومىرتقالىلارىنىڭ سانى 1-دەن (قازىرگى قوسمەكەندىلەردە) 76-عا (قازبا قالدىقتارىنداعى — تەڭىز پلەزيوزاۆرلاردا) دەيىن بولادى. منيوتتار مەن لابيرينتودونتاردا العاشقى ەكى مويىن ومىرتقا باستى ۇستاپ تۇرۋعا جانە ونى قوزعالتۋعا بەيىمدەلگەن. مويىن ومىرتقالارىنىڭ سانى مويىننىڭ ۇزىندىعىنا بايلانىستى. كەيبىر باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا ونىڭ سانى 8-گە دەيىن، ال قۇستاردا — 25. قازىرگى سۇتقورەكتىلەردىڭ 7 مويىن ومىرتقاسى بار.

ارقا ومىرتقالارىنىڭ سانى ءارتۇرلى ومىرتقالىلار توبىندا ءارتۇرلى. تاسباقالاردا 10 ارقا ومىرتقاسى، سىڭىرلەر مەن سۇيەكتەرى بىر-بىرىمەن بىرىگىپ ساۋىت تۇزەگەن، ال باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا ارقا ومىرتقالارىنا قابىرعالار بەكىپ، كەۋدە قۋىسىن قۇرايدى. قۇستاردا 4-6 ارقا ومىرتقاسى بار. ال سۇتقورەكتىلەردە كوبىنە، 10-20 ارقا ومىرتقاسى بولادى. ادامداردىڭ كەۋدە تورىن قابىرعالار (12 جۇپ) جۇنە ءتوس سۇيەك قۇرايدى.

ومىرتقا جوتاسىنىڭ بەل ءبولىمى ءارتۇرلى دامىعان. باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا بەل ءبولىمى ناشار دامىعان. قۇستاردىڭ بەل ومىرتقالارى ارقا ومىرتقالارىمەن، سەگىزكوز جانە سەگىزكوزماڭى ومىرتقالارىمەن بىرىگىپ كۇردەلى سەگىزكوز قۇرايدى. سۇتقورەكتىلەردە بەل ومىرتقالارىنىڭ سانى تۇرلەرىنە بايلانىستى 3 تەن 24-كە دەيىن بولادى. قۇيرىق ومىرتقالارىنىڭ سانى قۇيرىقتىڭ ۇزىندىعىنا بايلانىستى. مىسالى، باقالاردا قۇيرىق ومىرتقالارى ءبىر سۇيەككە اينالىپ كەتكەن (ۋروستيل)، قۇستاردا 4-6 قۇيرىق ومىرتقالارى بار، ولاردا بىرىگىپ ۋروستيل ءقۇرايدى. كەيبىر قازبا قۇستار (ارحەوپتەريكس) 20 ومىرتقادان تۇراتىن ۇزىن قۇيرىقتارى بولعان. سۇتقورەكتىلەردە قۇيرىقتارىنداعى ومىرتقالارىنىڭ سانى تۇرىنە بايلانىستى. ادامداردىڭ تىك ءجۇرۋى ومىرتقالاردىڭ يىلگىش بولۋىنا اسەر ەتتى، ياعني بۇل تىك جۇرۋگە بەيىمدەلۋىنىڭ ناتيجەسى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.

باسسۇيەك مي قاڭقاسى ساۋىتىنان جانە ۆيسەرالدى بولىمنەن تۇرادى. جانۋارلاردىڭ مي ساۋىتى تەك سىرتقى تۇرپاتى بويىنشا عانا ەمەس، سونى قۇرايتىن سۇيەكتەردىڭ سانى بويىنشا جانە ونىڭ قاي كلاسقا جاتانىنا قاراي دا بولىنەدى. مىسالى، سۇيەكتى بالىقتاردا مي ساۋىتىنىڭ سۇيەگىنىڭ سانى 100-دەن اسسا، ال قوسمەكەندىلەردە بار بولعانى 15-19، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا -40-تان 70-گە دەيىن، ءقۇستاردا-20، قاراپايىم سۇتقورەكتىلەردە (Didelphis) — 48، شيمپانزەدە — 22، ادامدا — 27. ەۆوليۋديا بارىسىندا مي ساۋىتى سۇيەكتەرىنىڭ بالىقتاردان سۇتقورەكتىلەرگە دەيىن ازايۋى جەكە سۇيەكتەردىڭ جويىلۋىنان نەمەسە ولاردىڭ بىر-بىرىمەن باسقا سۇيەكتەرمەن بىرىگىپ كەتۋىنە بايلانىستى.

ۆيسەرالدى قاڭقانىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋىنىڭ باعىتى ونى رەدۋكسياعا ۇشىراۋىنا اسەر ەتتى. وكپەمەن تىنىس الاتىن ءتورت اياقتى ومىرتقالىلاردا وتە ازايعان. ۆيسەرالدى دوعالاردىڭ العاشقى قىزمەتى جەلبەزەكتەرگە تىرەك بولدى. وعان تومەنگى ساتىداعى بالىقتاردا (كروسسوپتەريگ، بەكىرە جانە ت.ب.) جەلبەزەك ساڭىلاۋلارىنىڭ بار بولۋى دالەل. باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا جانە قۇستاردا ءبىرىنشى جەلبەزەك دوعاسىنان كومەكەي قاڭقاسى دامىدى. جەلبەزەكتى جاۋىپ تۇرعان جەلبەزەك قاقپاق سۇيەگىنە اينالعان جانە كوپتەگەن جەلبەزەكتەر قۇرلىق ومىرتقالىلارىندا جويىلىپ كەتكەن. تومەنگى ساتىداعى ءتورتاياقتىلارداعى مي ساۋىتىنىڭ كوپتەگەن سۇيەكتەرى سۇتقورەكتىلەردە بىرىگىپ كەتتى. سۇتقورەكتىلەر باسقا جانۋارلاردان ورتاڭعى قۇلاقتاعى شاعىن ءۇش سۇيەگىمەن ەرەكشەلەنەدى. سونىڭ ءبىرى — ۇزەڭگى سۇيەك بالىقتىڭ ەكىنشى ۆيسەرالدىق دوعا سۇيەگىنىڭ گومولوگى، ال توسسۇيەگى باسقا ومىرتقالىلاردىڭ استىڭعى جاق سۇيەگىنىڭ گومولوگى، ءۇشىنشى — بالعا سۇيەك باسقا ومىرتقالىلاردىڭ ۇستىڭگى جاق سۇيەكتەرىنىڭ گومولوگىنا سايكەس كەلەدى.

اياق قاڭقالارىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار، ەڭ باستىسى، جۇزبە قاناتتارىنىڭ اياقتارعا اينالۋى ەرەكشە ورىن الادى. جالپى اياقتار تاق جانە جۇپ اياقتار دەپ بولىنەدى. تاق اياقتاردىڭ مىسالىنا، بالىقتاردىڭ ارقا جانە ءقۇيرىق جۇزبە قاناتتارى جاتادى، ءجۇپ اياقتار، ءبۇلار بوس كەلەدى، وعان بالىقتاردىڭ كوكىرەك جانە قۇرساق جۇزبەقاناتتارى جانە جەردە جۇرەتىن ءقۇرلىق جانۋارلارىنىڭ بەس باشپايلارى جاتادى. ساۋلەقاناتتى بالىقتاردىڭ ءجۇپ جۇزبە قاناتتارى بەس باشپايلى قۇرلىق ومىرتقالارىنىڭ توقپان جىلىك، شىنتاق جانە كارى جىلىك سۇيەكتەرىنىڭ گومولوگى، ياعني قۇرلىق ومىرتقالارىنىڭ اياقتارى ساۋلەقاناتتى بالىقتارىنىڭ جۇزبەقاناتتارىنان شىققانىن كورسەتەدى. ءتورت اياقتىلاردىڭ بوس اياقتارى ءۇش بولىمنەن تۇرادى، ونىڭ ءوزى ءار تۇردە ءارتۇرلى ورنالاسقان. ەڭ توقپان جىلىك پەن ورتان جىلىكتەرىنىڭ ورنالاسۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. مىسالى، دەلفيندەردە جانە كەيبىر قازبا قاڭقا سۇيەكتەردە (يحتيوزاۆرلاردا) توقپان جىلىك پەن ورتان جىلىك قىسقارعان.

الاقان (الدىڭعى تابان) جانە ارتقى تابان سۇيەكتەرىنىڭ ساندارىندا ەرەكشە ايىرماشىلىق بار ەكەنى بايقالادى. قاراپايىم قاڭقا قالدىقتارىنداعى قوسمەكەندىلەردىڭ وسى بولىمدەرىندەگى سۇيەكتەرى 20-دان 30-عا دەيىن بولسا، قازىرگى قوسمەكەندىلەردىڭ الاقان سۇيەكتەرى 3-تەن 9-عا دەيىن جانە تاباندارىندا 3-تەن 12-گە دەيىن سۇيەكتەر بار. ءارتۇرلى ومىرتقالىلاردا باشپاي سۇيەكتەرىنىڭ سانى دا ءارقيلى. قازىرگى قوسمەكەندىلەردىڭ ءتورت باشپايىنىڭ فورمۋلاسى (ءبىرىنشى باشپايىنان باستاپ سوڭعى باشپايىنا دەيىن كەزدەسەتىن سۇيەكتەردىڭ سانى) سالاماندرالاردا — 2-2-3-3، 2-2-3-3 (باقالاردا). يحتيوزاۆرلاردىڭ ۇشتەن سەگىزگە دەيىن باشپايلارى بولعان. قازىرگى قۇستاردىڭ قاناتتارىندا ءۇش ساۋساق عانا بار (ساۋساق سۇيەكتەرىنىڭ سانى ازايعان).

30-عا دەيىن بولسا، قازىرگى قوسمەكەندىلەردىڭ الاقان سۇيەكتەرى 3-تەن 9-عا دەيىن جانە تاباندارىندا 3-تەن 12-گە دەيىن سۇيەكتەر بار. ءارتۇرلى ومىرتقالىلاردا باشپاي سۇيەكتەرىنىڭ سانى دا ءارقيلى. قازىرگى قوسمەكەندىلەردىڭ ءتورت باشپايىنىڭ فورمۋلاسى (ءبىرىنشى باشپايىنان باستاپ سوڭعى باشپايىنا دەيىن كەزدەسەتىن سۇيەكتەردىڭ سانى) سالاماندرالاردا — 2-2-3-3، 2-2-3-3 (باقالاردا). يحتيوزاۆرلاردىڭ ۇشتەن سەگىزگە دەيىن باشپايلارى بولعان. قازىرگى قۇستاردىڭ قاناتتارىندا ءۇش ساۋساق عانا بار (ساۋساق سۇيەكتەرىنىڭ سانى ازايعان). ادامنىڭ جالپى سۇيەكتەرىنىڭ سانى 206. ەۆوليۋسيا بارىسىندا ەمبريونداردىڭ قاڭقالارىنىڭ سۇيەكتەنۋى جۇرەدى، وعان كالسيي، فوسفور، د دارۋمەنى جانە باسقا فەرمەنتتەر قاتىسادى. ومىرتقالىلاردىڭ كالسيي قاڭقاسىن تۇزۋگە كالسيت قاتىسپايدى، وعان گيدروكسياپاتيت قاتىسادى. ەۆوليۋسيا بارىسىندا قاڭقا بۇلشىق ەتەرى ەدەۋىر دامىدى. دامۋ بارىسىندا تاعامنىڭ حيميالىق ەنەرگياسىن (جالپى ەنەرگيانىڭ 20-35%-ى) بۇلشىق ەتتەردىڭ جيىرىلىپ جۇمىس جاساۋىنا جول اشتى جانە ودان قالعان ەنەرگيانى ورگانيزم دەنەسىنىڭ تۇراقتى ۇستاۋعا پايدالانۋ جولدارى پايدا بولدى.

---