قازاقستان كونستيتۋسياسىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى
ۇستىمىزدەگى جىلى ءبىز قازاقستان قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ قابىلدانۋىنىڭ 26 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. قازاقستاننىڭ قولدانىستاعى كونستيتۋسياسى 1995 جىلى 30 تامىزدا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلداندى. كونستيتۋسيا – قازاقستان ەگەمەندىگىنىڭ ەڭ ماڭىزدى سيمۆولى مەن اتريبۋتى. ءبىز ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىن قۇرمەتتەيمىز جانە ماقتان تۇتامىز.
كونستيتۋسيا – قوعام مەن مەملەكەتتىڭ نەگىزگى زاڭى، ولاردىڭ دامۋىنىڭ ىرگەلى ماقساتتارى مەن پرينسيپتەرىن، ەكونوميكانى، الەۋمەتتىك جانە رۋحان ءومىردى ۇيىمداستىرۋدىڭ نەگىزدەرىن، مەملەكەتتىك مەحانيزمنىڭ جۇمىس ىستەۋىن بەلگىلەيدى.
قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا العاشقى زاڭدار قازاق حاندىعىنىڭ كەزىندە جاسالدى، ولار قازاقتىڭ ءۇش كورنەكتى حانى – قاسىم («قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»)، ەسىم («ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى») مەن تاۋكەنىڭ بەلسەندى زاڭ شىعارۋ قىزمەتى ناتيجەسىندە ومىرگە كەلگەن – «جەتى جارعى»). ۇلى دالا ەلىندە ەڭ ايگىلى بولىپ، كەڭ تاراعانى تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعى» دەپ اتالعان زاڭدار جيناعى بولدى. كەيىننەن رەسەي يمپەرياسىنا قوسىلعان كەزدە قازاقستان رەسەي يمپەرياسىنىڭ زاڭدار كودەكسىنە سۇيەندى، تيىسىنشە، قازاقستاندا كونستيتۋسيا بولعان جوق.
حح عاسىردىڭ باسىندا العاشقى كونستيتۋسيانى قۇرۋ ارەكەتى سوناۋ 1911 جىلى بولدى: بارلىبەك سىرتانوۆ ەگەمەندى مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىن نەگىزگە العان «قازاق ەلىنىڭ جارعىسى» قۇجاتىن دايىندادى، ءبىراق ونىڭ ارەكەتى ءساتسىز اياقتالدى.
1917 جىلى «قازاق» ۇلتتىق گازەتى «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جاريالادى، وندا مەملەكەتتىك بيلىكتى ءۇش تارماققا ءبولۋ، جالپىعا ورتاق سايلاۋ جانە ت.ب. يدەيالارى كوتەرىلدى. قۇجاتتىڭ قۇرىلىمى سول كەزدەگى ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ كونستيتۋسيالارىنا ۇقساس بولدى.
دەگەنمەن ناعىز كونستيتۋسيالىق اكتىلەر 1920 جىلدان 1991 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا قازاقستاننىڭ كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنا (كسرو) قوسىلۋ كەزەڭىندە ازىرلەندى جانە قابىلداندى. وسى كەزەڭدە بىرنەشە كونستيتۋسيا قابىلداندى.
قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى كونستيتۋسياسى كسرو قۇرىلعاننان كەيىن 1926 جىلى 18 اقپاندا قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جارلىعىمەن سوڭعى رەداكسياسىندا قابىلداندى. وسى كونستيتۋسيا بويىنشا قازاقستان رسفسر قۇرامىندا تەڭ قۇقىقتى رەسپۋبليكا بولدى.
1937 جىلى 26 ناۋرىزدا كەڭەستەردىڭ ح جالپىقازاق سەزىندە قابىلدانعان قازاق كسر كونستيتۋسياسى 11 تاراۋ مەن 125 باپتان تۇردى. وندا: «كسرو كونستيتۋسياسىنىڭ 14-بابىنان تىس ءوزىنىڭ ەگەمەندىك قۇقىقتارىن تولىق ساقتاي وتىرىپ، قازاق كسر ء-ى مەملەكەتتىك بيلىكتى دەربەس جۇزەگە اسىرادى» دەلىنگەن.
1978 جىلدىڭ 20 ساۋىرىندە IX شاقىرىلعان رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ كەزەكتەن تىس VII سەسسياسىندا قابىلدانعان قازاق كسر كونستيتۋسياسى كىرىسپەدەن، 10 بولىمنەن، 19 تاراۋدان، 173 باپتان تۇردى. وعان سايكەس بارلىق بيلىك تاپتىق پرينسيپ بويىنشا جۇمىسشىلارعا، شارۋالارعا جانە ەڭبەكشى ينتەلليگەنسياعا بولىنگەن حالىققا تيەسىلى بولدى. بيلىك پەن باسقارۋ ورگاندارىنىڭ جۇيەسىنىڭ باسىندا قازاق كسر كوممۋنيستىك پارتياسى تۇردى (6 -باپ). 1978 جىلعى كونستيتۋسيا رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك جانە اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمىن، جوعارى جانە جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنىڭ قۇزىرەتىن (78-83، 97-139 باپتار)، سايلاۋ جۇيەسىنىڭ پرينسيپتەرىن، حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن ايقىندادى، مەملەكەتتىك ەكونوميكالىق جوسپارلاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ، مەملەكەتتىك بيۋدجەت، ادىلەت، تورەلىك، پروكۋرورلىق قاداعالاۋ ينستيتۋتتارى جانە ت.ب. قۇردى.
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى كونستيتۋسياسى 1993 جىلى 28 قاڭتاردا XII شاقىرىلعان قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنىڭ IX سەسسياسىندا قابىلداندى. قۇرىلىمدىق جاعىنان كىرىسپە، 4 ءبولىم، 21 تاراۋ جانە 131 باپتان تۇردى. كونستيتۋسيا قازاقستان مەملەكەتتىك ەگەمەندىك العاننان بەرى قابىلدانعان كوپتەگەن قۇقىقتىق نورمالاردى: حالىق ەگەمەندىگىن، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن، بيلىكتى ءبولۋ ءپرينسيپىن، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە مويىنداۋدى، پرەزيدەنتتى مەملەكەت باسشىسى رەتىندە تانۋدى، سوت ورگاندارىن - جوعارعى، كونستيتۋسيالىق جانە جوعارعى اربيتراجدىق سوتتار جانە باسقالاردى ەنگىزدى. 1993 جىلعى كونستيتۋسيا پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا ۇلگىسىنە نەگىزدەلگەن.
ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە تۇڭعىش كونستيتۋسيانىڭ كەيبىر تۇستارى نارىقتىق قوعامداعى وزگەرىستەرگە سايكەس بولماي شىققانى بايقالىپ، ەكى جىل وتكەننەن كەيىن قولدانىستا جۇرگەن قازىرگى كونستيتۋسيا قابىلداندى.
دەگەنمەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 جىلعى كونستيتۋسياسى. مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن زاڭدى تۇردە راسىمدەدى، حالىقارالىق قاۋىمداستىققا قازاقستاندى تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە تانىتتى، ءبىزدىڭ قوعامعا جاڭادان ەنگەن كەيبىر ينستيتۋتتاردى قوعامدىق، ساياسي جانە قۇقىقتىق سالالاردا بەكىتتى، ءسويتىپ سول كەزدەگى ءۇش نەگىزگى مىندەتتى شەشتى. سوندىقتان، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش كونستيتۋسياسى وتپەلى كەزەڭدە ءوز قىزمەتى مەن مىندەتتەرىن ويداعىداي اتقارا بىلگەن تاريحي ماڭىزدى قۇجات بولىپ تابىلادى.
ەلىمىزدىڭ باستى قۇجاتى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىن 1995 جىلعى 30 تامىزداعى رەفەرەندۋمدا بۇكىل قازاقستان حالقى ءبىراۋىزدان قابىلدادى. جاڭا كونستيتۋسيالىق قۇجاتقا سايكەس قازاقستان پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى مەملەكەت بولىپ جاريالاندى، ال 30 تامىز دەمالىس كۇنى بولىپ بەلگىلەندى.
قۇجاتتىڭ قابىلدانۋىنىڭ الدىندا كونستيتۋسيا جوباسى توڭىرەگىندە كەڭىنەن تالقىلاۋ جۇرگىزىلدى. بارلىعى جوبانىڭ 33 مىڭعا جۋىق ۇجىمدىق تالقىلاۋى ءوتتى، وعان 3 ميلليوننان استام ازامات قاتىستى، 55 باپقا 1100 -دەن استام وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. زاڭ 9 ءبولىم مەن 98 باپتان تۇرادى.
1995 جىلعى كونستيتۋسيانىڭ جاڭا رەداكسياسىن دايىنداۋ كەزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنان ارنايى قۇرىلعان ساراپتامالىق -كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەستىڭ 9 مۇشەسى قاتىستى (1995 ج. 22 مامىردا قۇرىلعان - پرەزيدەنت جارلىعىمەن). كەڭەستىڭ قۇرامىنا شەنەۋنىكتەر، كونستيتۋسيالىق قۇقىق جانە ازاماتتىق قۇقىق ماماندارى جانە شاقىرىلعان 3 شەتەلدىك ساراپشى كىردى.
قولدانىستاعى كونستيتۋسيانى دايىنداۋ كەزىندە قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ الەمنىڭ ءار ءتۇرلى ەلدەرىنىڭ جيىرماعا جۋىق نەگىزگى زاڭدارىنىڭ مازمۇنىن زەرتتەدى. بۇل جاعدايدى ەلباسى ءوزىنىڭ «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەپ ەسكە الادى: «ادىلەت ءمينيسترى ن.شايكەنوۆتىڭ باسشىلىعىمەن ارناۋلى جۇمىس توبى قۇرىلدى. ونىڭ جۇمىسىن تىكەلەي ءوز باقىلاۋىما الدىم. ساراپشىلارمەن بىرگە كەيدە كۇنىنە 12-14 ساعات كونستيتۋسيا باپتارىمەن جۇمىس ىستەگەنىمىز ەسىمدە. مەنىڭ وزىمە دە الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرىنىڭ كونستيتۋسيالىق قۇرىلىمى، بيلىك تارماقتارىنىڭ ءوزارا قاتىناسى، ساياسي پارتيالاردىڭ جۇمىسى، ادام قۇقىعىنا، جەكەمەنشىككە بەرىلەتىن كەپىلدىك جانە ت.ب. ماسەلەلەر جونىندە كوپتەگەن ادەبيەتتەردى قاراپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. مەن جۇمىس توبىنىڭ الدىنا الدەكىمنىڭ كونستيتۋسياسىن قۇر كوشىرە سالماي، كەرىسىنشە باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن تالداۋ نەگىزىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تالاپتارىنا بارىنشا جاۋاپ بەرە الاتىن نەگىزگى زاڭ جوباسىن دايىنداۋ مىندەتىن جۇكتەدىم. سوندىقتان كونستيتۋسيانىڭ بارلىق ەرەجەلەرىنەن ءبىزدىڭ ەرەكشە قازاقستاندىق قولتاڭبامىز، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ورەسى مەن داستۇرلەرىنە جانە بولاشاقتاعى پەرسپەكتيۆاسىنا سايكەسەتىن ءوز بولمىسىمىز بايقالىپ تۇرادى».
1995 جىلعى كونستيتۋسيا اقش -تىڭ مەملەكەتتىك بيلىك تارماقتارىن قۇرۋ مەن ءبولۋ تاجىريبەسىن جانە فرانسيانىڭ جەكە تۇلعانىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن قابىلدادى.
قولدانىستاعى كونستيتۋسيا ءتورت رەت - 1998، 2007، 2011 جانە 2017 جىلدارى وزگەرتىلدى جانە تولىقتىرىلدى. كونستيتۋسيا ءوزىنىڭ الەۋەتىن تاۋىسقان جوق، وعان ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ونى ناقتىلايدى جانە نورمالارىن ايقىندايدى.
كونستيتۋسيالىق باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن كونستيتۋسيالىق كەڭەس تەك قازاقستان مەن فرانسيادا عانا بار (ول بيلىكتىڭ ءبىر تارماعى مەن پارتياسىنىڭ قۇرامىنا كىرمەيدى). 1996 جىلدان 2016 جىلعا دەيىن كونستيتۋسيالىق كەڭەس قولدانىستاعى كونستيتۋسياعا قايشى كەلەتىن 17 زاڭ جوباسىن قابىلدامادى.
قولدانىستاعى كونستيتۋسيانىڭ تاريحي ماڭىزى وتە زور. كونستيتۋسيا بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەموكراتيالىق، ۋنيتارلىق، زايىرلى، الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق مەملەكەت. باسقارۋ نىسانى بويىنشا قازاقستان مەملەكەتى پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا بولىپ انىقتالدى كونستيتۋسيا ەگەمەندىكتىڭ ساياسي جانە قۇقىقتىق نەگىزدەرىن بەكىتىپ، ادامنىڭ ءومىرىن، قۇقىقتارى مەن بوستاندىعىن، تەگىنە، الەۋمەتتىك جاعدايىنا، ناسىلىنە، ۇلتىنا، تىلىنە، دىنگە قاتىستىلىعىنا قاراماستان، ادام مەن ازامات قۇقىقتارىنىڭ تەڭدىگىن مەملەكەتتىڭ جوعارى قۇنىلىقتارى دەپ جاريالادى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كونستيتۋسياسى مەملەكەت پەن قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋىنىڭ مىزعىماس نەگىزىنە اينالدى.
قازاقستاندا ءتيىمدى دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار – پرەزيدەنتتىك ينستيتۋتى، پارلامەنت، سوت جۇيەسى جانە بەلسەندى ازاماتتىق قوعام قالىپتاستى. اتا زاڭىمىزدىڭ نەگىزىندە ەلىمىزدە جاھاندىق سىن-قاتەرلەرگە توتەپ بەرۋگە جانە بۇكىل قوعامنىڭ مۇددەلەرىنىڭ جۇزەگە اسۋىن قامتاماسىز ەتۋگە قابىلەتتى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرگەن تاريحي ماڭىزدى ەكونوميكالىق جانە ساياسي رەفورمالار جۇرگىزىلدى. سونىڭ بىردەن-بىر دالەلى – قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىستاعى جانە ەكونوميكانى رەفورمالاۋداعى جەتىستىكتەرى. كونستيتۋسيامىزدىڭ نەگىزگى قاعيدالارىنا سۇيەنىپ، نارىق ەكونوميكاسىنا كوشتىك جانە دەموكراتيالىق قوعامنىڭ نەگىزىن قالادىق. وسى ىرگەلى، كۇردەلى، اۋقىمدى قايتا قۇرۋلار مەن رەفورمالار تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلى ىشىندە جۇزەگە اسىرىلدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ وتكەن جىلى كونستيتۋسيالىق كەڭەستىڭ باسشىسى قايرات ءماميدى قابىلداۋ كەزىندە كونستيتۋسيا قازاقستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ جانە ەلدىڭ دامۋ ستراتەگياسىنىڭ نەگىزى ەكەنىن، الداعى كەلە جاتقان تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى اياسىندا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ازاماتتار كونستيتۋسيالىق قاعيدالار مەن ەرەجەلەردىڭ ءمانىن تەرەڭ ۇعىنىپ، ولاردى باسشىلىققا الۋى ءتيىس ەكەنىن قاداپ ايتتى.
سابىرحان سماعۇلوۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت
قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى
You Might Also Like
-
ىرعىزدىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي اتتاساڭ، ارقاداعى كوك وراي شالعىن ەركەلەتىپ تاستاعان كوزىڭ بۇرىنعىلارىن كورۋ جوق. سۇر كىلەم سياقتى جازىلىپ جاتقان مەڭىرەۋ ءشول. ءار جەرىنەن كىرلى كويلەك كورىنىپ تۇراتىن، تو...
