قاراپامنىڭ قاتىنى
ءبىزدىڭ ەل جايلاۋعا ماۋسىمنىڭ ورتاسىنان اۋا، قاردىڭ قۇرتىن قۋالاپ شىعادى دا تامىزدىڭ باسىندا كوبىك قاردان قاشىپ تۇسەدى. التايدىڭ ءار قولتىعىندا اپتالاپ جىلا قونىپ، ءتور جايلاۋعا جەتكەندە شىبىنسىز جاز دا تاۋسىلىپ، سارشاتامىزدىڭ بىردە بۇرشاق، بىردە قار الاقانشىق اساۋ كۇندەرى مازا بەرمەگەن سوڭ تاعى دا كەشەگى سارى جۇرتىنا اپتالاپ سالەم بەرىپ، ويعا تۇسكەندە الدارىنان بوقىراۋ كۇتىپ تۇرادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوكتەمنىڭ باسىن كوكەكتىڭ كەلۋىنەن، جازدىڭ شىبىنىن ەل جايلاۋعا شىققاننان ەسەپتەپ، كۇزدىڭ اياعىن بوقىراۋمەن تۇگەندەپ وتىراتىن ادەتى. «كوشپەسە قازاقتىڭ باسى اۋىرادى» دەگەن ءسوزدىڭ كىمنەن قالعانىن قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر تۇيە كورمەگەن جۇرت الدەكىم وگىزگە ىڭىرشاق سالىپ جاتسا دا تىراقىسىن بوربايلاپ تۇرا شابادى. سودان با، بۋاز قاتىننىڭ كۇنىن، تۋمانىڭ جاسىن «ەل كوشكەندە» دەپ قايىرىپ الاتىنى بار.
ەل كەشكەندە... كوشكەن ەلدىڭ ءتۇرى-بىر وتار قوي، ءبىر تابىن بويداق سيىر، ءبىر ءۇيىر جىلقى. امانگەلدى اتامىزدىڭ جىرتىق شەكپەنىن جامىلعان ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن بار داۋلەتى دە وسى، ءبىر قويشى، ءبىر سيىرشى، ءبىر جىلقىشىنىڭ وتباسى-كوشكەن ەلدىڭ بار اۋلەتى دە وسى. جايلاۋعا شىعاردا مالشىلار بۇزاۋدىڭ باس ءجىبى، كوگەننىڭ بۇرشاعى، قۇلىننىڭ نوقتاسى مەن تايدىڭ سىرگەسىنە دەيىن ەل ىشىنەن جيناپ اكەتەتىن دە اۋىلدىڭ ۇرعاشى اتاۋلىسى تۇگەل جينالىپ، ءبىر اپتا بۇرىن ءجىپ ەسۋگە كىرىسەتىن. كوش كۇنى تايلى -تۇياعىمىز قالماي قىرعا شىعامىز: كەمپىرلەر ارتىق اۋىس شۋدا ءجىپ پەن تەبەنىن جۇككە بايلاعان بوقشاعا اپارىپ قىستىرىپ، قاتىندار قىستان قالعان ءبىر بۇزاۋشىق ساحار سابىنىن ابىسىننىڭ قورجىنىنا تىقپالاپ جاتادى. باعى زاماندى كوشى-قونمەن كۇن كەشكەن قازەكەم ساعىنىشىن جايلاۋعا جىبەرىپ، قام كوڭىلىن قي ساسىعان جەتىم جۇرتىنا الىپ قايتاتىن ەدى. قىسى-جازى وڭىرىنەن قىمىز اڭقىپ تۇراتىن قاراپامنىڭ جۇرتتان جينايتىن جىلۋى-بالا، سوعىستان سوڭ اكەسىز جەتىم قالعان قاراسيراقتار. تايعا مىنگىزسە دە، تايىنشا مىنگىزسە دە، ايتەۋىر اۋىلداعى اتقا مىنەر قايىندارىمەن ارپالىسىپ ءجۇرىپ الىپ قاشاتىن. كوكتەمنەن قارا كۇزگە دەيىن قاراسيراقتاردىڭ تاقىمىن قاشساڭ قۇتقارمايتىن «پوگونالشىك» دەيتۇعىن داراجاسى دارداي قىزمەت بار: سوقا مەن شومەلەنىڭ، سەناكاسيلكا مەن لوباگرەيكانىڭ كولىگى بىزگە قاراپ تۇرادى، التى جاسقا تولماساق تا اتتىڭ باسىنا يە بولساڭ جەتىپ جاتىر، استىندا ەر-تۇرمان دا جوق، ارقاسى جاۋىر، ساۋىرى ىستىقتان قىرىق شۇرىق بوپ تەسىلگەن تراقىنىڭ ۇستىندە بۇتىنداعى تايتەرىڭ قارىنشا سوزىلىپ، قۇيرىعىڭ ويىلىپ تۇسكەنشە قالقايىپ وتىرعانىڭ كوزىڭە ۇيمەلەگەن كوك ماسا ءوز الدىنا، يزەڭ-يزەڭ يەك قاققان كەرىگىڭ باسىنا جۇگەن سالدىرماي قاق توبەڭنەن تارس ەتكىزىپ قويىپ قالعاندا قالپاقتاي ۇشىپ، تىراپاي اسىپ جاتقانىڭ. اعاڭ دا بولسا ارتىڭداعى ۇلكەندەر جەتپىس جەتى اتاڭا جەتكىزگەندە اكەڭنىڭ كىم ەكەنىن، باباڭنىڭ قانشا ەكەنىن سوندا ساناپ الاسىڭ. قولىنان كەلسە وسى ءبىر قىزمەتتەن قۇتقاراتىن قاراپام ەدى.
قاراپامنىڭ شىن اتىن ءبىز تۇگىلى قۇداي قوسقان ءابىش اتانىڭ ءوزى دە بىلمەي كەتتى-اۋ دەيمىن. ەر مۇرىندى، بويى اتامىزدان ءبىر جارىم ەسە بيىك، كوشكەندە قاراكەر بيەدەن باسقا ات كوتەرمەيتىن ءىرى كىسى ەدى، سوعان قاراماستان ءبىزدىڭ كوزىمىزگە تۇسكەن كەمپىر دەيتۇعىن جۇراعاتتاردىڭ ىشىندەگى كورىكتىسى بولاتىن، ارا-تۇرا باسىنا كيمەشەك -شىلاۋىش سالىپ قىلدىرۋعا شىققاندا تاي-قۇلىننىڭ ورتاسىنداعى ارعىماقتاي جالعىز ءوزى قارقاراداي بوپ تار كوشەنى قاقىراتىپ كەلە جاتار ەدى. ءسوزى كەسەك، ءتىلى ءمىردىڭ وعىنداي، قاشاندا ولەڭدەتىپ سويلەيتىن، اۋىلدا الدەكىم دۇنيە سالسا، قاتىندارعا جوقتاۋ شىعارىپ بەرىپ، ارتىنشا سونى تەرىس اۋدارىپ، ابىسىن-اجىندى مازاق قىلىپ وتىراتىن. اكادەميانىڭ ادەبيەت ينستيتۋتىنان بارعان ەكسپەديسيالار قاراپامنىڭ اۋزىنان ءارتۇرلى ەسكى قيسسالاردى جازىپ الىپ كەتىپ ءجۇردى. ءابىش اتامىزدان بويى عانا ەمەس، جاسى دا ۇلكەن، ەلدىڭ ايتۋىنشا امەڭگەرلىكپەن تيگەن دەسەتىن.
...جايلاۋدىڭ شەتىنە ىلىككەننەن-اق بيە بايلانادى. قاراپام ءۇش كۇن بويى قاراسيراقتاردى ساۋمالمەن كەپتەپ سۋارىپ، قابات-قابات تەكەمەتتەن توسەكتى دالاعا سالادى دا قارا تاماقتان ءىشى قاتىپ قالعان جەتىمەكتەردىڭ ىشەك-قارنىن ابدەن تازارتىپ بارىپ جەمدەي باستايدى.
جالعىز ۇلى كىشكەنتاي كەزىندە شەتىنەپ كەتىپ، توقتاپ قالعان اپامىز قايتىپ بالا كوتەرمەگەن ەكەن. ءسابي كورسە تۇنشىقتىرا قۇشاقتاپ، قوڭ ەتىنەن قۇشىرلانا قىرشىپ -قىرشىپ الاتىن ادەتى ەدى. جەتىم-جەسىرگە اۋزىنداعىسىن جىرىپ بەرگەن سوڭ قايمانا قازاقتىڭ قايىرشىسىنان قاقپىشىنا دەيىن ءابىش اتامنىڭ قارا شاڭىراعىنان شىقپايتىن. ءابىش اتاۋلى كوپ بولعاندىقتان با، الدە عۇمىر بويى جىلقى باعىپ، ءۇش مەزگىل سۋسىنى قىمىز بولعاندىقتان با، جۇرت ونى قىزىل ءابىش دەۋشى ەدى. راسىندا كەۋدەسى كورىكتەي، باسى كىشىگىرىم قازانداي، تەڭسەلە باسىپ، تەڭ كوتەرگەندەي الشاڭداپ جۇرەتىن اتامىزدىڭ تەبىنگىدەي قىپ-قىزىل قۇلاعىنان كۇن كورىنىپ تۇراتىن. اعاش ۇستاسى، تەمىر ۇستاسى، ءورىمشى، ەتىكشى، تاعى نە، ايتەۋىر اۋىلدىڭ جىرتىق-تەسىگىن جاماپ بەرەتىن جالعىز شالدىڭ ءبىر باسىنا قونباي قالعان ونەر جوق: ءبىر ەتىكتى ءبىر اي تىگىپ، ءبىر ەر قوسسا سوعان لايىق قايىندى ءبىر جىل ىزدەپ، ءبىر اتقا قاجەت قومىت-سايمان مەن ءشىليانى ەكى جىل ورەتىن بولعان سوڭ سونى تاپسىرعان ادام قاشان ۇيىنە اكەلىپ تاستاعانشا قايتىپ سۇرامايتىن. قاراپام قىسقا كۇندە قىرىق تاپسىرما بەرسە دە كۇندە «ەرتەڭمەن» قىرىق جىلعى شارۋاسىن ءبىر كۇنگە جينايتىن اتامىز قۇلقىن سارىدە اتىن ەرتتەپ، سودان بەسىن نامازىن وتەپ بارىپ جولعا شىعار ەدى. قاراپام سوعان دا رازى، شىرپى باسىپ سىندىرماي قايتسا دا رەنىش جوق، جۇرت: «بالەنشە قاتىننىڭ بايى بار» دەسە بوپتى دا دەپ وتىرا بەرەتىن.
ءبىر جىلى جايلاۋدان تۇسە سالىسىمەن قاراپام قونىس مايىن بەرەمىن دەپ جەتىم لاعىن سويدىردى دا اتامىزدى اۋىلدىڭ شال-شاۋقانىن شاقىرىپ كەل دەپ جۇمسادى. جۇرەرىندە:
— ءاي، سىلقىم، كەلەتىن كۇنىڭدى ايتىپ كەت، مەن بايقۇس بوسانىپ قالسام بەلىمدى ۇستايتىن ەشكىم جوق،-دەگەن.
— اللا جازسا مارعاۋ اسىپ كەتپەسپىز، اسىڭدى سالا بەرسەڭشى، — دەپ اتتانعان اتامىز «امانگەلدى» مەن «جاڭاتىلەكتەن» جەتى شالدى زورعا تاۋىپ، ەرتەڭگى سيىر ساسكەدە قي تاسيتىن ساتال حودوكتى شيقىلداتىپ جەتتى-اۋ.
مەكالاي زامانىنان كەيىن تىرناعىنىڭ كوبەسىن جىبىتە الماي جۇرگەن مالكىلدەكتەر الدەكىم تاۋ استىندا تىشقان سويىپتى دەسە دە ءتورتاياقتاپ جەتەتىنىن بىلە تۇرا داستەردەي قىلىپ كامپورتپەن اكەلىپتى. ىشىندە جاعى جاعاسىنا، مۇرنى اۋزىنا تۇسكەن جەبەتەيدىڭ اقساق ءابىشى دە وتىر.
تاباقتاعى سارى مايدى ىرىمشىككە توڭكەرە سالىپ، تالاسا-تارماسا ارپاداي اساعان شالدار داستارحاندى تالقانداپ بارا جاتقان سوڭ قاراپام ءبىر قارىندى قۇرىشىنان قاق ءبولىپ ورتالارىنا تاستاي سالعان. بۇيرەگى بىتەۋ لاقتان تىلاقتاي ەت قالدىرماي شايناماي جۇتقان جالىم اۋىزدار قازان تۇبىندەگى قاسىق سورپانى سارقىپ بارىپ ءجون سۇراستى.
— ءيا، بايبىشە، مال-جان امان با؟-دەگەن اقساق ءابىش قاراپاما ەمەس، سونىڭ قولىنداعى وجاۋعا ۇڭىرەيىپ وتىرعان سياقتى ەدى.
— مالدىڭ نەسىن سۇرايسىڭ، مىناۋ بايكوبەكتىڭ ءبىر ءتۇتىنى دۇنيەدەن ۇرپاقسىز ءوتىپ بارادى، — دەدى قاراپام.-بۇل شاڭىراققا دا ءبىر شاقالاق كەرەك ەدى...
شالدار بىر-بىرىنە ۇدىرەيە قاراستى، ودان قازانداي باسىن كوتەرە الماي، قۇلاعى قالقايىپ، تۇقىرايىپ وتىرعان اتامىزعا قاراستى، اقىرى وت ورنىنا سىيماي، كىلەڭ مالكىلدەكتەردىڭ ەتەگىن الا قاراۋىل توبەدەي بوپ بوساعانى قاماپ وتىرعان قاراپامدى تاۋىپ الىستى:
— سوندا قالاي، اللادان بالا تىلەپ وتىرسىڭ با؟ — دەپ اقساق ءابىش، «مىنا كەمپىر جىندانعان شىعار» دەگەندەي بەجىرەيگەن قالپى توسىلىپ قالدى.
— جاس كەزىمدە دە جارىلقاپ تاستاعانىم شامالى، باسىم جەرگە جەتكەندە مەنى بالا تابادى دەپ وتىرسىڭ با؟! توقال ال دەسەم مىنالارىڭ ايعا شاپشيدى، وسىنى كوندىرىپ بەرىڭدەر!..
— ءا-ا، ءماس-سا-لا قايدا! — دەپ اقساق ءابىش بەس تال ساقالىن ساناپ ءبىراز وتىرىپ الدى.
— ءبىز كوندىرەرمىز-اۋ، ءبىراق الپىستاعى شالعا تيە قوياتىن اقىماق ۇرعاشىنى قايدان تابامىز؟..
— وعان باستارىڭ اۋىرماسىن، ول مەنىڭ شارۋام، — دەپ قاراپام بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنا قول سالدى دا كۇمىسى بار، قاعازى بار تۇيىنشەكتى اقساق ءابىشتىڭ الدىنا توپ ەتكىزىپ تاستاي سالدى.-شوككەن تۇيەگە مىنە الماساڭ دا ەكى بىردەي قاتىندى قىلىپ اۋىنان توزدىرعان سارىاۋىز ەدىڭ، جامان دا بولسا جەتى ۇل كوردىڭ، ىرىم بوسىن، اناۋ ۇستىڭدەگى كويلەگىڭدى شەشىپ كەت...
— شيكىن-اي، بىجگە وشىنداي قاتىندى دا قيمادى-اۋ، — دەپ كەميەك شالدىڭ ءبىرى مۇڭ شاقتى.
* * *
...قاراپام بۇزاۋلى سيىرىن ىشكى جاققا جەتەكتەپ بارىپ، وتىزدىڭ ىشىندەگى جەسىر وتىرعان نەمەرە ءسىڭدىسىن جەتەكتەپ قايتتى. ءبىز ول كىسىنىڭ نە شىن اتىن ەستىگەنىمىز جوق، قاراپاما قوسىلىپ «ءبىزدىڭ قاتىن» دەۋشى ەدىك، كەيىن «قاراپامنىڭ قاتىنى» اتانىپ، اجەپتاۋىر داراجاعا يە بولدى دا ءبىر قىز، ءتورت ۇل تاپقان سوڭ اۋىلدىڭ بوساعاسىنان وزىپ، تورىنە تامان جاقىندادى. قاراپام دا جاسارىپ، توقالدىڭ اۋزىنان «اپكە» دەگەن اتتى جاماپ الدى. ءابىش اتامىز بايكوبەكتىڭ ۇرىق-شارقىنا بەس ءتۇتىن قوسىپ، مىندەتىنەن قۇتىلعان سوڭ دۇنيە سالعان. قاراپام توقالعا جوقتاۋ ۇيرەتىپ بەرىپ اۋىلدىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتىپ ەدى:
كەشەدە جۇرگەن جاس جانىم،
سەكسەننەن ءارى اسپادىڭ.
ساباقتى گۇلىم اشىلماي،
بويداعى بۋىم باسىلماي
مەنى دە كىمگە تاستادىڭ
قىرشىننان كەتكەن بوزداعىم-اۋ، ويباي!
قىلىعىڭدى ىزدەپ بوزدادىم-اۋ، ويباي!..
شالىنىڭ مارقۇم بوپ كەتكەنىن ەستىمەگەن شالعايداعى ءبىر جاماعات:
— قاراپا، اعامىز امان-ساۋ ما، — دەپ سۇراسا كەرەك.
— ءۇشىنشىسىن ىزدەپ كەتكەن.
— ىزدەگەنى نەسى، كىمدى ىزدەپ كەتىپ ەدى؟
— قۇداي اتقىر، ۇرعاشىسى توسەكتەن سۋىسا، تاقىمى توزباعان ەركەك نەنى ىزدەۋشى ەدى، — دەپ كوڭىل ايتپاعانىنا رەنجىگەن قاراپام بۇرىلىپ جۇرە بەرىپتى.
كەشىكپەي ەل ىشىندە: «قىزىل ءابىش ءۇشىنشى قاتىن الايىن دەپ جاتىر ەكەن» دەگەن وسەك گۋ ەتە تۇسكەن...
قاراپامنىڭ توقالدى «قاتىن» دەگەنى دە جاراساتىن ەدى، توقالدىڭ قاراپامدى «اپكە» دەگەنى دە جاراساتىن ەدى. الدەقالاي ىزدەي قالسا، «مەنىڭ قاتىنىمدى كوردىڭدەر مە؟» دەپ ايعاي سالىپ، ءاۋىل-ۇيدىڭ اراسىنان قايتارىپ العانى بولماسا، ءبىر اۋىز وسەگى شىقپاعان، شىناياعى شىلدىرلاماعان قارا شاڭىراقتا قوس جاۋلىق ەگىزدىڭ سىڭارىنداي عۇمىر كەشىپ ەدى. ىلعي دا قىزىلشاقا بوپ تۋاتىن بەس بالانى تىماققا سالىپ تەربەتىپ، بالپاناقتاي عىپ ءوسىردى دە جۇزگە جەتكەندە قاراپام ات ۇستىندە دۇنيەدەن ءوتتى. جارىق دۇنيەدەن كەتەرىن سەزدى مە، جالعىز باۋىرىما بارىپ قايتامىن دەپ اتتانعان ەكەن، جول ورتادان قايتىپ كەلىپتى دە مونشا جاقتىرىپ، ءوزى جۋىنىپ، وڭ جاققا ءوز توسەگىن ءوزى سالىپ، تاعى دا اۋىلدىڭ اقساقالدارىن جيناتىپ الىپ، ارىزداسقان كورىنەدى. ءوزى كەتكەن سوڭ توقالدى جاتسىنىپ جۇرە مە دەپ باۋىرىندا وسكەن بەس بالاعا سوڭعى ايتقانى:
بەسەۋىڭ دە اناۋ وتىرعان مەنىڭ قاتىنىمنان تۋعانسىڭدار. سوعان بىرەۋىڭ ءتىل تيگىزىپ، رەنجىتەر بولساڭدار، مەن كورىمدە دە تىنىش جاتا الماسپىن، — دەپتى.
You Might Also Like
