قازاق ءالىپبيىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋ – زامان تالابى
ن.نازاربايەۆ حالىققا جولداۋىندا «قازاق ءالفاۆيتىن 2025 جىلدان باستاپ، لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ ءۇشىن دايىندىقتى وسى باستان قولعا الۋ قاجەت. بۇل – قازاق ءتىلىن جاڭعىرتىپ قانا قويماي، ونى وسى زامانعى اقپارات تىلىنە اينالدىرادى»
ەلباسى ن.نازاربايەۆ
جەردەگى ءومىر ميلليونداعان جىل بۇرىن پايدا بولدى. ادام - جەردەگى تىرشىلىك وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. تاس عاسىرىنان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ادامداردىڭ دامۋى بىرتە-بىرتە جۇرەدى. ادامدار ەشقاشان دامۋىن توقتاتپايدى. ادامدار وزدەرىنىڭ ءداۋىردى قالىپتاستىرادى. ءاربىر ءداۋىردىڭ ەرەكشەلىگى مەن جەتىلۋىمى بار. الەمدەگى، مەملەكەتتەگى، قالاداعى ءار وزگەرىس - جاقسى ءومىر ءۇشىن وزگەرىس. نە ءۇشىن ادام وسى وزگەرىستەردى ىسكە اسىرادى؟ بۇل باسقالارمەن تەڭ جانە جوعارى بولۋ ءۇشىن وزگەرىستەر. ءبىز تەحنيكا، اسكەري قورعانىس، مەديسينا، ساۋدا، تاۋ-كەن ونەركاسىبى، ەكولوگيا، ارحيتەكتۋرا، ونەركاسىپ، ەكونوميكا، تىلدەر سالالاردا جەتىلدىرىلۋىمەن اينالىسامىز. ءتىل دەگەن بۇكىل الەمدى قالىپتاستىرادى. ءتىلسىز حالىقتىڭ ەلى جوق. ءتىل دەگەن جانە دە وتان دەگەن سوزدەردىڭ ماعىنالارى بىردەي. سوندىقتان "وتانسىز ادام، ورمانسىز بۇلبۇل" دەگەن ماقالدى وسى تاقىرىپقا مىسال رەتىندە كەلتىرە الامىن.
ءاربىر ەلدىڭ ءوزىنىڭ تاريحى مەن ءتىلى بار. ءاربىر مەملەكەتتىڭ ءالىپبيى ءارتۇرلى. ءبىراق ولاردىڭ قۇرامىندا كيريلليسا، لاتىن، يەروگليف نەمەسە اراب جازۋىمەن بىرىكتىرىلەدى. قازاقستان لاتىن تىلىنە دە جەتى جىلدىڭ ىشىندە اۋىسادى. مەن وعان سەنىمدىمىن.
لاتىن دەگەنىمىز نە؟ لاتىن ءتىلى بالتىق، گەرمان، سلاۆيان، رومانس جانە باسقا تىلدىك توپتاردى قامتيتىن ۇندى-ەۆروپالىق وتباسىلارعا جاتادى. لاتىن ءارپى ەجەلگى ريمدىكتەر قولدانىپ، الەم حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ حاتىن نەگىزدەيتىن. لاتىن ءالىپبيىنىڭ شىققان نۇسقالارى بار. ەڭ كوپ تارالعان نۇسقامەن سايكەس، لاتىن ارىپتەرىنىڭ تىكەلەي ءپروتوتيپى 9-شى عاسىردا پايدا بولعان گرەك ءالفاۆيتى بولدى.
1929 جىلعا دەيىن قازاقستاندا اراب جازۋى پايدالانىلدى. حح عاسىردىڭ باسىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى ۇسىنىسىمەن قازاق فونەتيكاسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلىپ جاسالعان، اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن «توتە جازۋ» پايدالانىلعان. 1929-40 جىلدار ارالىعىندا لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبيدى جازۋ جۇيەسىنە ەنگىزىپ، 1940 جىلدان بەرى قاراي كيريلل گرافيكاسى ءالىپبيىن قولدانىپ كەلەدى.
لاتىن ءتىلى اراب ءالفاۆيتى، كيريلليسا جانە باسقا گرافيكادان گورى وتە بەيىمدەلگەن جانە قولدانۋعا دايىن. ءبىز قازاق تىلىندە كەز-كەلگەن گادجەتكە، الەمنىڭ كەز-كەلگەن جەرىندە بولا وتىرىپ، ستاندارتتى QWERTY پەرنەتاقتاسىن پايدالانىپ جازا الامىز. لاتىن الدە دە دامىعان ەلدەرمەن حالىقارالىق قارىم-قاتىناستا كومەكتەسەدى، ياعني ولارمەن تەڭ جاعدايدا بولۋعا بولادى. ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستاندا بىرتىندەپ كوشۋ ءۇشىن بىرنەشە جىل بويى بەيىمدەلۋ كەزەڭى انىقتالدى. سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ جاستارىمىزعا لاتىن تىلىنە اۋىسۋ قيىن ەمەس دەپ سانايمىن، ويتكەنى ولار اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋدە. كوپتەگەن شەتەلدىكتەر قازاق ءتىلىن لاتىن تىلىندە تەزىرەك جانە وڭاي ۇيرەنەدى دەپ ءوزىم ويلايمىن.
مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە لاتىن دەگەن ارىپكە اۋىسۋ، بۇل ۇلكەن جانە ماڭىزدى قادام. بۇل قادام وتە قىمبات جانە قيىن بولماق. ءبىراق، ءبىزدىڭ مىقتى ەلىمىز، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى كوتەرگەندەي، بارلىق قيىنشىلىقتار مەن ماسەلەلەردى شەشە الادى دەپ سەنەمىن. مەن لاتىن قارپىنە كوشىرۋدى قولدايمىن، سەبەبى بۇل زامان تالابى، ەلىمىزدىڭ، جەرىمىزدىڭ دامۋى. ول ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز.
«جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل»، «كوز— قورقاق، قول—باتىر»، - دەپ دانا حالقىمىز ايتقانداي، ەكى قولدى سىبانىپ ناقتى نىق قاداممەن العا باسايىق!
باياندامامدى لاتىن قارپىمەن اياقتاعىم كەلەدى: «Latyn qarpi jappaı qoldanys tءىlءىne aınalyp، shyn mánءىndegءى memlekettءىk tءىl mártebesءىne kóterءىlgende، bءىz elءىmءىzdءى QAZAQ MEMLEKETI dep ataıtyn bolamyz.»
ناۋىرزىم اۋدانى
جامبىل ورتا مەكتەبىنىڭ
ينفورماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
وماروۆ باعدات امانتاي ۇلى
You Might Also Like
-
اقىندىق — جاراتقاننىڭ پەندەسىنە بەرگەن باعى مەن قاتار سورى دا. «اقىن جانىن اقىن عانا تۇسىنەدى» دەگەن تىركەس تەكتەن تەك ايتىلماعان. ولاردىڭ ءبولمىس-پىشىمى كۇندەلىكتى كوزگە بىردەي كو...
-
بوسانعاننان كەيىنگى سەپتيكالىق اۋرۋلار اكۋشەرياداعى ءجيى كەزدەسەتىن اسقىنۋ. ول انا ولىمىنە، مۇگەدەكتىككە نەمەسە سوزىلمالى اۋرۋلارعا اكەلەتىن، كۇردەلى ماسەلەردىڭ ءبىرى.
